2018
Mei he Fonua ki he Fonua: Ko ʻEma Fononga ki he Temipalé
March 2018


Mei he Fonua ki he Fonua: Ko ʻEma Fononga ki he Temipalé

ʻOku nofo ʻa e taha naʻá ne faʻú ʻi ʻIutā, USA.

Neongo naʻe siʻisiʻi ʻema paʻangá pea naʻe faingataʻa mo e fonongá, naʻá ma ʻiloʻi naʻe fie maʻu ke ma sila ʻi he temipalé.

ʻI ʻOkatopa ʻo e 1979, hili e ʻaho naʻá ma mali ai ʻi he puleʻangá, naʻá ku mavahe mo hoku uaifi ko Malia ʻOnitiná, mei homa kolo tupuʻanga ko ʻAlekuipa, Peluú, ʻa ia ʻoku ofi ki he matāfanga ʻo e Tahi Pasifikí, ke ma fononga ki he Temipale Sao Paulo Palāsilá, ʻi he matāfonua ʻAtalanitiká, ke silaʻi ai kimaua. Ko kimaua ʻa e fuofua ongomātuʻa kuó ma fononga ʻuta mei ʻAlekuipa ke ma sila ʻi he temipale naʻe toki huufi foʻoú—ko e fuofua temipale ke langa ʻi ʻAmelika Tongá. Naʻá ma palani ke ma fononga mo foki mai ʻi ha ʻaho ʻe 10, ka ʻi he ngataʻangá, naʻe meimei ʻaho ʻe 30 ʻema fonongá koeʻuhí ko ha moveuveu fakapolitikale naʻe fakatuʻutāmaki. Naʻe ʻikai te ʻu ʻilo pe ʻe fēfē—koe meʻa pē naʻá ku ʻiló kuó u fai ha palōmesi ki he ʻOtuá te u sila mo ha fefine moʻui taau, hili ʻeku ngāue fakafaifekaú.

ʻĪmisi
map to La Paz

Mei ʻAlekuipa ki Suliaka pea ki Puno

Hili ha houa ʻe hiva ʻo ʻema fononga ʻi he poʻulí, naʻá ma aʻu atu ki Suliaka, Pelū. Ko ha ʻaho Tuʻapulelulu ia, pea naʻe kei fie maʻu ke sitapaʻi ʻema paasipōtí mo maʻu ha ngofua ke hū ki tuʻa kae lava ke ma mavahe mei he fonuá. Ko ha ʻaho mālōlō fakafonua ʻa e ʻaho hono hokó, pea ʻe tāpuni e ngaahi ʻōfisi ʻo e puleʻangá ʻi he fakaʻosinga ʻo e uiké, ko ia naʻá ma tuʻu laine ʻi he Pangikē Fakafonuá ʻi he pongipongi ko iá ke fakapapauʻi te ma maʻu ha taimi feʻunga kimuʻa pea tāpuni e ngaahi ōfisí ʻi he hoʻatā ko iá.

Ne faifai peá ma aʻu ki he kānitá ko e 11 pongipongi ia, naʻe fakahā mai ʻe he tangata aí ʻene loto-hohaʻá. Naʻá ne pehē mai, “Kātaki.” “ʻOku ʻikai ke mau ngāue kimautolu ki he faʻahinga tohi ko ʻení ʻi heni. Kuo pau ke ke ʻalu koe ki heʻemau ʻōfisi ʻi Punó.” Naʻá ma fakatou ʻohovale mo loto mamahi—ʻoku miniti ʻe 45 e ʻalu ki Punó.

Mei Puno ki La Pasi pea ki Kokapamipā

Hili ʻema feinga ke maʻu ha tekisií, naʻá ma aʻu atu ki he ʻōfisi ʻi Punó ko e 1:30 efiafi ia. Naʻe ʻosi tāpuni e ʻū matapaá. Naʻá ku tukituki ʻaki e ongo meʻa tukituki ukameá ʻi he mālohi taha naʻá ku lavá. Naʻe fakaava e matapaá ʻe ha tangata naʻe fuʻu ʻita ʻaupito, “Ko e hā e meʻa ʻokú ke fie maʻú?” Naʻá ku lotu fakalongolongo mo fakamātoato mo sio hake ki he tokotaha muli ko ʻení. Naʻá ku pehē ange, “Tangata, ko e Māmonga au, ko ʻeku fonongá ke mali ʻi he temipale Sao Paulo, Palāsilá, pea te ke lava nai ʻo tokoni mai kiate au.” Naʻe liliu ʻene fakafōtungá. Naʻá ne pehē mai, “Fakamolemole tangata, kuo tāpuni e meʻa kotoa ʻi he houa ʻe taha kuo hilí, pea kuo mei ʻalu e tokotaha kotoa ia.” Naʻá ku tali ange, “Tuku pē ke u hū atu pea tuku ke tokoniʻi au ʻe hoku ʻOtuá ke u maʻu e meʻa ʻoku ou feinga ki aí.” Naʻá ne fakahū atu au.

Hili ʻeku maʻu e pule ko Losá, naʻá ku fakamatalaʻi ange homa tūkungá. Naʻá ne tali angalelei mai, “Ko e ngaahi foomu ko ʻená ʻoku ngāue ki ai ha kau ngāue kehekehe ia ʻe toko tolu, pea ʻoku ou tui kuo ʻalu e tokotaha kotoa ia.” Ka naʻe kei ʻi ai kotoa e kau tangata ʻe toko tolú, pea naʻá ne fekau kinautolu ke nau nofo ʻo tokoni mai.

Naʻe ʻeke mai ʻe he ʻuluaki tangatá e ngaahi foomu naʻe ʻikai ke u maʻú. Naʻá ne talamai, “Naʻe totonu ke ke ʻalu ki he Potungāue ʻo e ʻEkonomiká, ʻo kumi e ngaahi fōmú ʻe ono, pea ʻomi kinautolu ke mau ngāue ki ai.” “Kuo pau ke ke tali ki he ʻaho Mōnité.”

Naʻá ku ʻohovale—naʻe ʻikai ke u tui ki ai! Naʻá ku toe fai ha lotu fakalongolongo. Naʻá ku talaange, “Tangata, ko e Māmonga au, ko ʻeku ʻalú ke mali ʻi he temipale ʻi Sao Paulo, Palāsilá. Pea te ke lava ʻo tokoniʻi au.” Naʻe ʻikai ke ne toe fakavavevave. Naʻá ne fakasio ʻi he toloa kotoa pē pea faifai ʻo ne maʻu e ngaahi foomu naʻe fie maʻú. Naʻe vakaiʻi kinautolu ʻe he kalake hokó mo sitapaʻi ʻema paasipōtí.

ʻI he matapā sioʻata hokó, ʻi he ʻai ke u totongi ʻaki e paʻanga ʻameliká e tukuhau ke ma mavahe mei he fonuá, naʻe hangē naʻe maʻu e fiefia ʻa e tokotaha tali totongí ʻi heʻene pehē mai, “Kātaki. Sio ki he fakatokanga ko ʻení?” Naʻe tohi ʻi he fakatokanga ʻi he holisí, “ʻIkai tali ʻa e paʻanga ʻAmeliká.” Naʻe ʻamanaki ke siva ʻema ʻamanakí—naʻe ʻikai ha meʻa te u lava ʻo fai.

Naʻá ku ongoʻi atu e pehē ange ʻe Losa mei mui, “Toʻo ʻa e totongí.” Naʻe tali ʻe he tokotaha tali totongí ʻema paʻangá pea ʻomi kiate au e ngaahi laʻi pepá. Ne ma fononga atu leva!

ʻI heʻema aʻu atu ki he loto kolo ʻo La Pasi, Poliviá, naʻe kamata ke fakapōpōʻuli hifo feʻunga ia mo ha tau ha ngaahi tolomaka ʻi he pasi ne ma ʻi aí. Naʻe lava ke mau sio ʻi he ngaahi matapā sioʻatá ki ha kakai ʻita ʻi he veʻehalá, ne nau tolomaka mo langa ha ngaahi ʻā ke taʻofi e ʻū meʻalelé. Naʻe ngaʻunu māmālie pē ʻemau pasí ʻo aʻu ki he loto koló. Naʻe kamata ʻi he pō ko iá ha tau ʻi Polivia.

Naʻá ma hifo mei he pasí ʻo kamata fakasio ha hōtele. Ko e hōtele pē ʻe taha naʻá ma maʻú naʻe fuʻu mamafa ʻaupito, ka ʻi he hili ʻeku toutou fakamatalaʻi ki ha tangata lelei naʻe ngāue ai, naʻá ne ʻave kimaua ki he loki tukuʻanga nāunau fakamaʻa ʻo e hōtelé ʻi ha totongi maʻamaʻa ʻaupito. Naʻá ne tuku ha laʻi fakamolū ʻi he falikí mo ʻomi ha kafu kiate kimaua ke maluʻi kimaua mei he momokó mo e ongo ʻo e fana meʻafana naʻe ongo mei tuʻa ʻi he poó kakato.

ʻI he ʻaho ʻe tahá, naʻá ma mavahe pongipongia ʻi he manavahē mo e fakavavevave. ʻI heʻema fononga ki he taliʻanga pasí, naʻá ma sio ki ha kau sōtia ʻoku nau fana ha ngaahi laifolo mei ha ngaahi tangikē tau kiate kinautolu ne nau laka fakahāhāloto ʻi he taú.

Naʻe kamata ke honge penisini, pea ko e angamahení naʻe ʻalu ha pasi ʻe tolu, ka ko e pasi pē ʻe taha naʻe fanongonongo maí. Naʻe fuoloa pē ʻa e ʻosi e ngaahi sea pāsesé hono fakatau. Naʻá ku maʻu e pulé peá u talaange ki ai e ngaahi lea naʻá ku faʻa lea ʻaki ki he tokotaha kehe kotoa pē: “Tangata, ko ha Māmonga kimaua, pea ko ʻema fonongá ki he temipalé ke ma mali ai. Pea te ke lava ʻo tokoni mai.” Naʻá ne ʻeke mai, “Ko e ʻai ke mo ʻalu ki fē?” “Ki Kokapamipā.” Naʻá ne fakaava e toloá ʻo toʻo hake ha tikite ʻe ua. Naʻe lava ke u sio atu ʻoku ʻikai toe ha tikite. Naʻá ne pehē mai, “Vave, ʻoku mei ʻalu ʻa e pasí.” Naʻe ngali maʻamaʻa ʻema katoletá, pea naʻe mālō pē ke tau homa vaʻé ki he kelekelé—naʻá ma maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e ʻaho ko iá ʻi homa nimá.

ʻĪmisi
map to the temple

Mei Kokapamipā ki Sanitā Kulusi

Naʻá ma aʻu atu ki Kokapamipā ʻi he lotolotonga ʻo ha fevākoviʻaki ʻi he taú. Naʻá ma aʻu atu ki ha māketi ne fonu ʻi he ngaahi tēnití, ʻa ia naʻe fakaʻatā ai kimaua ʻe ha tangata Pelū angalelei ke ma kaukau ai mo tauhi ʻema ʻū kató ka ma ʻalu ki he tauʻanga pasí. ʻI heʻema fakaʻaongaʻi e kole tatau, naʻe lava ke ma heka talifaki ai ʻi ha pasi ʻe taha ke ma aʻu ai ki Senitā Kulusi, Polivia, ʻa ia naʻe ofi ki he kauʻāfonua ʻo Palāsilá. Naʻá ku ʻalu ʻi ha pongipongi ʻe tolu ki he tauʻanga lēlué ke ʻeke pe ʻoku ʻi ai ha lēlue ʻe ʻalu. Ne tali ʻikai maʻu pē. Ka ʻi he ʻaho hono faá, naʻe ongona mai ʻoku ʻi ai ha lēlue ʻe vave ʻene ʻalu ki Palāsilá.

ʻI he taimi ko iá, naʻe toe siʻi pē ʻema paʻangá. Naʻá ku vahevahe ʻeku hohaʻá mo hoku uaifí, ʻa ia naʻá ne tali mai ʻo pehē, “Neongo kapau te ta lue lalo pe heka ʻi ha ʻasi, te ta kei aʻu pē ki ai.” Ne u ongoʻi fiefia ʻi he tali naʻá ne ʻomí. Naʻe ʻikai ke u taʻefiemālie koeʻuhí ko e paʻanga ki he toenga ʻo ʻema fonongá ka koeʻuhí ko ʻema falala ki heʻema tuí.

Lolotonga ʻema talanoá, naʻe lue mai ha fineʻeiki vaivai kiate kimaua. Naʻá ne tuʻu ʻi muʻa ʻi hoku uaifí ʻo pehē ange, “Finemui, ʻokú ke fie maʻu ha tikite ʻe ua ki he ʻahó ni?” Naʻe fakavave hono toʻo ʻe hoku uaifí e ongo tikité mei hono nimá. Naʻá ku totongi ange e paʻanga ʻa e fineʻeikí, pea naʻá ne pulia atu ʻi he tokolahi ʻa e kakaí. Naʻe lava ha ngaahi sekoni siʻi peá ma toki fakatokangaʻi naʻe kei ʻi homa tafaʻakí pē ʻa e ʻEikí mo ʻEne kau ʻāngeló.

Mei Sanitā Kulusi ki Sao Paulo

Ne mālō mo hano ʻomi meʻalele kimaua ʻe ha kaungāmeʻa ne ma maheni mo ia ʻi he lēlué, naʻe faifai peá ma aʻu ki he Temipale Sao Pauló, ka naʻe ʻosi mapuni e nofoʻanga ʻo e temipalé. Naʻá ma tali e tūkungá ka naʻá ma fiefia, naʻá ma tangutu fiemālie ʻi he ngaahi sea ʻi tuʻa he temipalé. Ne ma mamata ne fakaʻofoʻofa pē ʻo hangē ko ʻema fakakaukau mai ki aí, fakataha mo e tuʻu ʻa e ʻīmisi ʻo e ʻāngelo ko Molonaí ʻi he tumuʻakí. Kuo tuʻapō ʻeni, pea naʻá ma fetāngihi ʻi heʻema fāʻofuá mo ongoʻi helaʻia mo viviku mei he ʻuhá. Naʻe ʻikai ke ma ongoʻi ʻema vivikú, fiekaiá, pe mokosiá, ka ko ha ongoʻi fiefia pē ne taʻe lava mafakamatalaʻi ʻi he faifai peá ma aʻu ki he fale ʻo e ʻEikí. Kuó ma talangofua, pea ko homa palé ia.

Lolotonga ʻema fiefiá, naʻe tātaaʻi mai ʻe ha taha hoku umá. Ko ha taha ia hoku ngaahi hoa ʻi he ngāue fakafaifekaú, ʻa ia naʻe sila he temipalé ʻi he ʻaho ko iá pea naʻe toki foki mai mei haʻane maʻu meʻatokoni efiafi mo hono uaifí. Naʻá ne fakaʻatā ke ma nofo ʻi hono fale nofo totongí ʻi he pō ko iá, pea ʻi he ʻaho hono hokó naʻá ne hoko ko ha fakamoʻoni ki heʻema silá, ʻa ia naʻe fai ʻe he palesiteni ʻo e temipalé. He toki meʻa fakaʻofoʻofa ia ʻeku mamata ki he teunga hinehina hoku uaifí ʻi he loki silesitialé.

ʻI heʻema nō mei hoku kaungāmeʻa ʻi he ngāue fakafaifekaú mo e tokoni ʻa e palesiteni temipalé, naʻe siʻi ʻi he ʻaho ʻe nimá ʻema foki ki ʻapí, pea naʻe ʻikai ha toe fakatoloi—pea mo ha paʻanga pē ʻe $20 ke kamata ʻaki homa fāmili mo hoku uaifi taʻengata ko Malia ʻOnitiní.