2011
Tokoniʻi e Fānaú ke Nau Ongoʻi Malu
Fēpueli 2011


Ko Hotau ʻApí, Ko Hotau Fāmilí

Tokoniʻi ʻo e Fānaú ke Nau Ongoʻi Malu

ʻE lava ke tokoni ʻa e mātuʻá ki heʻenau fānaú ke ikunaʻi e ngaahi taimi faingataʻa ʻoku nau fepaki mo iá, ʻo ka mahino kiate kinautolu e ngaahi ʻuhinga ʻo e ʻulungāanga e fānaú ʻi he taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo e ngaahi tūkunga fakamamahí.

ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻa—hangē ko e vete malí, mahamahakí, maté, fakatuʻutāmakí, fakatamaki fakaenatulá, taú, mole ʻa e ngāue maʻuʻanga moʻuí—ʻa ia ʻokú ne fakamanamanaʻi ʻa e malu ʻo e ʻapí. Neongo ia, ʻoku lahi ha ngaahi meʻa ʻe lava ʻe he mātuʻá ʻo fakahoko ke tokoni ki he fānaú ke nau ongoʻi taʻeueʻia mo hao neongo ʻa e ngaahi ivi tākiekina fakatupu maumau ko ʻení.

Ko e Tali ʻa e Fānaú

Ke tokoni ki he fānaú ke nau lava ʻo fehangahangai mo e ngaahi tūkunga faingataʻa ʻo e moʻuí, kuo pau ke tomuʻa mahino kiate kitautolu ʻa ʻenau tali ki he ngaahi meʻá ni. Ko e ngaahi tōʻonga ko ʻení ʻoku uesia ia ʻe he tuʻunga malu ʻo e fāmilí mo e taʻu motuʻa ʻo e kiʻi tamasiʻí pea mo ʻene matuʻotuʻa fakaelotó.

Mei hono Fāʻeleʻí ki he Taʻu Onó

ʻE lava ke fakahā ʻe ha valevale ʻene taʻefiemālie ʻi he ngaahi meʻa ʻoku hokó ʻaki haʻane fakafiufiu, tangi pe holi ke fuofua ia. Ko e taimi lahi, ʻoku fie maʻu ʻe he pēpeé, ke fua pe fafanga ia heʻene tamaí pe faʻeé. ʻOku matuʻotuʻa ange ʻa e fānau īkí he fanga kiʻi pēpeé. Ka neongo ia, ʻe lava ke ongoʻi hohaʻaʻia ha tamasiʻi taʻu ono ʻo kapau ʻe ʻi ai ha meʻa ʻe hoko ʻoku ʻikai angamaheni fakaʻaho mo ia. Hangē ko ʻení, te ne ongoʻi puputuʻu lahi ʻi ha vahaʻataimi ʻe mavahe ai mei heʻene ongomātuʻá lolotonga ha fakatamaki fakaenatula pe ngaahi māhina hili ha vete mali. ʻE lava ke tokoni ʻa e ongomātuʻá ki he fānau īkí ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení ʻi haʻanau fai pē ʻa e ngaahi meʻa angamaheni lahi taha te nau lavá. ʻE lava ke hokohoko atu ʻenau lotu fakafāmilí, houa maʻu meʻatokoni fakafāmilí, mo e ngaahi polokalama angamaheni kehe kimuʻa he liliu lahí. ʻE tokoni ʻa e hokohoko atu hono fai ʻení ki he ongoʻi fiemālie, loto falala mo taʻeueʻia ʻa e fānaú.

Taʻu Fitu ki he Hongofulu

ʻOku lava ke mahino ki he fānau ʻoku kiʻi lalahi angé ʻa e taimi ʻoku ʻave ʻaupito ai ha meʻa pe mavahe ha tokotaha, pe ko e hiki mei ha ʻapi pe mate ha taha ʻo e ongomātuʻá. Ko hono olá, ko e moʻua ʻenau fakakaukaú ki he meʻa ʻoku hokó. Kuo uesia lahi ʻa e mahino ʻoku nau maʻu ki he anga ʻo e moʻuí. Mahalo ʻe tā tuʻo lahi ʻa ʻenau vahevahe ʻa e meʻa naʻe hokó ʻi heʻenau feinga ke mahino e founga fehangahangai mo e palopalemá. Mahalo naʻa nau fie maʻu ha tokoni ke mahino ʻa e meʻa ʻoku hokó pe fakamatalaʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau ongoʻí. Manatuʻi, ʻoku ʻikai tatau ʻenau founga fakaʻuhingá mo e kakai lalahí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ke fakakaukau ʻa e fānaú ko kinautolu ʻoku ʻuhinga ai e vete ʻenau ongomātuʻá. ʻE lava ʻa e ongomātuʻá ʻo tokoni ʻi haʻana ako ke ʻilo ʻa e fakakaukau mo e meʻa ʻoku ongoʻi ʻe he fānaú pea fakatonutonu ha faʻahinga maʻuhala ʻoku nau maʻu.

Taʻu Hongofulu Mā Tahá ki he Hongofulu Mā Valú

Mahalo ko e fānau ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 11 ki he 18, te nau tokanga ange ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko fakalotofonuá, fakafonua mo fakavahaʻa puleʻangá. ʻOku kamata ke fakatokangaʻi ʻe he toʻu tupu lalahi angé kuo nau aʻusia ʻa e taimi ke nau mavahe ai mei ʻapi ʻo fehangahangai toko taha mo e ngaahi haʻahaʻa he māmaní. ʻE lava ke lomekina kinautolu ʻe ha ngaahi ongo fakaeloto mālohi pea ʻikai ke nau ʻilo pe te nau talanoa fēfē fekauʻaki mo iá.

ʻE lava ʻe he mātuʻá ʻo tokoni ki heʻenau fānau kuo talavou mo finemuí ʻi haʻanau fakahoko fakataha ha ngaahi ʻekitivitī ʻoku saiʻia ai ʻenau fānaú hangē ko e teuteu ʻo e meʻatokoni efiafí, ngaahi vaʻinga hangē ko e veimaú, pe sipotí. ʻE lava foki ke vahevahe ʻe he mātuʻá e ngaahi faingataʻa ne nau fehangahangai mo ia ʻi heʻenau kei talavoú. ʻI he vahevahe ʻe he mātuʻá ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e ongó, ʻe ongoʻi fiemālie leva ʻa e fānaú ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e ongó. Ko e meʻa ʻeni ʻokú ne fakatupu ʻa e vāofi fakaelotó. Neongo ʻoku ʻikai ke nau ngali tokanga mai, ka ʻoku nau fanongo.

Ko e Meʻa ʻe Lava ʻe he Mātuʻá ʻo Fakahokó

Kuo pau ke ʻuluaki ʻilo ʻe he mātuʻá ʻoku loto mamahi ʻenau fānaú.1 ʻE lava ke ʻasi mei he fānaú ha ngaahi ʻulungāanga faikehe hangē ko e loto mamahi pe ʻiteʻita fuoloa, tōtuʻa pe siʻisiʻi ʻa e kaí, fetōʻaki e taimi mohé, ʻikai lava ʻo tokanga, pe kovi ʻenau akó. ʻE kamata leva ke kau atu e fānau lalahi angé ʻi ha ngaahi tōʻonga fakatuʻutāmaki hangē ko e ngāue taʻetokanga, fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo konatapú, tōʻonga fakasekisualé, pe fakaʻau ʻo mavahe mei he fāmilí, ngaahi kaungāmeʻá mo e ngaahi tūkunga fakasōsialé.

ʻE lava ke ke tokoni ʻi hoʻo ʻilo ʻa e founga ke lehilehiʻi ai hoʻo fānaú fakatāutaha. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ke akoʻi ki hoʻo fānaú, tautautefito ki he taimi ʻoku nau kei iiki aí, ha ngaahi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻenau ngaahi ongó. ʻOku kau he ngaahi lea ko ʻení ʻa e loto-mamahí, ʻitá, puputuʻú, ilifiá, hohaʻá, mo e loto mafasiá.

Kapau ʻe kamata ke ngāue taʻetokanga ho tamasiʻi pe taʻahine kei taʻu hongofulu tupú hili ha palopalema, fakafanongo lelei ki heʻene fakamatalá mo e ngaahi meʻa ʻokú ne ongoʻí. Tokoni ki ai, hangē ko hoʻo fai ki he fānau iiki angé, ke ne ʻiloʻi totonu e ngaahi ongo ʻokú ne maʻú. Pea ʻai ke mahino kiate koe naʻe tupu e faʻahinga ulungāanga ko ʻení mei he meʻa naʻe hokó.

ʻI he kamata hoʻo fepōtalanoaʻaki mo hoʻo fānaú, feinga ke ke fakaʻehiʻehi mei hono fakamāuʻi iá mo e ʻitá, fakaangá mo e manukí. ʻIlo ʻa e faingataʻa mo e mamahi ʻoku fou ai hoʻo tamá pea fakahā ha loto manavaʻofa. ʻE lava ke kamata ʻaki haʻo pehē, “ ʻOku ou ʻilo ʻokú ke loto mamahi ʻi he mate ho kaungāmeʻá. ʻOku ou lava pē ʻo fakakaukau atu ki hono faingataʻá. ʻOku ou hohaʻa he ʻoku kamata ke fakalalahi hoʻo inu kava mālohí ke fakafiemālieʻi ʻaki hoʻo mamahí.” He ʻikai faʻa ola lelei ha fepōtalanoaʻaki kapau ʻe kamata ʻaki ha ʻulungāanga ʻiteʻita.

Fakafanongo ʻi he Manavaʻofa

Ko e taimi ʻe niʻihi te ke feinga ke fakaʻehiʻehi mei he talanoa mo ha fānau ʻoku lolotonga loto mamahi. Kae kehe, ko e taimi lahi he ʻikai lava e fānaú ʻo fai ha meʻa ki he ngaahi ongo ʻoku nau maʻú ʻo kapau ʻoku ʻikai ke tokoniʻi kinautolu. ʻI hoʻo fakafanongo ʻi he manavaʻofa ki he ngaahi meʻa ʻoku loto hohaʻa ki ai hoʻo fānaú, te nau ongoʻi e ʻofá mo e fakafiemālié.

Ko e taha ʻo e ngaahi founga ola lelei ʻo e fakafanongo ʻi he manavaʻofá ko hoʻo toe lea ʻaki e ngaahi ongo ʻa e fānaú ke fakapapauʻi ʻoku mahino kiate koe. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke tokoniʻi kinautolu ke ʻiloʻi ʻenau ongó. Te ke lava ʻo pehē ange, “ʻOkú ke ngali loto mamahi mo puputuʻu ʻi he taimi ʻoku ou fehuʻi atu ai fekauʻaki mo ho kaungāmeʻa ne vete mali ʻene ongomātuʻá.” Tatali ke fai atu ʻene talí; pea tuku ke hoko atu e fakamatala ʻa e fānaú. ʻOku faʻa lea ʻa e fānaú ʻi he taimi ʻoku nau ongoʻi ai ʻoku nau puleʻi ʻa e fepōtalanoaʻakí.

Tokoniʻi e Fānaú ke Ngāue ki he Ngaahi Meʻa ʻOku Nau Ongoʻí

ʻE lava ke tupulaki e ongoʻi ʻe he fānaú ʻoku nau puleʻi ʻa e meʻa ʻoku hokó ʻi hoʻo tokoni ke nau ngāue ke fakaleleiʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau ongoʻi ʻoku ʻikai ke leleí. Taimi e niʻihi, ʻi hoʻo fakafanongo ʻi he manavaʻofá, te ke lava ʻo ʻiloʻi mo hoʻo fānaú ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi ongo ko iá. Te ke ala fehuʻi ange, “ ʻOkú ke fakakaukau ko e hā ʻokú ke ongoʻi pehē aí?” Tatali ke fai atu e ngaahi talí peá ke fanongo fakalelei ki ai. Mahalo pē ʻe ʻikai ke fai atu e ngaahi talí he taimi pē ko iá.

ʻE ʻi ai e taimi ʻe fie maʻu ke mo fakakaukauʻi ha ngaahi founga kehe ke veteki ʻaki. ʻE lava ke ke fehuʻi pe ʻe uesia fēfē ʻa e niʻihi kehé ʻe he founga ʻokú ne filí. ʻOku fakaʻapaʻapaʻi nai ʻa e founga ʻokú ne filí mo homou fāmilí pe kaungāmeʻá? ʻOku fakapotopoto nai? Ko e hā e ngaahi ongo ʻe maʻu mei ai ʻe he fānaú? Mahalo he ʻikai te ne maʻu ha founga he taimi pē ko iá. Fakapapauʻi ange ki hoʻo tamá ʻokú ke ʻofa ʻiate ia pea ʻoku SAI PĒ kapau he ʻikai maʻu ha founga he taimi pē ko iá.

Tali ʻi he Tui

ʻI he taimi ʻokú ke ʻiloʻi ai ha tōʻonga ngali kehe ʻi hoʻo fānaú peá ke tokoni ke nau fakahaaʻi pea maʻu ha mahino ki heʻenau ngaahi fakakaukaú mo e ongó ʻi ha ʻātakai ʻo e ʻofá, ʻe maʻu ʻe hoʻo fānaú ha ongoʻi malu mo hao.

Ko e meʻa mahuʻinga taha te ke lava ʻo fai ke fakatupulaki ʻa e ongoʻi hao mo malu ʻi he ʻapí ko hono fakavaʻe ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻE lava ke ke fekumi ki ha ngaahi ueʻi fakalaumālie ki ha founga hoʻo fānaú ʻi he ʻaukai, lotu, fekumi ʻi he ngaahi folofolá, mo e ʻalu ki he temipalé. Te ke lava ʻo talanoa ki he kau taki maʻu lakanga fakataulaʻeikí. Te ke lava foki ʻo fakakaukau ke ʻomi ha tokoni fakapalōfesinale, ʻo makatuʻunga ʻi he lahi ʻo e palopalemá.

ʻI hoʻo fai ʻeni ʻi he tui ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló, te ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakafiemālié mo e tokoní. ʻE maʻu ʻe he fānaú ha ongo makehe ʻo e fakafiemālié mo e taʻeueʻia ʻi hoʻo moʻui ʻaki fakataha mo kinautolu ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá mo hokohoko atu hono fai ʻo e ngaahi meʻa te ne ʻomi ʻa e melinó ki he ʻapí, hangē ko e lotu fakafāmili mo fakatāutahá, lau folofolá, mo e ʻalu ki he temipalé.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, John Gottmann mo Joan DeClaire, The Heart of Parenting: Raising an Emotionally Intelligent Child (1997).

Ngaahi faitā ʻa Robert Casey tuku kehe ka toki fakahā atu

Faitā ʻa Adam C. Olson