Na Bula kei na Veiqaravi nei George Albert Smith

Ena dua na siga nona a veiqaravi tiko vaka-Peresitedi ni Lotu o George Albert Smith, a vakau yani vua e dua na itaba vata kei na dua na ivola ka volai koto kina, “Au vakauta tiko yani vei iko na iyaloyalo oqo baleta na ivakaraitaki ni droini ni tamata keitou vakabauta ni o iko.” Sa ikoya na iyaloyalo kei Peresitedi Smith ena nona sikova tiko e dua na tina kei na lewe va na luvena gone lalai. Na siga sara ga oqori, a vakusakusa tiko kina o Peresitedi Smith me laki vodo ena dua na sitimanivanua a qai tarovi koya kina na tina, ena vakanuinui ni ratou sa rawata na luvena e dua na madigi me ratou lululu vata kina kei na dua na parofita ni Kalou. A rawa kina vua e dua ka vakadidigo tu e kea me vesuka ena itaba na gauna o ya.

E tomani ena ivola, “Na vuna keitou vakamareqeta kina [na iyaloyalo oqo] sa baleta, ni ena nomuni sa rui osooso, ka dina ga o ni sa vakusakusa tiko ki na nomuni motoka vakakina ena kena wawa tu mai na nomuni sitimanivanua, o ni se solia ga na nomuni gauna mo ni lululu vata kina kei ira vakayadua na gone ena matavuvale oqo.”¹

Na loloma vakaoqo e vakaraitaka e dua na ivakarau ni bula kei na veiqaravi nei George Albert Smith. Kevaka o vakayacora na loloma kei na veivakayaloqaqataki ki na dua na itokani e vakaleqai tiko ena nona vakabauta se ena vakarautaki ni sasaga vakaitamera me ra vakani kina e udolu na tamata, a bulataka o George Albert Smith na ivakaro ni i Vakabula, “Mo lomana na kai nomu me vaka ko sa lomani iko” (Marika 12:31).

Yabaki ni Bula ni Gone, 1870–90

A sucu o George Albert Smith ena ika 4 ni Epereli, 1870, kivei John Henry kei Sarah Farr Smith ena dua na vuvale bula rawarawa tu ga e Salt Lake City. Eratou dau vakaitavitaki ratou tu mai na matavuvale na Smith ena ivakarau ni veiqaravi vakawa, ena matanitu ni Kalou. Na tamai George Albert e a qai veiqaravi e muri ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua kei na Mataveiliutaki Taumada. O tukana ka nona yaca, o George A. Smith, erau veitatacini kei Josefa Simici na Parofita ka dua vei ira na imatai ni ivuvu ni Yalododonu Edaidai me ra tadu yani ki na Buca e Salt Lake ena 1847; a dua talega na iApositolo o George A. Smith ka dua na daunivakasala kivei Peresitedi Brigham Young. Na tukai George Albert vakarua o John Smith a veiqaravi vaka-Peteriaki ni Lotu ka imatai ni peresitedi ni iteki e Salt Lake City. Na tukana mai na yasana vei tinana, o Lorin Farr, sa ikoya na imatai ni turaganikoro levu e Ogden, Utah, ka i matai ni peresitedi ni iteki ena siti o ya.

O George Albert Smith a taleitaki rau ka vakavinavinakataki rau nona itubutubu. E vakavinavinakataki rau na nona itubutubu ena nodrau vakatavulici koya me dau dodole yani vei ira era gadreva tu na veivuke,² ka vakacerecerei tinana ena solibula e vakayacora me susuga nona matavuvale ena kosipeli. “E dina ni keitou dravudravua sara vakalevu,” a nanuma lesu, “ka laki kaulotu tu o tamaqu ena noqu se qai yabaki lima, au sega ni nanuma meu bau rogoci tinaqu vakadua me vakacauoca, kau sega vakadua ni raica me bau tagi me baleta na ituvaki ni veika e vakavolivoliti koya. E rawa vua me vakayagataka e vuqa sara na ka mai na dua bauga na dola me vakatautauvatani kei na dua tale au bau kila. …

“… Ena gauna a yali tu kina o tamaqu mai vale ena kaulotu, a taura nona itutu o tinaqu, ka sa ikoya sara ga na iliuliu ni vale ena nona yali tu. Keitou dau masumasu, ka dau vakalougatataki na kakana, baleta ni sa rui cecere nona vakabauta na cakacaka vakalotu ni kosipeli, kevaka e dua e tauvimate, ena kacivi rau na daukaulotu. E dau sauma vakadodonu e veigauna nona ikatini, kei na dede mai ni gauna au kila rawa, e se sega vakadua ni lako mai ena nona vakasama na vakatitiqa se me sega ni dina na “Vakabauta vaka-Momani”. E vakadinata tu e vu ni yalona taucoko.”³

Vakabibi, na nona dau nanuma o George Albert Smith na nona dau vakatavulici koya o tinana me masu ka vakabauta ni na sauma mai na Kalou: “Niu vakasamataka na veivakayarayarataki nei tinaqu ena noqu a se [gonetagane] a luvuci au na yalo vakarokoroko ka drodro na wainimataqu . … e vaka me a qai e nanoa ga niu vakasamataka, a tubera na ligaqu ka keirau cabeta cake ena ikabakaba ni ikarua ni itabavale. E kea au a tekiduru e yasana ka taura na ligana ena nona vakatavulica vei au na masu. Vakavinavinakataki na Kalou me baleti ira na tina ka tu e lomadra na yalo ni Kosipeli kei na nodra gadreva me ra veivakalougatataki. Ena gauna oqo e rawa meu tokaruataka tale na masu o ya ka sa oti e vuqa sara na yabaki au a vulica kina. A solia vei au e dua na veivakadeitaki ni dua tiko na Tamaqu Vakalomalalgi, ka vakatakila vei au ni rogoca ka sauma na masu o Koya. Ena noqu sa qase cake keitou se tiko voli ga ena dua na valekau tabarua ka ni gauna e dau liwa vakaukauwa mai kina na cagi ena dau sakure me vaka ga ni sa vakarau bale sobu. Au sa dau rere vakalevu meu lai moce ena so na gauna. E toka vakaikoya ga ena dua na rumu lailai na noqu imocemoce, ka sa vuqa na bogi au dau siro sobu meu tekiduru ka kerea na Tamaqu mai Lomalagi me taqomaka na vale, me qarauna me kakua ni kabasu vakamatailalai kau qai lesu tale ki na noqu imocemoce lailai ka vakadeitaka niu sa na maroroi mai na ca ka me vaka ga au sa taura tu na ligai Tamaqu.”⁴

Nona railesuva nona gauna ni gone, a kaya o George Albert Smith:

“Erau a bula na noqu itubutubu ena ituvaki rawarawa, ia au vakacaucautaki Koya na noqu Dauniveibuli ka vakavinavinakataki koya mai na vu ni yaloqu taucoko ena nona vakauti au ki na loma ni nodrau vuvale.

“… Ena noqu a se gonetagane au vulica kina ni sa ikoya oqo na cakacaka ni Turaga. Au vulica ni ra tu na parofita ka ra bula tiko e vuravura. Au vulica ni veivakauqeti nei Koya sa Kaukauwa ena vakayarayarataki ira era bula tiko me ra marautaka.

“… Au vakavinavinakataka vakalevu na noqu itutu vakawa, vakavinavinakataki rau vakalevu na noqu itubutubu ena nodrau vakatavulica vei au na kosipeli i Jisu Karisito ka rau vakarautaka na ivakaraitaki ena nodrau vuvale.”⁵

E dau kilai tu na gone o George Albert me dua na gonetagane mamarau, ka dauqito. O ira na nona itokani era taleitaka na nona itovo ni mamarau, ka marautaka nona dau vakalasalasa vei ira ena nona ivakatagi uvuci, banjo, kei na qita kei na dua na ituvatuva ni veisere lasa. Ia na veika talega e sotava e vukea nona vakatorocaketaka e dua na kaukauwa ni vakilai ni nona itavi vakasakiti ena gauna e se gone kina. Ena nona sa yabaki 12, a laki vuli o George Albert ena Brigham Young Academy, ka ciqoma kina eso na ivakasala me na tara vakabibi na nona bula. A qai vakasamataka e muri:

“E sa kalougata dina ni a lako mai vei Dr. Karl G. Maeser eso na noqu ivakavuvuli, o koya na kenadau ni veivakavulici kilai tani o ya ka sa ikoya talega na imatai ni dautaravale ena noda veikoronivuli cecere ni Lotu. … Au sega ni vakasamataka e levu na ka a tukuni ena yabaki au a tiko kina e kea, ia e dua ga na ka ena sega ni rawa meu guilecava. Au sa dau tokaruataka vakavuqa. … Ena dua na siga a tucake o Dr. Maeser ka kaya:

“‘E sega walega ni o na soli itukutuku me baleta na veika o vakayacora, ia o na beitaki me baleta na veivakanananu o vakasamataka.’

“Noqu a se gonetagane, e sega ni noqu ivakarau meu qarauna sara vakamatua na noqu vakanananu, a dau sega tu ni matata vei au na ka meu cakava, kau lomaleqataka. Na kena dina, na vakasama oqo e dau tiko dei ga vei au e veigauna. Ni oti e dua na macawa se tini na siga a qai vakasauri na kena lako mai vei au na ka e vakaibalebaletaka o ya. Au sa raica rawa na vuna ena gauna o ya. Era lako vata kece mai vakadua vei au na ibalebale ni veika e kaya: Sa dina sara, o na soli itukutuku me baleta na veika o dau vakasamataka ni gauna e sa na cava kina na nomu bula e vuravura, o na yaco mo isoqoni ni veika kece sara o dau vakasamataka tu. E dua na vakatutu oqori e sa bau dua na veivakalougatataki cecere kivei au ena noqu bula taucoko, ka sa rawa kina vei au ena vuqa na gauna meu levea na vakasama sega ni taucoko baleta au vakila niu na yaco, ena gauna e sa mai cava kina na cakacaka ni noqu bula, me vua ni noqu vakasama.”⁶

A tekivu me vakaitavitaki koya ena veitavi cecere e vale ena 1882 na gone o George Albert, ena gauna a veiqaravi kina o tamana ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua me rua na yabaki, ka kacivi kina me peresitedi ni Kaulotu e Europe. Na yali nei John Henry e gadrevi kina o George Albert me vukea na vakarautaki ni veika me baleta na matavuvale. Ena gauna e yabaki 13 kina, a kere cakacaka ena dua na volau ni caka iyaya taukena na Lotu kei na sitoa ni tabacakacaka e Salt Lake City, ia a kaya na manidia ni sega na ilavo me vakacakacakataki kina e dua. A sauma lesu o George Albert ni sega ni kerea me saumi, me cakacaka walega. A tomana, “Au kila ni kevaka au kilikili kaya e dua na ka au na saumi kina.”⁷ Na nona vakasama veiuqeti a rawata kina e dua na itutu me dua na daucakacaka ka saumi ena $2.50 dua na macawa, kei na ivakarau ni nona cakacaka vakaukauwa a vukei koya me toso sara yani ki na dua na itutu vinaka cake sara ena kabani.

Ni sa yabaki 18, a cakacaka kei na dua na ilawalawa ena kena soveataki na sala ni sitimanivanua. Ena nona vakaitavi tiko ena cakacaka oqo, a vakacacana na matana na katakata ni siga ena nuku ena vanua dravuisiga. Na ka oqo a vakacacana sara ga kina vakadua na matai George Albert, ka vakadredretaka sara ga vua me wilivola ka vakavuna nona sega ni vakacegu ena nona bula taucoko.

Veiqaravi ni Kaulotu kei na Vakamau, 1891–94

Ena Sepiteba 1891 a kacivi George Albert Smith o Peresitedi Wilford Woodruff me veiqaravi ena dua na kaulotu lekaleka ena ceva kei Utah. Na nona ilesilesi bibi sa ikoya me cakacaka vata kei ira na itabagone ena Lotu ni vanua o ya. Ena loma ni va na vula ka tarava o koya vata kei na nona itokani me rau veivuke ena kena tuvai na isoqosoqo ni itabagone ena iteki kei na tabanalevu, vosa ena vuqa na soqoni, ka vakauqeti ira na tamata gone me ra bulataka na ivakatagedegede ni Lotu.

Ni sa lesu mai ena nona kaulotu, a tomana tikoga o George Albert na nona lasa vata kei na nona daulomani mai na gauna ni gone, o Lucy Woodruff, na makubui Peresitedi Wilford Woodruff. Erau a tubu cake vata mai ena itikotiko veivolekati, ka sa raica tiko o Lucy na ivakarau kilai tani nei George Albert ni sa toro cake tikoga. E vola tu ena nona ivola ni veisiga na nona qoroi koya: “Au vakacegu ena bogi nikua vata kei na vakavinavinaka levu ni lomaqu kivua na Kalou … ka masulaka me rawa ni solia vei au na kaukauwa meu taukena kina na nona loloma e dua ka vakadeitaka noqu vakabauta me dua na cauravou uasivi duadua a biu mai ki vuravura. Na nona vinaka kei na yalovinaka e vakavuna me dau tonawanawa kina na wai ni mataqu.”⁸

Ia o Lucy a levu tu e dau qoroi ira o koya vakaikoya, ka so vei ira era vutuniyau ka ra dau solia vua na iloloma saulevu. O George Albert, ena dua tale na yasana, e dreti Lucy ena nona vakatatabu kivua na Turaga. A vola vua, “Kevaka o vinakata mo vakamautaka e dua me baleta na ilavo ena sega ni o au, baleta e dua na gauna balavu au sa vakatulewataka niu na sega ni vakayagataki au se na noqu bula se na noqu gauna ena rawa ilavo ia meu qarava ga na Turaga ka vukei ira na Luvena ena vuravura oqo.”⁹ A cakava nona digidigi o Lucy, na ika 25 ni Me, 1892, o koya kei George Albert erau a vakamau ena Valetabu na Manti Utah. A vakamautaki rau o tamai George Albert. Ena siga o ya a solia o Lucy vua na turaga watina e dua na lokiti ka tiko e loma e dua na kena iyaloyalo. A maroroya na itaube lailai ena itui ni nona kaloko dau biu ena taga, ka mai taubena volekata toka yani na utona, ka dau daramaka voleka ni veisiga ena vo ni nona bula taucoko.¹⁰

O rau na qai vakamau vou e sega ni dua na vula nodrau tiko vata ni bera na nona sa biubiu o George Albert ki na dua tale na kaulotu, na kena oqo e dua na ilesilesi ni kaulotu ki na ceva kei Amerika. E dina ga ni rau sa kila tu ni sa voleka mai na nona biubiu—ka se lako mai na veikacivi ni se vo tu e tolu na macawa ni bera nodrau vakamau—a se dredre tikoga na veitawasei. Ni oti e va na vula, erau marautaka vakalevu sara ga, ni sa kacivi o Lucy me laki veiqaravi vata kei na turaga watina ena valenivolavola ni kaulotu, ena vanua e qai lesi walega kina o Elder Smith ka laki veiqaravi me vunivola ni kaulotu.

A veiqaravi tiko kina ena gauna vata oqori, me dua na lewe ni Vitusagavulu na peresitedi ni Kaulotu ena Southern States o J. Golden Kimball. E vakarua ena gauna a veiqaravi tiko kina o Elder Smith, a biuta na ilesilesi o Peresitedi Kimball me laki qaravi eso na veika bibi i Salt Lake City—vakadua ni oti ga e dua na gauna lekaleka a vunivola ni kaulotu tiko kina o Elder Smith ka vakadua tale ni rauta e dua tale na yabaki e muri. Ena rua na veika a yaco, a biuta tu mai o Peresitedi Kimball na itavi vakaitamera me baleta na kena liutaki ka qaravi na ilesilesi vei Elder Smith, solia na veitokoni kei na veivakasalataki ena veivolavolai levu. Me kena isoqoni taucoko, a veiqaravi o Elder Smith me peresitedi veisosomitaki ena kaulotu me rauta e 16 na vula. A lomaleqataka o Peresitedi Kimball ena nona a tu tani yani vakadede, ia a nuitaka na nona ivukevuke gone. A vola e dua na ivola kivei Elder Smith, “Au nanuma ni mai na noqu kila kei na vuku, se vakacava sara na kena vakaiyalayala, sa rawa kina vei au meu vakamareqeta na nomu dina kei na nomu kilikili, kei na kemu yaga, kau vakadeitaka ni na vakakina.”¹¹ Ena dua tale na ivola a vola kina, “E veigauna mo dau vakalaiva na vakasama oqo me vakaliuci: niu vakavinavinakataka na nomu cakacaka, gumatua kei na yalo vinaka.”¹²

E vuqa na madigi nei Peresitedi Kimball me vakadinadinataka kina na gumatua kei na yalo vinaka nei Elder Smith. Ena dua na gauna erau a lako vata voli kina na lewe rua oqo ka rau sureti sara me rau lai moce ena dua na valekau lailai. A qai nanuma lesu o George Albert Smith:

“Rauta ni sa bogilevu keirau vakayadrati ena vakarerevaki ni kaikaila kei na qoqolou mai tautuba. Keirau rogoca na vosa ni cudru kei na vosavosa ca ena neirau sa dabe toka ena neirau imocemoce me keirau taura vinaka na veika sa yaco tiko. A rarama na bogi ena cila ni vula ka rawa me keirau raica e levu na tamata ka ra sa tu e tautuba. A lade cake o Peresitedi Kimball ka sa tekivu me vakaisulu. Era sa tukituki mai katuba na tamata ka vosataka na vosa dukadukali ena nodra vakaroti ira na Momani me ra lako ki tautuba, ni ra sa na vakarau lauvana. A tarogi au o Peresitedi Kimball kevaka au na duri cake ka vakaisulu kau qai kaya vua ni sega, au sa na davo tu ga ena noqu imocemoce, niu vakadeitaka ni Turaga ena taqomaki keirau. Ena vica ga na sekodi sa sinai tu na rumu ena gasau ni dakai. Sa vaka me ra sa wase me va na iwsewase o ira na ilawalawa oqo ka ra vanavana mai ena veitutu ni vale. Na malamala ni kau era sa veivukayaki e cake ena ului keirau ki na veivanua kecega. A vica toka na gauna lekaleka ni vakadirorogo, oti o ya sa baci carubi tale mai na vanavana ka levu cake na malamala ni kau era veivukayaki. Au sega sara ni bau vakila e dua na rere. E maravu vinaka sara tu ga noqu davo koto e kea, au sa qai sotava e dua na ka vakadomobula duadua ena noqu bula, ia au vakadeitaka … ni Turaga ena taqomaki au, ka sa vakakina.

“E kena irairai ni o ira na ilawalawa oqo a yaco me ra vakayalolailaitaki ka ra sa biubiu. Ena mataka ni siga ka tarava ena neirau dolava na katuba, sa tu kina e dua na ivau kau bibi vakaitamera me vaka era a vakayagataka na ilawalawa me ra mokuti ira kina na daukaulotu ena Ceva.”¹³

A wasea o George Albert Smith ena veiyabaki e muri na veika a sotava oqo vei ira na makubuna me vakatavulici ira kina me ra vakararavi vua na Turaga. “Au vinakata meu vakabibitaka vei kemudou,” a kaya, “ni Turaga ena taqomaki iko ena gauna ni veika vakarerevaki, kevaka mo solia vua na madigi.”¹⁴

Bula Vakamatavuvale

Erau a vagalalataki mai na nodrau ilesilesi o George Albert kei Lucy ena June 1894. Ni oti e vica na vula nodrau sa lesu tale i Salt Lake City, a ciqoma o Lucy e dua na veivakalougatataki mai vei tukana, o Peresitedi Wilford Woodruff, yalataka vua ni na vakasucu gone. Ena ika 19 ni Noveba, 1895, a vakasucu kina vua e dua na luvena yalewa ka rau vakayacana me o Emily, ni oti e va tale na yabaki, a sucu o Edith, e dua tale na luvena yalewa. Na iotioti ni luvedrau, o George Albert Jr., a sucu ena 1905.

A dua na tama dauloloma, O George Albert Smith, ka ratou vakasakiti koya na luvena. E vola o Edith me baleti koya: “Kivei au na Tamaqu e tu kece vua na ivakaraitaki ni loloma ni dua na tama kivua na luvena yalewa. E vakayacora na veika taucoko sara au namaka ena nona itavi vakatama.” E dokai vakalevu duadua vei iratou na gone sa ikoya na ivakarau nei George Albert vua na marama watina lomani. “Na loloma nei tamaqu kei na nona vakasama me baleti tinaqu e sa rui totoka,” a vola o Edith. “E sega vakadua ni vakayalia e dua na madigi me vakaraitaka nona vakavinavinakataki koya. Na veika kece sara erau cakava, erau dau cakava vata, ni oti na kena tuvai vakamaqosa kei na cakacaka ena duavata. O koya e dau vakamareqeti kivua. … Ena neitou dau rokovi Tinaqu taucoko, au vakadeitaka ni nona vakanananu kei na nona dau vakamalumalumutaki koya o tamaqu kivua keitou sa dau lomani koya vakalevu cake sara kina na luvena.”¹⁵

Me vaka e dua na tama, a tovolea vagumatua sara o George Albert Smith me vukei iratou na luvena me ratou sotava na reki a vakila o koya mai na kena bulataki na kosipeli. Ena dua na Siganisucu, ni oti na kena dolavi na iloloma, a tarogi rau na luvena yalewa gone se cava nodrau nanuma me baleta na kena soli yani eso na nodrau iyaya ni vakatatalo kivei ira eso na gone era sega ni ciqoma e dua na iloloma ni Siganisucu. Me vaka ni rau se qai ciqoma walega eso na iyaya ni vakatatalo vou, erau a vakadonuya na goneyalewa ni rawa me rau solia yani eso na nodrau iyaya ni vakatatalo makawa kivei ira na gone era gadreva tu.

“Drau na sega beka ni via solia talega vei ira eso na ka vou?” a vakatututaka vakamalua o George Albert.

Erau lomalomarua na luvena yalewa, ia a qai yaco me rau vakadonuya me rau solia e dua se rua na nodrau iyaya ni vakatatalo vou. A qai kauti rau na goneyalewa o George Albert ki na nodra itikotiko na gone a vakasamataka tiko, ka laki solia na iloloma. E veilaveti cake na veika eratou sotava ni ratou sa biubiu mai, ka kaya sara e dua vei rau na goneyalewa ena marau ni domona, “Na gauna oqo me datou sa lako ka laki kauta mai na vo ni iyaya ni vakatatalo me nodra.”¹⁶

Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua, 1903–45

Ena Tusiti, na ika 6 ni Okotova, 1903, a dua na siga osooso vakacakacaka vei George Albert Smith ka sega kina ni rawa vua me tiko ena soqoni ni koniferedi raraba ni siga o ya. Ena gauna a bibiu kina mai na valenivolavola, sa voleka ni cava na soqoni ni koniferedi ena yakavi, sa mani tekivu me gole ivale ena ituvatuva me kauti iratou na luvena ki na soqo ni marau.

Ni yaco yani ki nona vale, a kidroataka nona raica na levu ni tamata vulagi, e dua vei ira a tucake mai ka vakavinavinakataki koya vakalevu.

“Na cava na ibalebale ni ka oqo?” a taroga.

“O sega ni kila?” a sauma lesu.

“Sega niu kila na cava?”

“Na vuna, o sa tokoni mo dua na lewe ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua,” a kacivaka mai na vulagi.

“E rawa me cala oqori,” kaya o George Albert. “E rairai eso beka na cala.”

“Au rogoca sara ga vakaiau,” a sauma yani.

“E rairai dua tani tale beka na Smith,” a kaya. “E sega ni dua na vosa me tukuni vei au me baleta na ka oqori, kau sega ni vakabauta ni ka dina.”

Ena veilecayaki, a lesu tale na vulagi ki na Valelaca me lai taroga kevaka a vakacalai. Mai kea a tukuni kina vua ni sa donu o koya—o George Albert Smith sa ikoya na lewe vou ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua.¹⁷

O Emily, na luvena yalewa a qai vakananuma tale tiko na irairai ni vale nei Smith: “Na kena irairai e vaka me ra lako taucoko yani na tiko ena Valelaca ki na neitou vale, tagi kei na regu vei tinaqu. Era kaya taucoko ga ni o Tamaqu e sa dua na iapositolo, ka keitou nanuma me dua na ka toro sobu me yaco vua e dua sai koya me dua na iapositolo.”

Ni sa oti mada ga na kena vakadodonutaki na itukutuku, e vakadeitaka o George Albert ni na kauti rau tikoga na luvena yalewa ki na soqo ni marau me vaka a yalataki, “dina ga ni a se sega soti ni se matata sara vua,” a nanuma tiko o Emily. “A vakayagataka vakatabakidua na nona gauna ena nona vosa tiko vei ira na tamata.”¹⁸

Ni oti e rua na siga e muri, ena ika 8 ni Okotova, 1903, a tabaki o George Albert Smith me dua na iApositolo ena rumu e cake ni Valetabu e Salt Lake mai vei Peresitedi Joseph F. Smith. Ni oti na veitabaki a sureti me wasea na veika e vakila vei ira na lewe ni Kuoramu ni Le Tinikarua era tiko rawa e kea. “Au vakila na malumalumu kei na vovodea ni vakatulewa me vakatautauvatani vata kei ira na turaga era sa matua vakalevu cake sara nodra veiyabaki,” a kaya, “ia na lomaqu e dodonu, kau sa gadreva ena yalodina me toso ki liu na toroi cake ni cakacaka ni Turaga. … E tiko na noqu ivakadinadina bula ena vakalou ni cakacaka oqo; au kila ni kosipeli e lako mai ki vuravura ena veiliutaki kei na veidusimaki ni Turaga vakaikoya, kei ira era digitaki me ra veiliutaki era a Nona italai ena kena cakacakataki. Au gadreva kau masulaka me rawa niu bula savasava ka yalomalumalumu, me rawa kina meu ciqoma na veivakauqeti kei na veivakasala ni Yalotabu me liutaki au ena noqu bula taucoko.”¹⁹

A veiqaravi o George Albert Smith ena Kuoramu ni Le Tinikarua me 42 na yabaki, okati vata kina e 2 na yabaki me Peresitedi ni Kuoramu. Ena loma ni gauna oqo a vakatawana e vuqa na ilesilesi ka vakalougatataki ira na tamata ena veiyasai vuravura ena vuqa na kena gaunisala.

Wasea na Kosipeli ka Veivakatokanitaki ki na Lotu

O Elder Smith a sucu vata mai e dua na taledi me baleta na nodra vakayalovinakataki na tamata ka vakakina na nodra vukici na meca me ra itokani. E dua na daunibisinisi ni nona vanua, sega ni lewe ni Lotu, a tukuna oqo me baleti koya ena nona veibulu: “O koya e sa dua na tamata rawarawa meda kila. O koya e dua na tamata o na vinakata sara ga mo kila. Nona matadredredre ni veitokani, nona lululu mai vu ni yalona, kei na nona veikidavaki ena loloma o vakila e lomamu, ena vu ni yalomu, na dina ni nona veitokani me baleti iko ka baleti ira talega na nona itokani.”²⁰

A yaga vakalevu na taledi oqo ena dua na gauna ni se bera sara kina ni kilai levu ka ra lomatarotarotaka tu e vuqa na tamata e vuravura taucoko na Lotu oqo. Ena dua na gauna, ena nona veiqaravi tiko ena Ra kei Virginia, a kila kina ni ra sa bukiveretaka tiko o ira na vakailesilesi ena siti me vesu e dua e tobo ni vunautaka tiko na Vakabauta vaka-Momani. A laki sota kei Mr. Engle, na vunivola ni siti o Elder Smith, me tovolea me veisautaka na lawatu. E muri a qai vola ena nona ivola ni veisiga: “Ena imatai ni gauna au qiriti Mr. Engle kina a laulau sara ga na nona ivakarau ka vakacudrucudru nona kaya mai vei au ni keimami sa na sega ni vosoti rawa ena siti o ya. … Au kaya vua niu vakabauta ni cala na ka e tukuni vua kau na vinakata me keirau dabe vata ka veitalanoa. … Keirau vakayagataka eso na gauna ena veivosakitaki ni Vakabauta vaka-Momani. A luvuci ena malumalumu ni veinanumi levu ni bera noqu biuti koya ka keirau lululu ka qai solia mai vei au na nona kadi. Au biubiu kau vakadeitaka noqu vakila niu sa kauta laivi eso na lewa vakatani.”²¹ Ni oti e tolu na siga a laki sikovi koya tale o Elder Smith ena gauna oqo a biuta koto mai vua e dua na ilavelave ni Vola i Momani.²²

Ena dau vakasaqara e veigauna na madigi o Elder Smith me tukuna kina kivei ira na tamata na Lotu. Ena veivanua cava ga e gadrevi me lako kina ena nona ilesilesi, ena kauta vata voli kei koya na ilavelave ni Vola i Momani, mekasini ni Lotu kei na so tale na ivola talei ni Lotu nuitaka me na laki solia tu yani. Me vaka ni ivakaraitaki ni ivakadinadina kaukauwa i Jisu Karisito na iVola i Momani, a vakasamataka o Elder Smith ni sa iloloma cecere duadua ni Siganisucu ka wasoma na nona dau vakauta ena meli na kena ilavelave kivei ira na itokani ena so tale na vakabauta vakalotu ka vakakina kivei ira mada ga na tamata kilai levu ka se bera vakadua ni se sotavi.²³ Ena dua na ivola e vakau vata kei na dua na iloloma ni Siganisucu vaka o ya a vola kina: “Ena vica na siga mai oqo na vuravura Vakarisito ena marautaka kina na sucu ni i Vakabula ka sa dau kena ivakarau ena gauna o ya meda nanumi ira noda itokani. O koya gona au sa nuitaka ni o na marautaka e dua na ilavelave ni Vola i Momani mai vei au. … Ena noqu vakabauta ni o na marautaka mo na biuta ena nomu vale ni wilivola kau vakauta tiko yani kina oqo vei iko vaka dua na iloloma ni Siganisucu.”

A ciqoma na kena isau ka vakaoqo: “Ena biu ena neitou vata ni ivola na ivola ka na wiliki [mai na kena itekivu ki na kena tinitini] vakavinaka ena dolavi galala ni vakasama. E sega ni sala ena nona na vakarabailevutaka na rai ka vakalevutaki na yalo ni vosota vei ira kece era wilika ena veinanumi.”²⁴

Veiqaravi Raraba

E veivakayaloqaqataki o Elder Smith kivei ira na lewe ni Lotu me ra vakaitavi ena nodra itikotiko ka vakayagataka na nodra veivakayarayarataki me vakatorocaketaki kina na ituvaki e vuravura. O koya vakaikoya a vakaitavi ena vica na isoqosoqo raraba e dina ga ni dauosooso sara vakalevu ena nona ilesilesi vaka dua na Vakaitutu Raraba. A digitaki me peresitedi ni Matabose Raraba ni Vakasuasuatakini Qele (International Irrigation Congress), kei na Matabose ni Teitei e Vanua Mamaca (Dry Farming Congress), ka a digitaki vakaono me ivukevuke ni peresitedi ni iSoqosoqo Raraba ni Mataivalu ni Luvei Amerika (National Society of the Sons of the American Revolution). E dua na veivuke levu ki na vakaqaqacotaki ni nodra dau vakayagataki waqavuka na Vakaitutu Raraba me ra vakayacora vakavinaka cake kina na nodra ilesilesi, a veiqaravi o Elder Smith ena matabose ni dairekita ni Western Air Lines. A vakaitavi talega vakalevu ena iSoqosoqo ni Sikauti e Amerika, (Boy Scouts of America), ni ena yabaki 1934 a soli kina vua na icocovi na Silver Buffalo, na icocovi cecere ena Sikauti. Ena veiyabaki ni oti na iMatai ni iValu Levu a veiqaravi me jeameni ni iwase ni vanua o Utah ena kena vunautaki na Veivuke e Armenia kei Syria me vaka ni matataka na iwase ni vanua ena iSoqosoqo Raraba ni Veivakavaletaki (International Housing Convention), ka kena inaki me ra vakavaletaki o ira era sega ni vakavale ena vuku ni ivalu.²⁵

Ni bera nona kacivi me dua na iApositolo, a vakaitavi tu ena politiki o George Albert, ka dau vunau sara vagumatua me baleta na vuna kei ira na mata vakaturi e vakila o koya ni na vakatorocaketaka na veitokani. Ena gauna ga a yaco kina me dua na Vakaitutu Raraba, sa biu tani sara nona vakaitavi ena politiki, ia a tomana tikoga nona tokona na vuna ka vakabauta. Kena ivakaraitaki, ena 1923 a vukea na kena vakaraitaki e dua na vakatutu ni lawa ena Utah State Legislature ka liutaka na kena tara e dua na valenibula me baleti ira na tauvi mate ni gacagaca.²⁶

Na yalololoma nei Elder Smith me baleti ira na tani sa ikoya na ivakadinadina bibi ni nona veiqaravi ena peresitedi ni iSoqosoqo Vukei ni Mataboko, (Society for the Aid of the Sightless), e dua na itutu a taura tu mai ena 1933 ki na 1949. Me vaka ni dua o koya ka vakaleqai tale tu ga na nona rai, a vakila o Elder Smith e dua na loloma bibi me baleti ira era sa mataboko. A liutaka na kena tabaki na iVola i Momani ena matanivola ni mataboko, ka tauyavutaka e dua na parokaramu me vukei ira na tamata mataboko ena nodra vulica na kena wiliki na matanivola ni mataboko ka vakakina ena nodra vakamatautaki ena kedra ituvaki vakaleqai ena so tale na kena gaunisala. Na nona sasaga e vakavuna nona taleitaka mai vei ira e qaravi ira. A vakaraitaka nona vakavinavinaka ena dua na serekali e dua na lewe ni iSoqosoqo ni Vukei ni Mataboko, ena nona solia vei Elder Smith ena nona ika 70 ni siganisucu:

Ena gauna e dredre vakalevu sara kina na Bula,
Ka qeqera na wainimata ni rarawa;
E vakabatabatataka na yaloqu na Vulaililiwa sega ni veinanumi,
Ka ra kaci mai na voqa lala—
’Au vuki kina, ena vakanuinui levu,
E dina ga ni dredre noqu ikalawa ka berabera,
Meu kunea na yalo dauveinanumi,
Veitokani cadra mai—
Yalomalua ka itikotiko ni Vuku,
Yalololoma ka yalovinaka,
iVakavuvuli ni vakabauta na Kalou vei keda kece sara
E vaka na vakabauta ni Mataboko. …

Na mata malumu ka dauloloma
Tawase tu mai vei keda,
Eda raica na vuku dokai
Na matata vinaka ni yalona;
Eda vakila na vakacegu ni yalona
Ka kila na noda vakacegu;
Eda rogoca nona masu vuni ni tukuna tu
Eda sega ni tu taudua ga;
Nona vakabauti keda ena vakaukauwataki keda,
Sala vuni ni da lakova tu;
Yaloda sa laveta tu
Noqu itokani na Kalou.27

Noqu Tauvimate kei na Veivakatovolei Eso

Voleka ni nona bula taucoko, a sega soti ni dau bulabula vinaka sara o George Albert. E dina ga ni dau taleitaka na sisili,vodo ose, kei na so tale na itavi qaravi vakayago, na yagona e dau mavoa vakarawarawa ka wasoma na kena dau malumalumu. Me ikuri ni dede ni kena leqa tu na matana, a vakaleqai Elder Smith tale tu ga na mosi ni ketena kei na dakuna, vagauna na oca, leqa ni uto, kei na vuqa tale na mate lalai ena nona bula taucoko. Na lomaocaoca kei na veivakaukauwataki ni vuqa na itavi e sa vakaleqai koya talega, taumada a sega ni vinakata me taura vakamalua na veikalawa ni nona osooso me rawa ni taqomaka kina na nona bula. Na ka e qai yaco, mai na 1909 ki na 1912 a vorata e dua na tauvimate bibi ka vakadavori koya tu, ka tarovi koya ena nona vakayacora na nona itavi ena Kuoramu ni Le Tinikarua. Sa ikoya e dua na gauna ni veivakatovolei kivei Elder Smith, dina ga ni a vinakata vagumatua me tomana na nona veiqaravi. Na mate nei tamana ena 1911 kei na dua na tauvi matataka bibi ena dua na gauna lekaleka ka vakararawataka na marama watina sa qai vakalatilati vakalevu ga kina nona bula vinaka mai.

Na veiyabaki e muri a wasea kina na veika a sotava oqori me donumaka na gauna oqo:

“Ena vica na yabaki sa oti au a tauvimate bibi sara ga kina. Au a nanuma dina sara ga, ni sa yali kece na nodra vakanuinui me baleti au ka vakavo duadua ga na marama watiqu . … A yaco meu sa malumalumu vakaca sara ga ka sa dredre na noqu toso. E sa dua na sasaga berabera ka veivakaocai vei au meu vuki mada ga ena imocemoce.

“Ena dua na siga, ena ituvaki oqo, au sa sega ni vakila na vanua au sa tiko kina kau nanuma niu sa mate. Au raica niu sa tucake tu ka vakanadakuya tu e dua na drano vakaitamera ka totoka, kau qarava tu e dua na veikau levu na kena vunikau. E sega sara ga ni dua me laurai, ka sega ni dua na waqa me ciri koto ena drano se so tale na ka me laurai rawa kina me vakaraitaka noqu yaco rawa yani vakacava e kea. Au sa qai kila, se yaco meu qai kila, niu sa vakacavara na noqu cakacaka ena vuravura kau sa gole ivale. …

“Au sa tekivu vakasaqaqara, sega ni dede au sa kunea e dua na gaunisala ena loma ni veikau e vaka me a vakayagataki ga vakalailai, ka sa tubu tu kina na co. Au vakamuria na gaunasala oqo, ni oti noqu lakova ena dua na gauna balavu ka sa balavu sara na kena yawa ena loma ni veikau, au raica e dua na turaga ni sa lako vakadodonu tiko mai vei au. A yaco meu vakila ni o koya e dua na turaga vakaitamera, kau vakatotolotaka noqu ikalawa meu yaco vua, baleta niu qai kilai koya ni tukaqu [George A. Smith]. Ena vakavuravura na kena bibi e dua na drau tolusagavulu ka ono na kilokaramu, ia o sa rawa ni kila ni sa dua na turaga vakaitamera. Au nanuma na levu ni noqu marau niu raici koya nona lako tiko mai. Au a vakatokayacataki vua kau cibitaka e veigauna.

“Ena nona a lako volekati au mai, a tu vakadua. Na nona tu vakadua sa ikoya e dua na veisureti meu tu vakadua. Oti—na ka oqo au gadrevi ira na gonetagane kei na goneyalewa kei ira na itabagone me ra kakua ni guilecava—a raici au mai vakamatua ka kaya:

“‘Au na via kila se cava o sa cakava ena yacaqu.’

“Na veika kece sara au a sa cakava oti era lako siviti au me vaka e dua na iyaloyalo vuka ena dua na sikirini—ena veika kece sara au a sa cakava. E vakatotolo ga na kena lako sobu mai na raici lesu ni veika bulabula oqo ena gauna sara ga au tucake tu kina e kea. E sa lako siviti au na noqu bula taucoko. Au dredre kau raici tukaqu ka kaya:

“‘Au a sega vakadua ni cakava e dua na ka ena yacamu me vakamaduataki iko.’

“A kalawa ki liu ka tubera na ligaqu, ena nona sa cakava oqo, sa yaco meu kilai yaloqu tale ena veika vakavuravura e vakavolivoliti au tu. Na suasua ni noqu ilokoloko e vaka ga a sova kina na wai—suasua ena wainimata ni vakavinavinaka ni rawa meu sauma lesu ka sega ni madua.

“E vakavuqa noqu vakasamataka tiko kina na ka oqo, kau vinakata meu tukuna vei kemuni noqu a tovolea tiko mai, vakavuqa me tekivu sara mai ena gauna o ya, meu taqomaka tiko na yaca o ya. Sa ikoya au via tukuna kina kivei kemuni na gonetagane kei na goneyalewa, kivei kemuni na itabagone ena Lotu kei na vuravura taucoko: Rokovi ira na tamamuni kei ira na tinamuni. Rokova na yaca o ni vakayacani kina.”²⁸

Sa qai yaco tale me kaukauwa mai o Elder Smith, ka bula tale mai ena nona ivesu oqo e dua na yalo ni vakavinavinaka me baleta na nona ivakadinadina ni dina. A kaya vei ira na Yalododonu ena dua na gauna ni koniferedi raraba e tarava yani: “Au sa lesu mai e loma ni buca ni yaloyalo ni mate ena vica na yabaki sa oti, voleka sara yani ki na vuravura tawamudu niu vakadeitaka ni [kevaka me a sega] na veivakalougatataki uasivi nei Tamada Vakalomalagi ke a sega ni rawa meu tiko tale eke. Ia, e sega vakadua ni bau dua na gauna me yaco me vakamalumalumutaki kina na ivakadinadina ka vakalougatataki au kina na Tamaqu Vakalomalagi. Na kena voleka ga ni noqu sa vakarau mate, na kena levu cake na noqu vakadeitaka ni kosipeli e dina. Ena gauna oqo ni sa vakavotaki tale na noqu bula au rekitaka meu vakadinadinataka noqu kila ni kosipeli e dina, kau vakavinavinakataka mai vu ni yaloqu taucoko na Tamaqu Vakalomalagi ni sa vakaraitaka vei au.”²⁹

E vuqa tale na veimataqali tauvimate vakayago kei na veidredre tale eso a tomana tiko na vakararawataki nei Elder Smith ena veiyabaki tarava o ya. E rairai ni veivakatovolei levu duadua a yaco mai ena yabaki 1932 ki na 1937, ena gauna a tauvi Lucy kina na marama watina, na mosi ni isema ni yago kei na mosi ni nave. E sa vakaitamera sara ga na nona mosi ena 1937 ka sa gadrevi sara ga kina na veiqaravi ena veigauna. Oti o ya a dua na tasogo ni uto ena Epereli 1937 ka voleka me kauta tani kina na nona bula ka sa qai vakamalumalumutaki koya sara ga me vakatauvatani ena gauna e liu.

E dina ga ni dau lomaleqataki Lucy e veigauna, a tomana tikoga o Elder Smith na nona itavi ena kena uasivi duadua e rawata. Ena ika 5 ni Noveba, 1937, a vosa kina ena dua na veibulu ni dua na itokani, kei na gauna a dabe sobu kina ni oti na nona vosa, e dua na tamata a solia vua e dua na ivola ka tukuni koto kina me lesu vakatotolo sara yani ki vale. A qai vola e muri ena nona ivola ni veisiga: “Au a biubiu vakatotolo sara ga mai valenilotu ia na marama watiqu Daulomani sa cavuka na nona icegu ena noqu yaco yani ki vale. A leqa ena gauna sara ga au a vosa tiko kina ena veibulu. E dina niu sa na vakuwai mai na dua na noqu itokani yalodina kau sa na galili ena nona sa yali.”

Erau a vakamau o Lucy kei George Albert ka sivia toka vakalailai e 45 na yabaki ena gauna a mate kina. E sa yabaki 68 o koya. E dina ga ni galili sara vua na marama watina, e kila tu o Elder Smith ni veitawasei oqo e vagauna walega, ka vakaukauwataki koya na kila ka oqo. “Ena nodratou sa rarawa vakalevu na noqu matavuvale,” a vola, “keitou sa vakacegu ena veivakadeitaki ni keitou na sota vata tale kei na marama watiqu kevaka eda vakabauta tikoga. O koya e sa dua na marama vakawati ka tina yalodina, dauveinanumi ka dauveivukei. A vakararawataki tu ena ono na yabaki ena sala oqo kei na sala o ya kau sa kila deivaki ni sa lai marau vata kei tinana kei ira tale eso na daulomani mai kea. … Sa rui dauloloma na Turaga ka sa kauta laivi na vakasama kece ni mate, o koya au sa rui vakavinavinakataka sara ga kina vakalevu.”³⁰

Peresitedi ni Kaulotu e Europe

Ena 1919 o President Heber J. Grant, a qai tokoni walega oqo me Peresitedi ni Lotu, a kacivi Elder Smith me veiliutaki ena Tabana ni Kaulotu e Europe. Ena dua nona vosa ena gauna ni koniferedi raraba ni bera nona biubiu, a kaya o Elder Smith:

“Au na vinakata meu kaya vei kemuni, na taciqu kei na ganequ, niu qoroya ena veidokai—sega, levu cake sara mai na veidokai, au qoroya ni dua na veivakalougatataki cecere—ena nona susugi au na Turaga mai na ivakarau malumalumu au a tu kina ena dua na gauna lekaleka sa oti, ka vakalesui au tale mai ena dua na ivakarau ni bula ni ra vakila na taciqu ni na rawa vei au meu laki vakatawana e dua na tabana ni kaulotu ena dua na vanua tani. …

“… Ena Vukelulu mai oqo au namaka meu lai vodoka na sitimanivanua ki na baravi ka qai takosova yani na wasawasa ki na lomanibai au sa kacivi kina. Vakavinavinakataka na Kalou ena madigi ni lako. Au vakavinavinakataka na kila ka ni dina oqo ka sa yaco mai oqo ki yaloqu.”³¹

E lamata cake tiko mai ena gauna oqo o Iurope mai na iMatai ni iValu Levu, ka se qai mai cava ena vica ga na vula sa oti. Me baleta na ivalu, na iwiliwili ni daukaulotu e Europe a tiko sara ga e ra, ka dua na tavi nei Elder Smith me vakalevutaka na iwiliwili oqori. Na ituvaki malumalumu vakailavo ena gauna ni ivalu e Iurope, ia, a vakavuna me sega ni solia na matanitu na ivolatara ni curu vanua (visa) e gadrevi. Me qai vakalevutaka tale na kena ca, e se tikoga e levu sara na lecaika me baleta kei na lewa vakatani ni veisaqasaqa kivei ira na Yalododonu. Me vakavinakataka kina na irairai ni Lotu, era a sota vata kei Elder Smith e lewe vuqa na vakailesilesi vakamatanitu kei ira eso tale na vakaitutu torocake. Ena kena vakamacalataki na inaki ni daukaulotu e Europe kei na veiyasa ivuravura taucoko, ena dau kaya, “Maroroya na veika vinaka kece sara o ni taukena, maroroya na veika kece sara e solia vei kemuni na Kalou ni na vakatorocaketaka na nomuni bula, ni oti o ya me keimami wasea vata mada kei kemuni eso na ka ena vakuria na nomuni mamarau ka vakalevutaka na nomuni vakacegu.”³² Me vaka e dua na daukaulotu a veiqaravi e rukuna, “mai na nona yalomatua, dauloloma a rawata kina na nodra veidokai kei na veitokani kei na vakadeitaki ka dodonu me a baleti ira na daukaulotu ka mai cakitaki taumada.”³³

Ni sa mai cava nona veiqaravi ena 1921, a rawata vakavinaka o Elder Smith me tosoya cake na iwiliwili ni daukaulotu era veiqaravi e Europe vakakina na veisautaki ni so na vakasama cala me baleti ira na Yalododonu Edaidai. A cakava talega eso na veitokani ki na Lotu, ka veitaratara vata tiko kei ira ena veivolavolai ena vuqa na veiyabaki ni oti o ya.

Taqomaki ni iTikotiko ni iTukutuku Makawa ni Lotu

E dau taleitaka o Elder Smith me tukuna vei ira tale eso me baleta na Lotu kei na veika lelevu a yaco ena kena itukutuku makawa. Ena gauna taucoko ni nona veiqaravi a cakava e levu na veika me vukea na kena taqomaki na itukutuku makawa o ya ena kena buli na kena ivakananumi se me vakatakilakilataki na veika e taleitaki me baleta na itukutuku makawa ni Lotu. Me vaka a vola e dua na nona itokani, “E vakabauta ni na nodra kacivi me ra yadrava na itabatamata gone na veika era sa rawata rawa mai na nodra kawa e sa na vakayacora tiko kina e dua na veiqaravi bibi.”³⁴

Me vaka e dua na iApositolo gone a lako ki Palmyra, Niu Ioka, ka laki veivosakitaka na kena voli e dua na vanua ni teitei nei Josefa Simici Sr. ena yaca ni Lotu. Ena nona tiko mai Niu Ioka a laki sikova talega e dua na tamata na yacana o Pliny Sexton, ka taukena na Delana o Kumora, na vanua a kunea mai kina o Josefa Simici na peleti koula. A sega ni vinakata o Mr. Sexton me volitaka na qele ki na Lotu, ia a yaco me veitokani vata kei Elder Smith. Mai na nodrau veitokani vinaka oqori o Elder Smith vata kei Mr. Sexton, a rawata rawa mai kina na Lotu me volia na qele ka vakatabuya e dua na ivakananumi e kea.

Ena 1930, na ivakananumi ni yabaki drau ni isoqosoqo ni Lotu, a veivuke kina o Elder Smith ena kena tauyavutaki na iSoqosoqo ni Nodra Gaunisala kei na iVakatakilakila na iVuvu e Utah ka digitaki kina me imatai ni peresitedi ni iwasewase. Ni cava e 20 na yabaki ka tarava, a vakatikora na isoqosoqo oqo e sivia e 100 na ivakananumi kei na ivakatakilakila, e vuqa vei ira a vakananumi lesu tale kina na nodra sala na ivuvu ki na Buca e Salt Lake. A vakaitavi o Elder Smith ena kena vakatabui e levu vei ira na ivakananumi oqo.³⁵

Nona vakamacalataka na taleitaki ni itikotiko makawa ni Lotu, a vola kina vakaoqo: “E sa kena ivakarau tudei me dau tara na kedra ivakananumi o ira vakayadua na tamata me rawa ni maroroi tu kina na kedra ivakananumi. Na veika cecere era a yaco era sa tauyavutaki talega ena nodra vakasama na tamata ena tarai ni ivakananumi. … E levu sara na iwiliwili ni veika taleitaki era sa guilecavi tu ka ra vakila na tamata ni sa gadrevi me ra vakatakilakilataki ena dua na kena gaunisala bibi me rawa kina kivei ira era muria me ra na vakarorogo ena veikacivi ki na veika bibi.”³⁶

Me vaka e dua a taubale vata kei ira na ivuvu ki Utah na tukana, a vakila o Elder Smith na nona dokai ira na lewe ni Lotu e liu ena nodra solibula vakalevu me baleta na nodra vakabauta. Ena nona vosa ki na iSoqosoqo ni Veivukei, a wasea kina na veika a sotava ena nona vakamuria lesu tale tiko na nodra gaunisala na ivuvu ena qiqibili:

“Keimami yaco mai ki na tiki ni gaunisala ka ra a mate kina e vuqa na lewe ni iLawalawa ni Qiqibili nei Martin. Keimami kunea, vakavoleka sara, na vanua era a keba tiko kina. O ira era kawa vata kei ira na ilawalawa o ya era a tu e kea me ra veivuke ena kena vakatikori e dua na ivakatakilakila. Oti o ya keimami sa qai gole mai ki Rock Creek; keitou a biuta e kea ena yabaki sa oti e dua na ivakatakilakila sega ni tudei. Ena gauna vakatabakidua ni yabaki o ya era sa tubu vakaveitalia e veivanua na senikau rairai totoka, sa sinai na kau e balavu na drauna, o ira na lewe ni ilawalawa era soqona eso na senikau oqo ka tuvana toka vakamalua ena dua na ibinibini vatu ka ra a bini tu kina ena yabaki sa oti . … Eke era lewe 15 na lewe ni Lotu oqo era a bulu vata ga ena dua na ibulubulu, era a mate mai na viakana kei na batabata ni draki.

“O ni kila ni tu na veigauna kei na veivanua e rairai meda toso voleka sara mai kina vua na Tamada Vakalomalagi. Ena neimami dabe wavokita toka na ivakariri ni keba ena buca lailai e Rock Creek, na vanua a sotava kina na leqa vakaitamera na iLawalawa ni Qiqibili nei Willie,—o ikeimami na kawa ni ivuvu, era a takosova na veibuca ena katakata ni vula ikatakata kei na liliwa ni vula ililiwa,—veitalanoataki na veika era a sotava na neimami kawa. … Sa ikoya e dua na gauna marautaki. E tokaruataki tikoga na itukutuku makawa me yaga vei keimami.

“… E kena irairai vei au ena neimami tiko rawa ena kedra maliwa o ira era a soli ira taucoko me rawa kina me keimami ciqoma na veivakalougatataki ni Kosipeli. E kena irairai ni keimami vakila ni tiko vata kei keimami na Turaga.

“Ena neimami sa lako tani mai, ni oti na neimami veitagicaki—baleta au sega ni vakabauta me sega ni tuturu na wai ni matadra na iwasewase rauta ni 30 se 40 na tamata—na veivakayarayarataki e lako mai ena vuku ni soqoni lailai o ya e tara na loma ikeimami, ka qai dua vei ira na marama vinaka a taura na ligaqu ka kaya, ‘Baraca Smith, au sa na dua na marama vinaka cake me tekivu oqo ka lako yani.’ Na marama oqo … sa ikoya e dua na marama uasivi ia au vakabauta ni tarai koya me vakataka e vuqa vei keimami, mai na dina ni so na ka bibi keimami vakila ni sega ni sota vata kei na inaki e dodonu me tu e yaloda. O ira na tamata era bulu tu eke e sega walega ni ra solia na veisiga ni nodra bula ia era solia sara ga na bula vakaikoya me ivakadinadina ni nodra vakabauta ena kena vakalou na cakacaka oqo. …

“Kevaka o ira na lewe ni isoqosoqo oqo [na iSoqosoqo ni Veivukei] me ra na yalodina me vakataki ira era sa davo koto oqo ena ibulubulu ena buca, ka sotava na nodra leqa vata kei na vakabauta na Turaga, o na soqona vata kei na vuqa na ka o sa rawata na ka e vinakata e dua na Tamada dauloloma ena drodro mai vei iko ka nomu.”³⁷

Peresitedi ni Lotu, 1945–51

Ena mataka lailai na ika 15 ni Me, 1945, ena nona vodoka tiko na sitimanivanua ena tokalau kei Amerika, a vakayadrati Elder Smith e dua na vakailesilesi ni gaunisala ni sitimanivanua ena dua na itukutuku: O Peresitedi Heber J. Grant, a Peresitedi ni Lotu ena gauna o ya, e sa vakacegu. A veisau na sitimanivanua nei Elder Smith ena gauna ga sa rawa me lesu tale ki Salt Lake City. Ni oti ga e vica na siga o George Albert Smith, me vaka e dua na lewe ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua qase, a vakatikori me ika walu ni Peresitedi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yaloddonu Edaidai.

Ena nona vosa ena imatai ni koniferedi raraba me vaka na Peresitedi ni Lotu, a kaya kivei ira na Yalododonu ka ra se qai tokoni koya ga, “Au via kila kevaka e dua tale e tiko eke e vakila na malumalumu kei na yalomalua me vaka na tamata e tucake tu oqo e matamu.”³⁸ E vakaraitaka na vakanananu vata ga oqori vei ira na lewe ni nona matavuvale: “Au a sega ni vinakata na itutu oqo. Au sega ni vakila ni rawa meu cakava. Ia e sa lako mai vei au, kau na vakayacora ena kena uasivi duadua au rawata. Au vinakata mo ni kila taucoko ni, veika cava ga o ni cakava ena lotu, mai na siko [vuvale] ki na veiliutaki ena dua na iteki, kevaka mo ni vakayacora ena kena uasivi duadua o ni rawata, na nomuni itutu e bibi sara talega me vaka na noqu.”³⁹

Era lewe vuqa sara era vakila ni taledi nei Peresitedi Smith era sota vakavinaka sara ga kei na ilesilesi oqo. E dua vei ira na Vakaitutu Raraba e vakaraitaka na nuidei oqo ena dua na gauna lekaleka ni oti ga na nona tokoni o Peresitedi Smith: “E sa dau tukuni vakawasoma ni Turaga a susuga cake mai e dua na tamata me qarava e dua na ilesilesi bibi. … E sega ni o au meu tukuna na lesilesi bibi cava e sa tu e matai Peresitedi George Albert Smith. Na kena oqo au kila, ia, ena gauna bibi oqo ena itukutuku kei vuravura, e sega vakadua ni gadrevi na veilomani ena kedra maliwa na turaga me vaka na kena gadrevi vakabibi sara ga nikua. Me tomani tale, au kila tiko oqo, ni sega ni dua na tamata e keirau veimaliwai vata me lomana na matavuvale vakatamata, lewe levu vakakina yadudua, bibi cake sara vakalevu me vakatautauvatani vata kei Peresitedi George Albert Smith.”⁴⁰

Vukei ira na Vakaloloma ena Revurevu ni iKarua ni iValu Levu

A mai cava na iKarua ni iValu Levu ena vica na vula ni oti ga na nona yaco me Peresitedi ni Lotu o George Albert Smith. Na ivalu a vakavuna nodra sega ni vakavale ka vakaloloma kina e udolu na tamata e Europe, ka soqona vakatotolo o Peresitedi Smith na ivurevure ni welefea ni Lotu me veivuke ena leqa. E qai kaya e muri o Peresitedi Gordon B. Hinckley ena sasaga oqo: “Au a tiko ena kedra maliwa o ira era cakacaka ena veibogi ena Vale ni Welefea e Salt Lake City ena kena vakavodoki na iyaya ena motoka bili ka kauta na kakana ki na wavu mai kea e sa qai usa me takosova na wasawasa. Donumaka na gauna a vakatabui kina na Valetabu na Swiss [ena 1955], ena nodra lako mai vakalewe levu ki na valetabu o ira na Yalododonu ni Jamani, au rogoca eso vei ira, ena drodro sobu tu mai ni wai ni matadra, nodra vakavinavinakataka na kakana ka vakabulai ira.”⁴¹

A kila tale tu ga o Peresitedi Smith ni levu sara tu ga na gagadre vakayalo ena kedra maliwa na tamata e vuravura ena revurevu ni dua na ivalu veivakarusai. Qai kena isau, a qai cavu ikalawa me veisautaka na cakacaka ni kaulotu ena veivanua e mai vakaleqa kina na cakacaka ni kaulotu na ivalu, ka vakauqeti ira na Yalododonu me ra bulataka na kosipeli ni vakacegu ena nodra bula yadua. “Na ivakadinadina ni vakavinavinaka uasivi duadua ena gauna oqo,” a kaya ni oti ga vakalekaleka na mudu ni ivalu, “sa ikoya noda cakava taucoko sara na veika eda rawata me kauta mai na mamarau ki na vuravura ni rarawa oqo, me vaka ni o keda kece sara eda luvei Tamada, ka sa tu kece vei keda na itavi meda cakava na vuravura oqo me dua na vanua mamarau me vaka ni da a bula tu kina.

“Meda tosoya yani na yalovinaka kei na vakanananu kivei ira kece sara era gadreva tu, me ra kakua ni guilecavi o ira era a vakuwai mai kina; kei na noda gauna ni reki me baleta na vakacegu, meda kakua ni guilecavi ira era a mate na nodra daulomani me kena isau eso na vakacegu. …

“Sa noqu masu me ra na gole kivua na Kalou o ira na tamata, ka dau talairawarawa ki na nona sala, ka rawa kina me taqomaki na vuravura mai na toso tale ni veisaqasaqa kei na veivakarusai. Sa noqu masu ni vakacegu e lako ga mai vua na Tamada Vakalomalagi me tudei e lomadra kei na veivuvale kece sara era rarawa.”⁴²

Vakalevutaki na Madigi ni Wasei ni Kosipeli

A tomana o Peresitedi Smith nona wasea na kosipeli vata kei ira tale eso ena veimadigi kece sara, ka vakalevutaki kei na nona itutu vou na veimadigi oqo. Ena Me 1946 a yaco o Peresitedi Smith me imatai ni Peresitedi ni Lotu me sikovi ira yani na Yalododonu e Mexico. A sega walega ni sota vata kei ira na lewe ni Lotu ka vosa ena dua na koniferedi vakaitamera, a sotavi ira talega e lewe vica na vakailesilesi vakaitutu lelevu e Mexico o Peresitedi Smith ka tukuna vei ira me baleta na vakalesuimai ni kosipeli. Ena nona a sikovi peresitedi Manuel Camacho mai Mexico, e vakamacalataka o Peresitedi Smith kei ira nona ilawalawa: “Keimami kauta vata tiko mai oqo kei keimami e dua na itukutuku bibi me baleti kemuni kei ira na nomuni kawatamata. Keimami tiko oqo me keimami tukuna vei kemuni na nomuni itubutubu kei na vakalesuimai ni Kosipeli i Jisu Karisito. … E tiko oqo vei keimami e dua na ivola … e tukuna tiko e dua na parofita cecere baleti koya vata kei na nona matavuvale kei ira tale eso, era a biuti Jerusalemi ena 600 na yabaki ni bera na Karisito, ka lako mai ki na … vanua vakaitamera o Amerka, kilai tu vei ira me dua na ‘vanua yalataki, na vanua sa yalataki mai na veivanua kecega.’ Na i Vola i Momani oqo e tukuna talega na veisiko nei Jisu Karisito ki na iwase ni vanua oqo, ka mai tuvalaka o Koya na Nona Lotu ka digia na Nona tisaipeli le tinikarua.”

O Peresitedi Camacho, ka vakaraitaka na nona doka kei na qoroqoro me baleti ira na Yalododonu Edaidai ka ra vakaitikotiko ena nona vanua, a yaco me taleitaka na i Vola i Momani ka taroga, “E rawa beka me dua na noqu ilavelave ni Vola i Momani? E se sega vakadua niu bau rogoca.” A qai solia vua o Peresitedi Smith e dua na kena ilavelave vaka-Sipeni ka leca na waqana, vakakina na veimalanivosa taleitaki vakalevu e volai koto ena waqa ni ivola e liu. A kaya o Peresitedi Camacho, “Au sa na wilika na ivola taucoko, baleta niu sa rui taleitaka vakalevu sara kei ira na noqu tamata.”⁴³

Marautaki na Yabaki Drau ni Nodra Yaco Mai na iVuvu

E dua na ivakatakilakila nei George Albert Smith ena ono na yabaki ni nona Peresitedi ni Lotu a lako mai ena 1947, ena gauna a marautaka kina na Lotu na yabakidrau ni nodra yaco mai na ivuvu ena Buca e Salt Lake. A vakaraica o Peresitedi Smith na kena marautaki a vakatubura na vakarorogo ni lewenivanua kei na kena itinitini ena vakatabui ni Oqo Na Kena Vanua (This Is the Place), Na iVakananumi e Salt Lake City, volekata na vanua era a basika taumada mai kina ena buca na ivuvu. Mai na 1930 a vakaitavi tiko o Peresitedi Smith ena kena tuvalaki tiko e dua na ivakananumi ena kena rokovi na veika era rawata kei na nodra vakabauta na ivuvu. A qarauna vakalevu, me vakadeitaka me ra rokovi ira talega na dauvakadidike ena gauna e liu ena ivakananumi, daukaulotu mai na vakabauta vakalotu tale eso, ka vakabibi o ira na nodra iliuliu na Idia e Amerika ena gauna o ya.

Ena vakatabui ni iVakananumi, Oqo Na Kena Vanua (This Is the Place), o George Q. Morris, ka peresitedi tiko kina ni Kaulotu ena Eastern States, a vakaraitaka na yalo ni cakacaka vinaka, ka a vakayacori ena sasaga nei Peresitedi Smith ena nona kaya: “Na cau nei Peresitedi Smith kivei ira na turaga kei na vosota e a vakaraitaki ena lotu ni vakatabui. … Na ivakananumi vakaikoya e a dua na ivakatakarakara—ni dua sara ga na tamata—o ira na tamata era vakavuna na itukutuku makawa ena veiulunivanua ena nodra itosotoso na iVuvu ni Momani, sega ni kauwaitaki kina na matatamata se vakabauta vakalotu. Ena kena sa vakarautaki na parokaramu ni lotu ni vakatabui, sa gadreva o Peresitedi Smith me ra matataki taucoko na iwasewase lelevu ni vakabauta vakalotu me vakaikuritaka na iwasewase, vanua, kei ira na vakailesilesi ni siti. E dua na italatala ni Katolika, e dua na bisopi ni Protestant, e dua na iliuliu vakalotu ni Jiu, kei ira era matataka na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai era a vosa vakabibi sara. E dua na vulagi mai na tokalau, ni sa cava na parokaramu, a kaya vakaoqo, ‘Nikua au sa papitaisotaki tale vakayalo. Na veika au vakadinadinataka e sega ni rawa me yaco ena dua tale na vanua e vuravura. Na yalo ni vosota ka vakatakilai nikua e sa rui totoka vakaoti.’”⁴⁴

E dina ga ni sa rui vakasakiti na ivakananumi 18 na mita, a vakatavulica o Peresitedi Smith ni gaunisala uasivi duadua me ra rokovi kina na ivuvu sa ikoya me vakamuri na nodra ivakaraitaki ni vakabauta kei na sokalou. Ena masu ni kena vakatabui na ivakananumi, a kaya: “Tamai keimami mai lomalagi, … keimami tucake ena nomuni iserau ena mataka nikua ena baba ni ulunivanua vakanomodi ka raica e dua na ivakananumi cecere ka a vakaduri ena nodra rokovi na luvemuni tagane kei na yalewa kei na nodra sokalou. … Keimami masulaka me keimami na vakalougatataki ena yalo vata ga era vakaitovotaki ira kina o ira na yalodina ka ra vakabauti kemuni kei na Luvemuni Lomani, ka ra a lako mai kina ena buca oqo me baleta na nodra gagadre me ra bula eke ka qaravi kemuni. Keimami masulaka na yalo ni veiqaravi kei na vakamuduo me tomani tikoga ena lomai keimami.”⁴⁵

Railesuvi ni Bula ena Yabaki 80

Veitalia na toso ni nona veiyabaki, e voleka ni gauna taucoko ni nona peresitedi o Peresitedi Smith a rawa me vakayacora na nona itavi ni sega na mate lalai vakayago e dau yalani koya tu ena veigauna sa oti. Ena dua na itukutuku tabaki ena Epereli 1950, volekata na ika 80 ni nona siganisucu, a raica lesu tale kina na nona bula o Peresitedi Smith ka raica na nona veitokoni ka vakalougatataki koya vakacava na Kalou:

“Ena loma ni walusagavulu na yabaki oqo, au sa lakova oti e sivia e dua na milioni na kilomita e vuravura ena kena vakaraitaki na kosipeli i Jisu Karisito. Au sa lakova oti mai e vuqa na veimataqali draki ena vuqa na vanua kei na vuqa na matanitu, kei ira na tamata mai na noqu gauna ni gone era a dauloloma ka veivuke vakalevu vei au, o ira na lewe ni Lotu vakakina o ira era sega ni lewenilotu. Na veivanua cava ga au lakova, au raici ira na turaga kei na marama dokai. …

“… Ena noqu vakasamataka na noqu tamata malumalumu, ka sega ni tamata kaukauwa meu kacivi tu meu liutaka na Lotu cecere oqo, au kidava na levu ni veivuke au gadreva. Au vakamuduo meu vakaraitaka na veivuke nei Tamaqu mai lomalagi, kei na veivakayaloqaqataki kei na veitokani ena gauna ni noqu bula mai vei ira e vuqa na turaga kei na marama uasivi ni rawa me kunei ena vanua cava ga e vuravura, mai vale kei na vanua tani.”

A tomana na nona vakaraitaka nona loloma me baleti ira na tamata a qaravi ira ena vuqa na yabaki:

“E dina ni sa dua na ka veivakalougatataki na veimaliwai vata kei ira na tamata vakaoqo, mai na uto ni yaloqu au taura kina na gauna oqo meu vakavinavinakataki kemuni kece sara ena nomuni lomani au, kau taura talega na gauna oqo meu tukuna kivei kemuni kece sara: O ni na sega vakadua ni kila na levu ni noqu lomani kemuni. E sega vei au na vosa meu vakamacalataka kina. Kau vinakata meu vakila na gaunisala oqori kivei ira vakayadua na luvena tagane kei na yalewa na Tamaqu Vakalomalagi.

“Au sa bulataka e dua na gauna balavu, me vakatautauvatani vata kei na nodra iyalayala na tamata bula, kau a marautaka e dua na bula. Ena sega beka ni balavu sara na kena veiyabaki, me vaka ena veika e dau yaco, me yacova ni sa yaco mai vei au na veikacivi ki na yasana ka dua. Au sa vakanamata tu ki na gauna o ya kei na kena marautaki. Kei na gauna e cava kina na walusagavulu na yabaki ni bula vakavuravura, veilakoyaki ena vuqa na veiyasa ivuravura, veimaliwai vata kei ira e lewe vuqa na turaga kei na marama cecere ka vinaka, au vakadinadinataka kivei kemuni, na noqu kila nikua ka vinaka cake sara mai na noqu a kila taumada ni bula tiko na Kalou; ni o Jisu na Karisito; ni o Josefa Simici e a dua na parofita ni Kalou Bula; kei na Lotu a tuvalaka ena ruku ni veiliutaki nei Tamada Vakalomalagi, na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai … e sa cakacaka tiko ena ruku ni kaukauwa kei na lewa ni matabete vata ga ka a vakatikori mai vei Pita, Jemesa, kei Joni mai vei rau o Josefa Simici kei Oliver Cowdery. Au kila oqo, me vaka noqu kila niu bula tiko, kau kila ni na noqu wasea na ivakadinadina oqo kivei kemuni sa ikoya e dua sara ga na ka bibi niu sa na soli itukutuku kivua na Tamada Vakalomalagi me baleta na ka oqo kei na veika kece sara au a sa vakatavulica ena yacana . … Ena loloma kei na yalovinaka mai lomaqu me baleti kemuni kece, au wasea na ivakadinadina oqo ena yaca i Jisu Karisito na noda Turaga.”⁴⁶

Ni oti tale e dua na yabaki, ena ika 81 ni nona siganisucu, ena ika 4 ni Epereli , 1951, a vakacegu yani o George Albert Smith ena vakadirorogo ena nona vale ena nodra tu na luvena tagane kei ira na yalewa ena yasa ni nona imocemoce.

Na iVakaraitaki Rawarawa ni Loloma

A vakayacora e levu na ka o George Albert Smith ena nona yabaki 81 —ena Lotu, ena nona itikotiko, kei na veiyasa ivuravura taucoko. Ia o ira era kilai koya vakayadua era nanumi koya vakauasivi ena vuqa na ka rawarawa, nona ivakarau yalomalua ena yalovinaka kei na loloma. Ena nona veiliutaki o Peresitedi David O. McKay, ena veibulu vei Peresitedi Smith, a kaya me baleti koya, “Sa ikoya e dua na yalo vakaturaga vakaidina, mamarau ena nona dau vakamarautaki ira tale eso.”⁴⁷

O Elder John A. Widtsoe, e dua na lewe ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua, a nanuma lesu na veika a sotava ena nona vakasaga tiko me walia e dua na ka bibi ka dredre:

“Au a dabe ena noqu valenivolavola niu sa rui oca ni mai cava e dua na siga ni cakacaka. … Au sa wawale sara. Ni oti ga vakalailai sa dua e tukituki mai katuba, ka curu mai loma o George Albert Smith. A kaya, ‘Au sa gole tiko ivale ni sa oti noqu cakacaka ni dua na siga. Au a vakasamataki iko tiko kei na veileqa e namaki vei iko mo na walia. Au curu mai oqo meu mai vakacegui iko ka vakalougatataki iko.’

“Sa ikoya o ya na ivakarau nei George Albert Smith. … Au na sega vakadua ni guilecava. Keirau veitalanoa vakalekaleka; keirau a veitalatala, a lako ki vale. A laveti cake na lomaqu. Sa yali yani na wawale.

“O raica, na loloma … e sega ni dua walega na vosa se ka e vakila e lomada. Me dua na loloma e vakavatukanataki, e dodonu me cakacakataki. Ena gauna o ya o Peresitedi Smith a cakava kina na ka o ya. A solia nona gauna vakaikoya, nona kaukauwa vakaikoya, vei au.”⁴⁸

O Elder Matthew Cowley, e dua talega na lewe ni Kuoramu ni Le Tinikarua ka itokani voleka nei Peresitedi Smith, a vosa ena lotu ni veibulu ka kaya vakaoqo:

“O ira vakayadua era rarawa tu, o ira vakayadua era vakaleqai tu ena tauvimate se ena veitemaki tale eso, o koya ga a lako mai ka tiko vata kei na luve ni Kalou oqo, a rawata na ivalavala dodonu kei na kaukauwa mai vei koya. Na tiko vata kei koya e kauta mai na veivakabulai, kevaka e sega ni vakayago, ia sa vakayalo vakaidina. …

“… Na Kalou e vakayarayarataki ira era vakalou, kau vakadeitaka ni ilakolako lekaleka duadua ni tamata ni Kalou oqo ena nona ilakolako kece sa ikoya na ilakolako e se qai lakova sara ga oqo. Sa dauloloma na Kalou. Sa dau loloma o George Albert Smith. E vakalou. E sa kauti koya yani vua na Kalou.

“… E sega ni rawa meda vakarokorokotaka e dua na bula vakaoqo ena vosa. Ena sega ni veirauti. E sa dua walega na kena sala me rokovi kina na nona ivalavala dodonu, na kamikamica ni nona ivakarau, na itagede uasivi ni nona loloma, ka sa ikoya o ya mai na noda ivalavala. …

“Oi keda kece meda sa dau veivosoti vakalevu cake, vakamalumalumutaki keda vakalevu cake ena noda veitokani vata kei ira tale eso, me vakalevutaki cake noda veinanumi vakaikeda, vakalevutaki cake noda lomasoli ena veika eda vakila vakaikeda.”⁴⁹

Ena vatu ni ibubulu nei George Albert Smith a volai koto kina na veika oqo. E veirauti sara ga kei na itukutuku ni nona bula ena veiqaravi loloma:

“A kila ka vakatavulica na ivakavuvuli nei Karisito ka sa rawata vakavinaka sara nona vakaitovotaka na ivakavuvuli. E dau yalovinaka, yalomalua, vuku, dau vosota, ka dau veikauwaitaki. E dau vakayacora tu ga na veika vinaka. A taleitaki Utah kei Amerika, ia a sega ni rawarawa. A tu vua na vakabauta, ka sega na vakatitiqa, ena kena gadrevi vakakina ena kaukauwa ni loloma. Me baleta na nona Lotu kei na nona matavuvale e sega ni vakataotaka nona vakila me qaravi ira ena nona kaukauwa kece. Ia na nona loloma e sega ni vakaiyalayala; eda wili kece kina na tamata, se matatamata cava ga, vakabauta vakalotu, se ituvaki cava ga. Kivei ira kei ira ka baleti ira ena dau kaya vakawasoma: ‘Oi keda kece eda luvei Tamada.’”

O ira na Daukaulotu ena Tabana ni Kaulotu e Southern States. O Lucy vakamau vou (ikatolu mai na imawi) kei George Albert Smith (dabe volekati koya) rau veiqaravi vata ena vale ni kaulotu.

Na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua ena 1921. Tucake, imawi ki na imatau: Joseph Fielding Smith, James E. Talmage, Stephen L Richards, Richard R. Lyman, Melvin J. Ballard, kei John A. Widtsoe. Dabe, imawi ki na imatau: Rudger Clawson, Reed Smoot, George Albert Smith, George F. Richards, Orson F. Whitney, kei David O. McKay.

O Elder George Albert Smith a liutaka na kena tabaki na i Vola i Momani ena matanivola ni mataboko.

iVakananumi ena Delana o Kumora, ena vanua a solia kina o Moronai na peleti koula kivei Josefa Simici

O Peresitedi Smith kei rau na nona daunivakasala, J. Reuben Clark Jr. (imawi) kei David O. McKay (imatau)

This Is the Place (Oqo Na Kena Vanua) ni iVakananumi, ka divi kina na nodra tadu mai na ivuvu ena Buca e Salt Lake, ka vakatabui mai vei Peresitedi Smith ena 1947.

O Peresitedi Smith ena nona valenivolavola

Na luvedrau o John Henry kei Sarah Farr Smith. O George Albert Smith e tu ena imawi.