Ngaahi Tohí mo e Ngaahi Lēsoní
Vahe 38: Mali Taʻengatá


Vahe 38

Mali Taʻengatá

ʻĪmisi
An African couple on the grounds of the Accra Ghana Temple. Taken in Ghana, West Africa.

Ko e Malí ko e Tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá

Ko e malí ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine, ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e palani ʻa e ʻOtuá. Kuo folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē, “ ʻIlonga ia ʻe fekau ke ʻoua ʻe malí, ʻoku ʻikai ke tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, he kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo malí ki he tangatá” (T&F 49:15). Talu mei he kamataʻangá mo e hoko ʻa e malí ko ha fono ʻo e ongoongoleleí. ʻOku fakataumuʻa e malí ke tolonga ʻo taʻe ngata, ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻetau moʻui fakamatelié.

Naʻe fakahoko ʻe he ʻOtuá e mali ʻa ʻĀtama mo ʻIví ki muʻa pea ʻi ai ha mate ʻi he māmaní. Naʻá na mali taʻengata. Naʻá na akoʻi ʻa e fono ʻo e mali taʻengatá ki heʻena fānaú mo hona makapuná. ʻI he fakalau atu e ngaahi taʻú, naʻe hū mai e faiangahalá ki he loto ʻo e kakaí pea naʻe ʻave ai mei he māmaní ʻa e mafai ke fakahoko e ouau toputapú ni. Naʻe toe fakafoki mai e mali taʻengatá ki he māmaní ʻi hono Toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí.

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻiloʻi naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine?

ʻOku Mahuʻinga e Mali Taʻengatá ki he Hakeakiʻí

  • Ko e hā e tokāteline ʻa e ʻEikí ʻi he malí, pea ʻoku kehe fēfē ia mei he vakai ʻa e māmaní?

ʻOku lau ʻe ha kakai tokolahi ʻi he māmaní ko e malí ko ha tōʻonga fakafonua ia ʻi he anga ʻo e nofó, ko ha aleapau fakalao ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine ke na nofo fakataha. Ka ʻoku mahulu ange ʻa e malí ia ki he Kāingalotu ʻo e Siasí. ʻOku fakafalala hotau hākeakiʻí ki heʻetau nofo malí, fakataha mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau kehe ʻo hangē ko e tuí, fakatomalá, papitaisó mo hono maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku tau tui ko e malí ko e fetuʻutaki toputapu taha ia ʻe lava ke hoko ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine. ʻOku makatuʻunga ʻi he fetuʻutaki toputapu ko ʻení ʻa ʻetau fiefia he taimi ní pea mo e taʻengatá.

Kuo foaki mai ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e fono ʻo e mali taʻengatá ke tau hoko ai ʻo hangē ko Iá. Kuo folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē:

“ ʻI he nāunau fakasilesitialé ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi langi pe ngaahi tuʻunga ʻe tolu;

“Pea ko e meʻa ʻe maʻu ai ʻa e tuʻunga māʻolunga tahá, kuo pau ke kau ha tangata ʻi he angá ni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí [ko e ʻuhinga ki he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí];

“Pea kapau ʻe ʻikai te ne kau ki ai, ʻe ʻikai te ne lava ke maʻu ia” (T&F 131:1–3).

Kuo Pau Ke Fakahoko ʻi he Temipalé ʻa e Mali Taʻengatá ʻe he Mafai Totonú

  • Ko e hā kuo pau ke fakahoko ai ha mali ʻe he mafai totonú ʻi he temipalé kae toki taʻengatá?

Kuo pau ke fakahoko ʻa e mali taʻengatá ʻe ha taha ʻokú ne maʻu e mafai ke faifakamaʻú. Kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí, “Kapau ʻe mali ha tangata mo ha uaifi ʻi he … fuakava foʻou mo taʻengatá … ʻe ia ʻa ia kuo paní, … pea kapau [te nau] nofo maʻu ʻi he fuakava [ʻa e ʻEikí], … ʻe … mālohi kakato ia ʻo ka na ka mamaʻo mei he māmaní” (T&F 132:19).

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he pau ke fakahoko ʻa e mali taʻengatá ʻe he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ka kuo pau ke fai foki ia ʻi he taha ʻo e ngaahi temipale māʻoniʻoni ʻo hotau ʻEikí. Ko e temipalé ko e feituʻu pē ia ʻe taha ʻe lava ke fakahoko ai ʻa e ouau toputapú ni.

ʻOku tūʻulutui ha ongo meʻa mali Siasi ʻi he ʻōlita toputapu ʻo e temipalé ʻi he lotolotonga ʻo hona fāmilí mo e kaungāmeʻa kuo nau ʻosi maʻu e fuakava ʻo e temipalé. ʻOkú na fai ʻa ʻena ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku ui leva kinaua ko e husepāniti mo e uaifi ki he nofo taimí mo e kotoa ʻo e nofo taʻengatá. ʻOku fakahoko ʻeni ʻe ha taha ʻokú ne maʻu e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá pea kuo foaki kiate ia ʻa e mafai ke ne fakahoko ʻa e ouau toputapú ni. ʻOkú ne ngāue ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí, peá ne palōmesi ange ki he ongo meʻa malí ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui hakeakiʻí. ʻOkú ne fakahinohinoʻi kinaua ʻi he ngaahi meʻa kuo pau ke na fai ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki ko ʻení. ʻOkú ne fakamanatu kiate kinaua ʻoku makatuʻunga ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻi heʻena talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá.

Kapau ʻoku tau mali ʻi ha faʻahinga mafai kehe mei he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he temipalé, ko e mali ko iá ʻoku ngata pē ia ʻi he moʻuí ni. Hili ʻa e maté, he ʻikai lava ke maʻu ʻe he ongo meʻa malí hona takitaha hoa pe ko ʻena fānaú. ʻOku ʻomi ʻe he mali taʻengatá ʻa e faingamālie ke hokohoko atu ai ʻetau feohi ko e fāmilí hili ʻa e moʻuí ni.

Ngaahi Lelei ʻo e Mali Taʻengatá

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengata ʻi he moʻuí ni pea mo e nofo taʻengatá?

ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku tau nofo pē mo ha vakai taʻengata, kae ʻikai ke fakataimi pē. Ka ʻe lava ke tau maʻu ha ngaahi tāpuaki ʻi he moʻuí ni ko e ola ia ʻo ʻetau mali ki he taʻengatá. ʻOku kau e ngaahi meʻá ni he ngaahi tāpuaki ko iá:

  1. ʻOku tau ʻiloʻi ʻe lava ke taʻengata ʻetau nofo malí. ʻE lava ke fakamāvaeʻi fakataimi pē kitautolu ʻe he maté. He ʻikai ha meʻa te ne lava ʻo fakamāvaeʻi taʻengata kitautolu tukukehe pē ʻo kapau te tau talangataʻa. ʻOku tokoni ʻa e ʻilo ko ʻení ke tau ngāue mālohi ange ai ke maʻu ha nofo mali ʻoku fiefia mo iku leleí.

  2. ʻOku tau ʻiloʻi ʻe lava ke hokohoko atu ʻetau fetuʻutaki fakafāmilí ʻo aʻu ki he taʻengatá. ʻOku tokoni ʻa e ʻilo ko ʻení ke tau tokanga ʻi hono akonekina mo akoʻi ʻetau fānaú. ʻOku tokoni foki ia ke tau fakahaaʻi kiate kinautolu ha faʻa kātaki mo ha ʻofa ʻoku lahi angé. Ko hono olá, ʻoku totonu ke tau maʻu ha ʻapi fiefia ange.

  3. Koeʻuhí ne tau mali ʻi he founga kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá, ko ia ʻoku ʻi ai leva ʻetau totonu ke lilingi mai Hono Laumālié ki heʻetau nofo malí, ʻi he hokohoko atu ʻetau moʻui tāú.

Ko ha ngaahi tāpuaki ʻeni ʻe lava ke tau fiefia ai ki he taʻengatá:

  1. ʻE lava ke tau nofo ʻi he nāunau māʻolunga taha ʻo e puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá.

  2. ʻE lava ke hakeakiʻi kitautolu ʻo hangē ko e ʻOtuá pea tau maʻu kakato ʻa e fiefiá.

  • ʻE lava fēfē ʻe he ʻilo taʻengatá ʻo tākiekina ʻa e ongo ʻoku tau maʻu ki he nofo malí mo e ngaahi fāmilí?

Kuo Pau Ke Tau Teuteu ki he Mali Taʻengatá

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tokoni ai ki he teuteu ʻa e toʻu tupú ki he mali taʻengatá?

Naʻe akonaki mai ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻo pehē: “Ko e nofo malí ko e fili mātuʻaki mahuʻinga taha ia ʻi he fili kotoa pē pea tuʻuloa taha hono ʻaongá, he ʻoku ʻikai ngata pē heʻene fekauʻaki mo e fiefia he lolotonga ní, ka ʻoku kau mai ai mo e fiefia taʻengatá. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻene lelei ki he ongo meʻa ʻoku malí, ka ʻoku aafu atu ki hona ngaahi fāmilí pea tautautefito ki heʻena fānaú pea mo e makapuná ʻo laulau toʻu tangata. ʻI hono fili ko ia hato hoa ki he moʻuí ni mo ʻitānití, ʻoku mahino kuo pau ke palani, fakakaukauʻi, lotuʻi pea mo ʻaukai moʻoni, ke fakapapauʻi ʻo laka ange ʻi ha toe faʻahinga fili ʻoku fai, he ʻikai fehālaaki ʻeni” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 239).

ʻOku totonu ke taumuʻa ʻaki ʻe he mēmipa Siasi kotoa pē ʻa e mali taʻengatá. ʻOku moʻoni ʻeni foki kiate kinautolu kuo ʻosi mali fakapuleʻanga peé. ʻOku fuʻu fie maʻu ʻa e faʻa fakakaukaú mo e lotú ki he teuteu ki he mali taʻengata. Ko e kāingalotu Siasi pē ʻoku moʻui angatonú ʻoku fakangofua ke nau hū ki he temipalé (vakai, T&F 97:15–17). ʻOku ʻikai ke toki tupukoso hake pē ʻetau fie mali ʻi he temipalé pea tau hū leva he temipalé ʻi he ʻaho ko iá ʻo mali ai. Kuo pau ke tau tomuʻa fakakakato ha ngaahi fie maʻu tukupau.

Ki muʻa pea tau hū ki he temipalé, kuo pau ke tau hoko ko ha kāingalotu ngāue mālohi mo moʻui taau ʻo e Siasí, ʻo ʻikai toe siʻi hifo he taʻu ʻe tahá. Kuo pau ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻe he houʻeiki tangatá. Kuo pau ke ʻinitaviu kitautolu ʻe he palesiteni fakakoló pe pīsopé. Kapau te ne pehē ʻoku tau moʻui taau, te ne ʻomi leva haʻatau lekomeni temipale. Kapau ʻoku ʻikai ke tau moʻui taau, te ne faleʻi kitautolu mo tokoni mai ke tau fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ke tau hoko ai ʻo moʻui taau ke hū ʻi he temipalé.

Hili ʻetau maʻu ha lekomeni mei heʻetau pīsopé pe palesiteni fakakoló, kuo pau ke ʻinitaviu kitautolu ʻe he palesiteni fakasiteikí pe palesiteni fakamisioná. ʻOku fai mai leva ha ngaahi fehuʻi ʻo tatau mo e ngaahi fehuʻi ko ʻení kae maʻu ʻetau lekomeni temipalé:

  1. ʻOkú ke tui mo maʻu ha fakamoʻoni ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá; mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní? ʻOkú ke maʻu ha fakamoʻoni mālohi ki he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí?

  2. ʻOkú ke poupouʻi e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e palōfita, tangata kikite mo e tangata maʻu fakahā? ʻOkú ke fakahaaʻi ko ia pē ʻa e tokotaha ʻi he māmaní kuo fakamafaiʻi ke ne fakaʻaongaʻi e ngaahi kī kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?

  3. ʻOkú ke moʻuiʻaki e fono ʻo e angamaʻá?

  4. ʻOkú ke totongi vahehongofulu kakato?

  5. ʻOkú ke tauhi ʻa e Lea ʻo e Potó?

  6. ʻOkú ke faitotonu ʻi hoʻo ngaahi fengāueʻaki mo e niʻihi kehé?

  7. ʻOkú ke feinga ke tauhi e ngaahi fuakava kuó ke faí, ʻalu ki hoʻo houalotu sākalamēnití mo e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo feinga ke tauhi hoʻo moʻuí ke fenāpasi mo e ngaahi fono pea mo e ngaahi fekau ʻo e ongoongoleleí?

ʻI he taimi te ke kole ai ke maʻu haʻo lekomeni temipalé, ʻoku totonu ke ke manatuʻi ko e hū ko ia ki he temipalé ko ha faingamālie toputapu ia. Ko ha meʻa lahi ia, pea ʻoku ʻikai ko ha meʻa ke toʻo maʻamaʻa pē.

Kuo pau ke tau fekumi fakamātoato ke talangofua ki he fuakava kotoa pē ʻoku tau fai ʻi he temipalé. Kuo folofola ʻa e ʻEikí ʻo kapau ʻoku tau tuʻu maʻu mo tui faivelenga, te tau hū atu ʻo maʻu hotau hakeakiʻí. Te tau hoko ʻo hangē ko ʻetau Tamai Hēvaní. (Vakai, T&F 132:19–20.) ʻOku taau ʻa e mali temipalé ia mo ha faʻahinga feilaulau pē ʻe fakahoko. Ko ha founga ia ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki taʻe-hano-tatau ʻo e taʻengatá.

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke poupouʻi ai hotau toʻu tupú ke nau fokotuʻu ha taumuʻa ke mali ʻi he temipalé? Te tau tokoni fēfē ke nau teuteu atu ki ai?

Ngaahi Potu Folofola Kehé