Ngaahi Tohí mo e Ngaahi Lēsoní
Vahe 18: Tui kia Sīsū Kalaisi


Vahe 18

Tui kia Sīsū Kalaisi

ʻĪmisi
Full length profile portrait of Jesus Christ. He is depicted wearing a white robe with a blue belt. He has one hand extended. His other hand is touching His chest.

Ko e Hā ʻa e Tui?

Ko e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ko e ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ongoongoleleí. Ko ha meʻafoaki fakalaumālie pea ʻoku tau fie maʻu ia ki hotau fakamoʻuí. Naʻe pehē ʻe he Tuʻi ko Penisimaní, “He ʻoku ʻikai hoko mai ʻa e fakamoʻuí ki ha taha … kae ngata pē ʻi he fakatomala mo e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (Mōsaia 3:12).

Ko e tuí ko e “ ʻamanaki lelei [ia] ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai, ʻa ia ʻoku moʻoni” (ʻAlamā 32:21; vakai foki, Hepelū 11:1). Ko e tuí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻoku ngāueʻi pea ko ha mālohi ia ʻokú ne fakaʻaiʻai ʻetau ngaahi ngāue fakaʻahó.

Te tau fekumi mo ako nai ʻo kapau naʻe ʻikai ke tau tui te tau lava ʻo maʻu ʻa e potó mo e ʻiló? Te tau ngāue nai he ʻaho takitaha ʻo kapau naʻe ʻikai ke tau maʻu ha ʻamanaki lelei te tau lava ʻo fakahoko ha faʻahinga meʻa ʻi heʻetau fai iá? ʻE tō nai ʻe ha tangata ha ngoue ʻo kapau naʻe ʻikai ke ne ʻamanaki atu ki ha ututaʻu? ʻOku tau ngāueʻi he ʻaho takitaha ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau ʻamanaki atu ki ai, neongo ʻoku teʻeki ai ke tau mamata ki hono olá. Ko e tuí ia. (Vakai, Hepelū 11:3.)

ʻOku lahi ha ngaahi talanoa fakafolofola ʻoku nau fakamatala ki he founga naʻe fakahoko ai ha ngaahi meʻa maʻongoʻonga ʻo fakafou ʻi he tuí.

Naʻe langa ʻe Noa ʻa e ʻaʻaké ʻi heʻene tuí pea naʻá ne fakahaofi ai hono fāmilí mei he lōmakí (vakai, Hepelū 11:7). Naʻe vaeuaʻi ʻe Mōsese ʻa e Tahi Kulokulá (vakai, Hepelū 11:29). Naʻe ui hifo ʻe ʻIlaisiā ha afi mei he langí (vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 18:17–40). Naʻe kole ʻe Nīfai ke tō mai ha honge (vakai, Hilamani 11:3–5). Naʻá ne kole foki ki he ʻEikí ke fakangata e hongé (vakai, Hilamani 11:9–17). Kuo fakanonga ʻa e tahí, fakaava mai ha ngaahi meʻa-hā-mai mo tali mai ha ngaahi lotu koeʻuhí pē ko e mālohi ʻo e tuí.

ʻI heʻetau ako fakalelei ʻa e folofolá, ʻoku tau ako ai ko e tuí ko ha tefitoʻi moʻoni mālohi ia ʻi hotau lotó ʻokú ne fakalotoa kitautolu ke tau fai lelei. ʻOkú ne fakatupu haʻatau fehuʻi ʻo pehē: Ko hai ʻoku totonu ke tau tui ki aí?

  • Fakakaukau angé ki hoʻo ngaahi ngāue fakaʻahó. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke fai he ʻaho takitaha ʻoku ʻikai lava ke ke mamata ki hono ngaahi olá? Ko e hā ha founga ʻoku ueʻi ai koe ʻe he tuí ke ke ngāué?

Ko e Hā ʻOku Totonu ai Ke Tau Tui Kia Sīsū Kalaisí?

Kuo pau ke fakatefito ʻetau tuí ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻuhinga ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí, ke falala kiate Ia mo talangofua ki Heʻene fekau kotoa pē. ʻI heʻetau tuku atu ʻetau tuí kia Sīsū Kalaisí, ʻo tau hoko ko ʻEne kau ākonga moʻui talangofua, ʻe fakamolemoleʻi ai ʻe he Tamai Hēvaní ʻetau ngaahi angahalá pea tau teuteu ai ke toe foki atu kiate Ia.

Naʻe malanga ʻa e ʻAposetolo ko Pitá ʻo pehē “he ʻoku ʻikai ke tuku mo ha hingoa ki he kakai ʻi lalo langi, ke tau moʻui ai” (Ngāue 4:12; vakai foki, Mōsaia 3:17). Naʻe akonaki mai ʻa Sēkope kuo pau ke maʻu ʻe he tangata ʻa e “tui haohaoa ki he Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí, pe ʻe ʻikai lava ʻo fakamoʻui ʻa kinautolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (2 Nīfai 9:23). ʻOku fakafou ʻi he tui ki he Fakamoʻuí mo ʻetau fakatomalá, ʻa e lava ke ʻaonga kakato ʻa ʻEne fakaleleí ʻi heʻetau moʻuí. ʻE lava foki ke tau maʻu ha mālohi ke ikunaʻi ʻaki ʻa e ʻahiʻahí, ʻo fakafou pē ʻi he tuí (vakai, ʻAlamā 37:33).

He ʻikai lava ke tau tui kia Sīsū Kalaisi, ʻo kapau ʻoku ʻikai ke tau tui ki heʻetau Tamai Hēvaní. Kapau ʻoku tau tui kiate Kinaua, te tau tui foki ʻe hanga ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia naʻá Na fekauʻi maí, ʻo akoʻi mai kiate kitautolu ʻa e moʻoni kotoa pē pea te ne fakafiemālieʻi kitautolu.

  • ʻE takiekina fēfē kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi ʻi hotau ngaahi uiuiʻi faka-Siasí? ʻi heʻetau ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí? ʻi heʻetau ngaahi ngāué? ʻE takiekina fēfē ʻe he tui kia Sīsū Kalaisí ʻa ʻetau ʻamanaki lelei ki he moʻui taʻengatá?

Te Tau Fakatupulaki Fēfē ʻEtau Tui kia Sīsū Kalaisí?

ʻI heʻetau ʻiloʻi ko ia e ngaahi tāpuaki lahi ʻoku maʻu ʻi heʻetau fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, ʻoku totonu ai ke tau feinga ke fakatupulaki ʻetau tui kiate Iá. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē, “Kapau ʻe ʻai hoʻo mou tui ʻo hangē ko e foʻi tengaʻi mūsitá, … ʻe ʻikai ha meʻa ʻe taha ʻe taʻe faʻa fai ʻe kimoutolu” (Mātiu 17:20). ʻOku siʻisiʻi ʻaupito ʻa e tengaʻi mūsitá, ka ʻoku tupu ia ʻo hoko ko ha fuʻu ʻakau lahi.

Ko e hā ʻa e founga ʻe lava ke fakatupulaki ai ʻetau tui? ʻI he founga tatau pē ko ia ʻoku tau fakalahi pe fakatupulaki ai ha faʻahinga pōtoʻi ngāue kehe. ʻOku tau fakatupulaki fēfē ʻa hotau pōtoʻi ngāue ʻi he tā-tongitongí, lālangá, valí, feimeʻatokoní, ngaohi vāsí pe tā ʻo ha meʻaleá? ʻOku tau ako mo toutou fakahoko mo ngāueʻi ia. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku toe lelei ange ai ʻetau fai iá. ʻOku pehē pē ʻa e tuí. Kapau ʻoku tau fie fakatupulaki ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, kuo pau ke tau ngāueʻi ia. Naʻe fakafehoanaki ʻe ʻAlamā e folofola ʻa e ʻOtuá ki ha tengaʻi ʻakau kuo pau ke tanumaki ʻi he tui:

“Kae vakai, kapau te mou ʻā hake ʻo fakaake homou ʻatamaí ʻo ʻahiʻahiʻi ʻa ʻeku ngaahi leá, pea ngāue ʻaki ha kihiʻi konga siʻi ʻo e tuí, ʻio kapau foki ʻoku ʻikai te mou lava ʻo fai ha meʻa lahi ange ʻi he holi pē ke tui, tuku ʻa e holí ni ke ngāue ʻiate kimoutolu kae ʻoua ke mou tui ʻi he anga te mou lava ai ʻo fakaʻatā ha potu ki ha konga ʻo ʻeku ngaahi leá.

“Ko ʻeni, te tau fakatatau ʻa e folofolá ki ha tengaʻi ʻakau. Ko ʻeni kapau te mou fakaʻatā ha potu ke tō ai ha tenga ʻi homou lotó, vakai, kapau ko ha tenga moʻoni ia pe ko ha tenga lelei, ʻo kapau ʻe ʻikai te mou liʻaki ia ʻi hoʻomou taʻetuí, ʻo mou taʻofi ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí, vakai ʻe kamata ia ke pupula ʻi homou lotó pea ʻo ka mou ka ongoʻi ʻa e ngāue ʻa e pupula ko iá, te mou kamata ke pehē ʻi homou lotó—Kuo pau pē ko ha tenga lelei ʻeni, pe ʻoku lelei ʻa e folofolá he ʻoku kamata ke langaki hake ʻe ia ʻa hoku laumālié; ʻio, ʻoku kamata ʻe ia ke fakamaama hoku ʻatamaí. …

“Ko ʻeni, vakai ʻe ʻikai fakaʻāsili nai ʻe he meʻá ni ʻa hoʻomou tuí?” (ʻAlamā 32:27–29).

Ko ia ʻe lava ke tau fakatupulaki ʻetau tui ki he ʻOtuá ʻi heʻetau ngāueʻi ʻetau holi ke tui kiate Iá.

ʻE lava foki ke tau fakatupulaki ʻetau tuí ʻaki ʻetau lotu ki he Tamai Hēvaní ʻo fekauʻaki mo ʻetau ngaahi fakaʻānauá, ngaahi holí mo ʻetau ngaahi fie maʻú (vakai, ʻAlamā 34:17–26). Ka ʻoku ʻikai totonu ke tau pehē ko e meʻa pē kuo pau ke tau faí ko e kole. ʻOku talamai ʻe he folofolá ko e “tuí, kapau ʻoku ʻikai ʻi ai ʻa e ngaahi ngāue, ʻoku mate ia, pea ʻoku tuʻu taha pē ia” (Sēmesi 2:17). Ko e talanoa ko ʻení, ʻoku fekauʻaki ia mo ha tangata naʻe hāsino ʻene tuí ʻi heʻene ngāué.

Naʻe fie ako ʻe he tangatá ni ʻa e folofolá, ka naʻe ʻikai lava ʻo laukonga. Naʻá ne lotu ki he Tamai Hēvaní ke maʻu ha tokoni ke ne ako ke poto he laukongá. Naʻe ʻalu atu ha faiako ki hono koló pea naʻá ne kole ki he faiakó ke tokoni ange. Naʻá ne ako ʻa e ʻalafapetí. Naʻá ne ako ʻa e ongo ʻo e ngaahi foʻi leá, pea naʻá ne ako ki hono fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi mataʻitohí ke faʻuʻaki ha ngaahi foʻi leá. Ne ʻikai fuoloa kuó ne ako ke puʻaki e fanga kiʻi foʻi lea faingofuá. Ko e lahi ange ko ia ʻene akó ko e lahi ange ia ʻene ʻiló. Naʻá Ne fakamālō ki he ʻEikí ʻi hono ʻomi ha faiako ke tokoniʻi ia ke laukongá. Naʻe fakatupulaki ʻe he tangatá ni ʻa ʻene tuí, loto fakatōkilaló mo e ʻiló ʻo aʻu ki ha tuʻunga kuó ne hoko ai ko ha palesiteni fakakolo ʻo e Siasí.

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sipenisī W. Kimipolo ʻo pehē, “Ko e tuí kuo pau ke ʻalu fakataha ia mo e ngāué. He toki meʻa fakavalevale ia ke kole ki he ʻEikí ke ne foaki mai kiate kitautolu ʻa e ʻiló, ka ko e potó ia ke tau kole ki he ʻEikí ke tokoni mai ke tau maʻuʻaki ʻa e ʻiló, ke tau ako mo fakakaukau lelei, pea tau pukepuke e ngaahi meʻa kuo tau akó” (Faith Precedes the Miracle [1972], 205; fakamamafaʻi e muʻaki fakamatalá).

ʻOku kau e tuí ʻi he fai ʻa e meʻa kotoa pē te tau lavá ke aʻusia e meʻa ʻoku tau ʻamanaki mo lotu ki aí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kimipolo: “ ʻOku tau tō ʻa e tengaʻi ʻakaú ʻi he tui, ʻikai fuoloa kuo tau mamata ki he mana ʻo ʻene hulí. ʻOku faʻa maʻuhala ʻa e tangatá ʻo nau fulihi ʻa e founga ngāué.” Naʻá ne hoko atu ʻaki hono fakamatalaʻi mai ʻoku ʻi ai hatau tokolahi ʻoku fie moʻui lelei mo mālohi kae ʻikai tauhi e ngaahi fono ʻo e moʻui leleí. ʻOku tau fie koloaʻia kae ʻikai ke tau totongi vahehongofulu. ʻOku tau fie ofi ki he ʻEikí ka ʻoku ʻikai ke tau lotu mo ʻaukai. ʻOku tau loto ke tō mai ʻa e ʻuhá he taimi totonu mo melino ʻa e fonuá ka ʻoku ʻikai ke tau tauhi e Sāpaté ke māʻoniʻoni pea ʻikai foki ke tau tauhi e ngaahi fekau kehe ʻa e ʻEikí. (Vakai Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 177.)

Ko ha founga mahuʻinga ke fakatupulaki ai ʻetau tuí, ko haʻatau fanongo mo ako e folofola ʻa e ʻEikí. ʻOku tau fanongo ki he folofola ʻa e ʻEikí ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻanga faka-Siasí. ʻE lava ke tau ako he ngaahi tohi folofolá ki he ngaahi meʻa kuó Ne folofola ʻakí. “Pea koeʻuhi ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe he kakai kotoa pē ʻa e tuí, mou fekumi faivelenga pea feakoʻiʻaki ʻiate kimoutolu ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; ʻio, mou fekumi mei he ngaahi tohi lelei tahá ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; mou fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki” (T&F 88:118).

  • Ko e hā ha meʻa ʻokú ke mamata ai ki ha fekauʻaki ʻetau tuí mo ʻetau ngaahi tōʻongá?

Ko e Hā ha Ngaahi Tāpuaki ʻOku Muimui mai ʻi he Tuí?

ʻOku fakafou ʻi he meʻafoaki ʻo e tuí ʻa hono fakahoko ʻo e ngaahi maná, hā mai e kau ʻāngeló, foaki mai ha ngaahi meʻafoaki kehe ʻo e Laumālié, tali mai ʻo e ngaahi lotú pea mo e hoko ai e tangatá ko e foha ʻo e ʻOtuá (vakai, Molonai 7:25–26, 36–37).

“ ʻI he hoko mai e tuí, ʻokú ne ʻomi ki he … kau ʻaposetoló, kau palōfita, kau ʻāngelo, kau faifekau, kau akonakí ʻa e potó, ʻilo, ngaahi meʻa maná, faifakamoʻuí, ngaahi lea kehekehé pea mo hono fakaʻuhingaʻi ʻo e ngaahi lea kehekehé mo e alā meʻa pehē. ʻOku ʻasi kotoa e ngaahi meʻa ko ʻení ʻi he taimi ʻoku hāsino ai e tuí ʻi he māmaní, pea ʻoku puli atu ia he taimi ʻoku puli ai ia mei he māmaní; he ko e ngaahi ola ʻeni ʻo e tuí. … Pea ʻilonga ia ʻokú ne maʻu iá, te ne lava ʻo maʻu ʻa e ʻilo mo e poto kotoa pē ʻo fakafou ai, kae ʻoua kuó ne ʻilo ʻa e ʻOtuá pea mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia kuó Ne fekauʻi maí—pea ko e moʻui taʻengatá ia, ʻo ka tau ʻiloʻi Ia” (Lectures on Faith [1985], 83).

  • Ko e hā ha ngaahi talanoa mei he folofolá ne toe mālohi ange ai ʻa e kakaí koeʻuhí ko ʻenau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí? Ko e hā ha founga kuó ke mamata ai ki he hoko ʻa e meʻá ni ʻi hoʻo moʻuí?

Ngaahi Potu Folofola Kehé