Ngaahi Tohí mo e Ngaahi Lēsoní
Vahe 24: Ko e ʻAho Sāpaté


Vahe 24

Ko e ʻAho Sāpaté

ʻĪmisi
A congregation gathered in a chapel for sacrament meeting. They are singing a hymn.

Ko e ʻUhinga ʻo e ʻAho Sāpaté

  • Ko e hā ʻa e ʻaho Sāpate?

“Manatu ki he ʻaho Sāpaté, ke tauhi ia ke māʻoniʻoni” (ʻEkesōtosi 20:8; vakai foki, T&F 68:29).

Ko e haʻu ʻa e foʻi lea Sāpaté mei he foʻi lea faka-Hepelū, ko hono ʻuhingá ko e mālōlō. Kimuʻa pea Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, naʻe fakamanatu ʻe he ʻaho Sāpaté ʻa e ʻaho naʻe mālōlō ai ʻa e ʻOtuá hili ʻene fai e Fakatupú. Ko ha fakaʻilonga ia ʻo e fuakava ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo Hono kakaí. ʻOku tau lau he tohi ʻa Sēnesí naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e langí mo e māmaní ʻi ha kuonga ʻe ono, ʻa ia naʻá Ne ui ko e ngaahi ʻaho: “Pea ʻi hono fitu ʻo e ʻahó kuo fakaʻosi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene ngāue ʻa ia naʻá ne faí; pea naʻe tutuku ia ʻi hono fitu ʻo e ʻahó, mei heʻene ngāue kotoa pē ʻa ia naʻá ne faí. Pea naʻe tāpuaki ʻe he ʻOtuá ʻa hono fitu ʻo e ʻahó, mo ne fakatapuʻi ia” (Sēnesi 2:2–3). ʻOku toe fakamanatu foki ʻe he Sāpaté ʻa e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻOku hoko ʻa e Sāpaté ʻi he ʻaho hono fitu kotoa pē. Ko ha ʻaho māʻoniʻoni ia naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ke tau mālōlō ai mei heʻetau ngaahi ngāue fakaʻahó ka tau hū ai kiate Ia.

Ko e Taumuʻa ʻo e ʻAho Sāpaté

  • Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e taumuʻa ʻo e ʻaho Sāpaté ki ha taha ʻoku ʻikai haʻane ʻilo ki he Sāpaté?

Naʻe akonaki mai ʻa Sīsū naʻe fokotuʻu ʻa e ʻaho Sāpaté ki heʻetau leleí (vakai, Maʻake 2:27). Ko e taumuʻa ʻo e Sāpaté ke ne ʻomi kiate kitautolu ha ʻaho makehe ʻi he uiké ke tataki atu ai ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ngāué ki he ʻOtuá. ʻOku ʻikai ko ha ʻaho pē ia ke tau mālōlō ai mei he ngāué. Ko ha ʻaho toputapu ia ke tau lotu mo ʻapasia ai. ʻI heʻetau mālōlō mei heʻetau ngaahi ngāue fakaʻahó, ʻoku ʻataʻatā ai ʻetau ngaahi fakakaukaú ke nau fakalaulauloto ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. ʻI he ʻaho ko ʻení, ʻoku totonu ke tau fakafoʻou ai ʻetau ngaahi fuakava mo e ʻEikí pea fafangaʻi ai ʻetau moʻuí ʻaki e ngaahi meʻa ʻo e Laumālié.

  • Fakakaukau ki he meʻa te ke lava ʻo fai ke ke manatuʻi maʻu ai pē ʻa e taumuʻa ʻo e Sāpaté, ʻi hoʻo teuteu ki he ʻaho ko iá ʻi he uike takitaha.

Hisitōlia ʻo e Sāpaté

Naʻe fakatapui ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻaho hono fitú ko e Sāpate, talu pē mei he kamataʻanga ʻo e māmaní (vakai, Sēnesi 2:2–3). Talu mei he ngaahi kuonga ki muʻá, mo hono fakatolonga mai e tukufakaholo ʻo e ʻaho toputapu hono fitú ʻe ha ngaahi kakai kehekehe ʻi he māmaní. Naʻe fakafoʻou ʻe he ʻOtuá ha fekau ʻo fekauʻaki mo e ʻaho ko ʻení ki he kau ʻIsilelí, ʻaki ʻEne folofola ange, “Manatu ki he ʻaho Sāpaté, ke tauhi ia ke māʻoniʻoni” (ʻEkesōtosi 20:8). Naʻe hoko foki ʻa hono tauhi ʻo e Sāpaté ke māʻoniʻoní, ko ha fakaʻilonga ia ko e kau ʻIsilelí ʻa Hono kakai fuakavá (vakai, ʻEkesōtosi 31:12–13, 16; ʻIsaia 56:1–8; Selemaia 17:19–27).

Ka naʻe fai ʻe ha kau taki faka-Siu ia ʻe niʻihi ha ngaahi tuʻutuʻuni taʻefakapotopoto ʻo fekauʻaki mo e Sāpaté. Naʻa nau fai tuʻutuʻuni ki he lōloa ʻe lava ke lue lalo ai ha taha, faʻahinga fakapona te nau lava ʻo haʻí mo e alā meʻa pehē. ʻI he taimi naʻe fakaangaʻi ai ʻe ha kau taki faka-Siu ʻa Sīsū Kalaisi ko ʻEne fakamoʻui ʻa e mahakí ʻi he ʻaho Sāpaté, naʻe fakamanatu ange ʻe Sīsū naʻe ngaohi ʻa e Sāpaté ki he lelei ʻa e tangatá.

Naʻe toe tauhi foki ʻe he kau Nīfaí ʻa e ʻaho Sāpaté ʻo fakatatau ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá (vakai, Seilomi 1:5).

Kuo toe fakaongo mai ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne fekau ʻi he kuonga fakaeonopōní ʻoku totonu ke tau manatuʻi ke tauhi ʻa e Sāpaté ke māʻoniʻoni (vakai, T&F 68:29).

Ko e ʻAho ʻo e ʻEikí

  • Ko e hā hono ʻuhinga naʻe liliu ai ʻa e Sāpaté mei he ʻaho hono fitú ki he ʻaho ʻuluakí?

Kimuʻa pea Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, naʻá Ne fakaʻapaʻapaʻi mo ʻEne kau ʻAposetoló ʻa e ʻaho hono fitú ko e ʻAho Tapú ia. Hili ʻEne Toetuʻú, naʻe tauhi leva ke toputapu ʻa e Sāpaté ko e ʻaho ia ʻo e ʻEikí ke fakamanatu ʻaki ʻEne Toetuʻu he ʻaho ko iá (vakai, Ngāue 20:7; 1 Kolinitō 16:2). Talu mei he taimi ko iá, mo hono tauhi ʻe Hono kau muimuí ʻa e ʻuluaki ʻo e uiké ke hoko ko honau ʻAho Tapu pe Sāpaté. ʻI he ongo meʻá ni fakatouʻosi, ʻoku ʻi ai ha ʻaho ai ʻe ono ke ngāue ai pea taha ki he mālōlō mo e hū.

Kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ha fekau fakahangatonu kiate kitautolu ʻi he ngaahi ʻahó ni ʻoku totonu foki ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Sāpaté, he ko e ʻaho ia ʻo e ʻEikí, ʻa ia ko hotau ʻAho Tapú ia (vakai, T&F 59:12).

  • Ko e hā ha founga ʻe hanga ai ʻe heʻetau manatua e Toetuʻú, ʻo tākiekina ʻetau mōihū he ʻaho Sāpaté?

Ko Hono Tauhi ke Māʻoniʻoni ʻa e ʻAho Sāpaté

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ke tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní?

Naʻe tomuʻa kole mai ʻa e ʻEikí ke tau fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e ʻaho Sāpaté. ʻI ha fakahā naʻe fai ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi he 1831, naʻá Ne fekau ai ki he Kāingalotú ke nau ō ki he fale ʻo e lotú ʻo ʻohake ai ʻenau ngaahi ouau toputapú, mālōlō ai mei heʻenau ngaahi ngāué pea fai ai ʻenau hū ki he ʻOtua Māfimafí (vakai, T&F 59:9–12).

Uá, ʻokú Ne kole mai ke tau mālōlō mei heʻetau ngāue fakaʻahó. ʻOku ʻuhinga ʻení, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa tau fai ha ngāue te ne taʻofi ai kitautolu mei haʻatau tokanga kakato ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he kau ʻIsilelí, “ ʻOua naʻá ke fai ʻi ai ha ngāue ʻe taha, ʻa koe, pe ko ho foha, pe ko ho ʻofefine, ko hoʻo tamaioʻeiki, pe ko hoʻo kaunanga, pe ko hoʻo fanga manu” (ʻEkesōtosi 20:10). Kuo fakahā mai ʻe hotau kau palōfitá ʻoku ʻikai totonu ke tau fakatau, tulimanu, toutai, ʻalu ki ha ngaahi polokalama sipoti pe kau atu ki ha ngaahi ʻekitivitī pehē, ʻi he ʻaho ko iá.

Ka naʻe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo, kapau te tau nofo holo pē ʻo taʻe fai ha meʻa ʻi he Sāpaté, ta ʻoku ʻikai ke tau tauhi ai e ʻahó ke māʻoniʻoni. ʻOku fie maʻu ke fai ha ngaahi fakakaukau mo ha ngāue langaki moʻui ʻi he Sāpaté. (Vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 210.)

Ko e hā ʻa e faʻahinga meʻa ʻe lava ke tau fai ʻi he Sāpaté? Naʻe fokotuʻu mai ʻe he palōfita ko ʻIsaiá ʻoku totonu ke tau tafoki mei hono fai ai e meʻa ʻoku tau loto ki aí, ka tau “ui ʻa e ʻaho tapú ko e fakafiefia, ko e ʻaho māʻoniʻoni ʻo [e ʻEikí], ko e ongoongolelei” (ʻĪsaia 58:13).

ʻOku totonu ke tau fakakaukau ki he ngaahi meʻa māʻoniʻoni ʻe lava ke tau fai ʻi he Sāpaté. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke tauhi e Sāpaté ke māʻoniʻoni ʻaki ʻetau ʻalu ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí; lau e folofolá mo e ngaahi lea ʻa hotau kau taki faka-Siasí; ʻaʻahi ki he mahakí, kau toulekeleká mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí; fakafanongo ki he ngaahi hiva ʻoku langaki moʻuí pea hivaʻi ha ngaahi himi; lotu ki heʻetau Tamai Hēvaní ʻi he loto fakafetaʻi mo fakamālō; fai ha ngaahi ngāue faka-Siasi; teuteuʻi e ngaahi lekooti hisitōlia fakafāmilí mo fakatāutahá; fai ha ngaahi talanoa ʻokú ne langaki hake ʻa e tuí pea fai ʻetau fakamoʻoní ki he kau mēmipa ʻo hotau fāmilí pea vahevahe atu ha ngaahi meʻa fakalaumālie naʻe hoko; faitohi ki he kau faifekaú mo e niʻihi ʻoku tau ʻofa aí; ʻaukai ʻaki ha taumuʻa; pea feʻinasiʻaki mo e fānaú pea mo e niʻihi kehé ʻi ʻapi.

ʻI hono fili ko ia ʻo e ngaahi ʻekitivitī kehe ʻe lava ke tau fakahoko lelei ʻi he Sāpaté, ʻe lava pē ke tau fehuʻi loto: Te ne langaki hake mo ueʻi fakalaumālie nai au? ʻOkú ne fakahaaʻi nai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí? ʻOkú ne tataki nai ʻeku fakakaukaú kiate Ia?

ʻE ʻi ai pē ha ngaahi taimi mahalo naʻa fie maʻu ke tau ngāue ai ʻi he Sāpaté. Ka ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei heni ʻo ka lava, ka ʻo kapau ʻe fuʻu fie maʻu ke fai, ʻoku totonu ke tau kei tauhi pē ʻa e laumālie ʻo e mōihū ʻi he Sāpaté, ʻi hotau lotó ki he lahi taha te tau lavá.

  • Fakakaukau angé ki ha meʻa te ke lava ʻo fai ke toe fakalakalaka ange ai hoʻo tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní. Kapau ko ha mātuʻa pe kui koe, fakakaukau ki ha meʻa te ke lava ʻo fai ke tokoni ʻi hono fakamahino ki hoʻo fānaú mo e makapuná ʻa e ʻuhinga ʻo e Sāpaté.

Ngaahi Tāpuaki ʻo Hono Tauhi ʻo e Sāpaté

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu he taimi ʻoku tau tauhi ai ʻa e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní?

Kapau ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ʻaho Sāpaté, ʻe lava ke tau maʻu ha ngaahi tāpuaki fakalaumālie mo fakatuʻasino maʻongoʻonga. Kuo folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē ʻo kapau te tau tauhi ʻa e ʻaho Sāpaté ʻi he loto fakamālō mo fiefia, te tau fonu ʻi he loto fiefiá. Kuó Ne talaʻofa:

“ [ʻOku mou] maʻu ʻa e mahu ʻo e māmaní, … ʻo tatau ai pē pe ʻoku ʻaonga ki he meʻatokoní pe ki he kofú pe ki he ngaahi falé pe ki he ngaahi feleokó pe ki he ngaahi ngoueʻanga fuaʻi ʻakaú, pe ki he ngaahi ngoué pe ki he ngaahi ngoue vainé;

“ ʻIo, ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tupu mei he kelekelé, ʻi hono faʻahitaʻú, kuo ngaohi ia ke ʻaonga pea fakaʻaongaʻi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá, ke fakamānako ki he matá pea fakafiefia foki ki he lotó;

“ ʻIo, ki he meʻatokoní, pea ki he kofú, ki he ʻahiʻahiʻi hono ifó mo hono nanamú, ke fakamālohi ʻaki ʻa e sinó pea fakaake ʻa e laumālié” (T&F 59:16–19).

Ngaahi Potu Folofola Kehé