Ngaahi Tohí mo e Ngaahi Lēsoní
Vahe 12: Ko e Fakaleleí


Vahe 12

Ko e Fakaleleí

ʻĪmisi
Jesus Christ depicted leaning on a rock in the Garden of Gethsemane. The image depicts the Atonement of Christ.

ʻOku Fie maʻu e Fakaleleí ki Hotau Fakamoʻuí

  • Ko e hā ʻoku fie maʻu ai e Fakaleleí ki hotau fakamoʻuí?

Naʻe haʻu ʻa Sīsū Kalaisi ki he “māmaní … ke kalusefai ia koeʻuhi ko e māmaní, pea ke ne fua ʻa e ngaahi angahala ʻa e māmaní, pea ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e māmaní, pea fakamaʻa ia mei he taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē; koeʻuhi ke lava ʻo fakamoʻui ʻiate ia ʻa kinautolu kotoa pē” (T&F 76:41–42). Ko e feilaulau ko ia naʻá Ne fai ke totongiʻaki ʻetau ngaahi angahalá mo ikunaʻi ʻaki ʻa e maté, ʻoku ui ia ko e Fakaleleí. Ko e meʻa mahuʻinga taha ia kuo hoko ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá: “He ʻoku ʻaonga ke fai ha fakalelei; he hangē ko e palani lahi ʻa e ʻOtua Taʻengatá kuo pau ke fai ha fakalelei, pe ʻe malaʻia ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá; … ʻio, kuo hinga mo mole ʻa e kakai kotoa pē, pea kuo pau ke nau ʻauha tuku kehe pē ʻo kapau ʻe fou ʻi he fakalelei” (ʻAlamā 34:9).

Naʻe ʻomi ʻe he Hinga ʻa ʻĀtamá ha faʻahinga mate ʻe ua ki he māmaní: ko e mate fakatuʻasinó mo e mate fakalaumālié. Ko e mate fakatuʻasinó ko e mavahevahe ia ʻa e sinó mo e laumālié. Ko e mate fakalaumālié ko e mavahe ia mei he ʻOtuá. Kapau naʻe ʻikai hanga ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo ikunaʻi e ongo mate ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha ongo nunuʻa ʻe ua ne mei hoko: naʻe mei mavahevahe ai pē ʻa hotau sinó mo hotau laumālié ʻo taʻengata pea he ʻikai mei lava ke tau toe nofo fakataha mo ʻetau Tamai Hēvaní (vakai, 2 Nīfai 9:7–9).

Ka naʻe hanga ʻe heʻetau Tamai Hēvani potó ʻo teuteuʻi ha palani fakaʻofoʻofa mo ʻaloʻofa ke fakahaofi ʻaki kitautolu mei he mate fakatuʻasinó mo e fakalaumālié. Naʻá Ne palani ke haʻu ha Fakamoʻui ki he māmaní ʻo fakatauʻatāinaʻi (huhuʻi) kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá pea mo e maté. Koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá pea mo e vaivai hotau sino fakamatelié, ko ia he ʻikai lava ke tau fakatauʻatāinaʻi ai pē kitautolu (vakai, ʻAlamā 34:10–12). Ko e tokotaha ko ia ʻe hoko ko hotau Fakamoʻuí, ʻe fie maʻu ia ke haohaoa taʻe ʻi ai haʻane angahala pea ke ne maʻu ʻa e mālohi ke ikunaʻi ʻa e maté.

Ko Sīsū Kalaisi Tokotaha Pē Naʻe Lava ke Ne Huhuʻi ʻEtau Ngaahi Angahalá

  • Ko e hā hono ʻuhinga ko Sīsū Kalaisi pē naʻe lava ke Ne huhuʻi ʻetau ngaahi angahalá?

Naʻe ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga kehekehe naʻe lava ke hoko ai pē ʻa Sīsū Kalaisi ko hotau Fakamoʻuí. Ko e ʻuhinga ʻe taha he naʻe fili Ia ʻe he Tamai Hēvaní ke hoko ko e Fakamoʻuí. Ko Ia ʻa e ʻAlo Tofu pē ʻe Taha ʻo e ʻOtuá ʻi he kakanó pea naʻá Ne maʻu e mālohi ke ikunaʻi e maté. Naʻe folofola ʻa Sīsū ʻo pehē: “ [ʻOku ou] tuku hifo ʻeku moʻuí, ka u toe toʻo ia. ʻOku ʻikai ke toʻo ia ʻe ha taha ʻiate au, ka ʻoku ou tuku hifo ia ʻe au pē. ʻOku ou mafai ke tuku hifo ia, pea ʻoku ou mafai ke toe toʻo ia” (Sione 10:17–18).

Naʻe feʻunga foki ʻa Sīsū ke hoko ko hotau Fakamoʻuí he ko Ia pē taha kuo moʻui mai ki he māmaní naʻe ʻikai Haʻane angahala. Naʻá Ne hoko ai heni ko e feilaulau taau mo feʻunga ke totongi ʻaki e ngaahi angahala ʻa e niʻihi kehé.

Naʻe Mamahi mo Pekia ʻa Kalaisi ke Ne Fakalelei maʻa ʻEtau Ngaahi Angahalá

  • ʻI hoʻo lau e konga ko ʻení, fakakaukauloto pē ʻo hangē ʻokú ke ʻi he Ngoue ko Ketisemaní pe ko e kolosí ʻo mamata tonu ʻi he mamahi ʻa Sīsū Kalaisí.

Naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá, ʻaki ʻEne mamahi ʻi Ketisemani mo foaki ʻEne moʻuí he funga kolosí. ʻOku faingataʻa ke mahino kakato kiate kitautolu ʻa e founga naʻá Ne mamahi ai koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá kotoa. Naʻe hanga ʻe he mafatukituki ʻo ʻetau ngaahi angahalá ʻo fakatupu ʻEne mamahi he Ngoue ko Ketisemaní, ko ia naʻe toto ʻa e ava kotoa ʻo hono kilí (vakai, T&F 19:18–19). ʻI he tautau ʻa Sīsū he kolosí kimui ange aí, naʻá Ne foua ai e maté ʻi he taha ʻo e ngaahi founga fakalilifu taha kuo ʻiloʻi ʻe he tangatá.

He ʻofa lahi moʻoni ʻa Sīsū kiate kitautolú, ʻo Ne foua ai ha mamahi fakalaumālie mo fakatuʻasino pehē koeʻuhí ko kitautolu! Ko ha ʻofa lahi moʻoni ia ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke Ne fekauʻi mai Hono ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupú, ke hifo ʻo mamahi mo pekia maʻá e toenga ʻo ʻEne fānaú. “He naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhi ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá” (Sione 3:16).

ʻOku ʻOmi ʻe he Fakaleleí mo e Toetuʻú ʻa e Toetuʻú ki he Tokotaha Kotoa

ʻI he ʻaho hono tolu hili ʻa hono Tutuki ʻo Kalaisí, naʻá Ne toe toʻo hake ai Hono sinó ʻo Ne hoko ko e fuofua tokotaha ke toetuʻú. ʻI he ʻalu Hono kaungāmeʻá ke fekumi kiate Iá, naʻe fakahā ange kiate kinautolu ʻe he ʻāngelo naʻá ne leʻo e fonualotó, “ ʻOku ʻikai ʻi heni ia: he kuo toetuʻu ʻo hangē ko ʻene leá” (Mātiu 28:6). Kuo toe fakataha Hono laumālié mo Hono sinó, pea he ʻikai ʻaupito ke toe mavahevahe ia.

Ko ia ne ikunaʻi ai ʻe Kalaisi ʻa e mate fakatuʻasinó. ʻE lava ke toetuʻu ʻa e tokotaha kotoa pē ʻoku fāʻeleʻi mai ki he māmaní ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí (vakai, 1 Kolinitō 15:21–22). ʻOku tatau pē ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú mo ha toe fakataha ʻa hotau laumālié mo hotau sinó, “koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau toe mate … , pea ʻe ʻikai ke toe fakamavaheʻi” (ʻAlamā 11:45). ʻOku ui ʻa e tuʻunga ko ʻení ko e moʻui-taʻe-faʻa-maté. ʻE toetuʻu ʻa e kakai kotoa pē kuo moʻui ki he māmaní, ʻo tatau pē ki he “kakai motuʻa mo e kau talavou fakatouʻosi, ʻa e pōpula mo e tauʻatāina fakatouʻosi, ʻa e tangata mo e fefine, ʻa e kau fai angahala mo e kau māʻoniʻoni” (ʻAlamā 11:44).

  • Kuo tokoniʻi fēfē koe ʻe hoʻo ʻilo ki he Toetuʻú?

Naʻe Makatuʻunga ʻi he Fakaleleí ʻa e Malava ke Fakahaofi ʻa Kinautolu ʻOku Tui kia Kalaisí mei Heʻenau Ngaahi Angahalá

  • Fakakaukau angé ki he founga ʻoku tokoni ai e kiʻi talanoa fakatātā ʻi he konga ko ʻení, ke ne fakamahino kiate kitautolu ʻa e Fakaleleí. Ko hai ʻoku fakafofongaʻi ʻe he kakai ʻi he talanoa fakatātaá ʻi heʻetau moʻuí?

Naʻe makatuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻa ʻetau malava ko ia ke ikunaʻi ʻa e mate fakalaumālié. Neongo ʻe toetuʻu ʻa e kakai kotoa pē, ka ko kinautolu pē ʻoku nau tali lelei e Fakaleleí, ʻe fakahaofi mei he mate fakalaumālié (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:3).

ʻOku tau tali e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻi heʻetau tui kiate Iá. ʻOku fakafou ʻi he tui ko ʻení, ʻa ʻetau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, papitaiso, maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú. ʻOku tau hoko ko ha kau ākonga faivelenga ʻo Sīsū Kalaisi. ʻOku fakamolemoleʻi mo fakamaʻa kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá pea tau teuteu leva ke toe foki ʻo nofo fakataha mo ʻetau Tamai Hēvaní ʻo taʻengata.

ʻOku fakahā mai ʻe he Fakamoʻuí, “He vakai, ko au, ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau mamahi … ʻo hangē pē ko Aú” (T&F 19:16–17). Naʻe fakakakato ʻe Kalaisi ʻEne tafaʻakí ko e fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá. Ke hoko ʻo ʻaonga kakato ʻEne Fakaleleí ʻi heʻetau moʻuí, kuo pau ke tau feinga ke talangofua kiate Ia pea fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá.

Naʻe ʻomi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻa e fakatātā ko ʻení ke fakahaaʻi ʻaki e founga ʻe malava ke fakahaofi ai kitautolu ʻe he Fakalelei ʻa Kalaisí mei he angahalá ʻo kapau te tau fakakakato ʻetau tafaʻakí.

“Tuku muʻa ke u fai atu ha kiʻi talanoa—ko ha kiʻi tala fakatātā.

“Tokua naʻe ʻi ai ha tangata naʻá ne fuʻu fie maʻu ha meʻa. Ne ngali mahuʻinga ange ia ʻi ha faʻahinga meʻa pē ʻi heʻene moʻuí. Naʻá ne fai ha fakamoʻua lahi ke maʻu ʻaki e meʻa naʻá ne holi ki aí.

“Kuo ʻosi fai ha fakatokanga kiate ia ʻi he fakamoʻua lahi ko iá, kae tautautefito ki he tokotaha naʻá ne fakamoʻua mei aí. Ka naʻe fuʻu mahuʻinga fau kiate ia ke ne fakahoko mo maʻu mai pē he taimi ko iá ʻa e meʻa naʻá ne fakaʻamu ki aí. Naʻá ne ʻosi fakapapauʻi pē te ne toki totongi fakafoki ange ia ʻamuiange.

“Ko ia naʻá ne fakamoʻoni ai ʻi ha aleapau. Te ne toki totongi fakakongokonga ia. Naʻeʻ ikai ke ne fuʻu hohaʻa ki ai he naʻe ngali mamaʻo e ʻaho ke ngata ki ai ʻa hono totongi fakafokí. Kuó ne maʻu he taimí ni ʻa e meʻa naʻá ne fie maʻú pea ko e meʻa pē ia ne ngali mahuʻingá.

“Naʻá ne faʻa fakakaukau pē ki he tokotaha naʻá ne fakamoʻua mei aí pea naʻá ne faʻa fai ha fanga kiʻi totongi, mo ne fakakaukau pē he ʻikai teitei hoko mai e ʻaho ʻo e tānakí.

“Kae hangē ko ia ʻoku hoko maʻu peé, naʻe hokosia e ʻahó mo e taimi ke fakahoko ai e aleapaú. Kuo teʻeki ai ke ʻosi e moʻuá hono totongi. Naʻe haʻu e tokotaha naʻe fai mei ai e fakamoʻuá, ʻo fie maʻu ke totongi ʻosi ange ʻa e moʻuá.

“Ko e toki taimi ia naʻá ne ʻiloʻi ai ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono maʻu ʻe he tokotaha naʻe fakamoʻua mei aí, ʻa e mafai ke puke kotoa ʻene koloá, ka ʻokú ne toe mafai foki ke fakahū pōpula ia.

Naʻá ne vete ange, “‘He ʻikai ke u lava ʻo totongi atu, he ʻoku ʻikai haku mālohi ke fai ia.’

“Naʻe talaange leva ʻe he tokotaha ne fakamoʻua mei aí, ‘Sai, te ta fai leva ki he aleapaú, ʻo ʻave hoʻo koloá pea fakahū pōpula koe. Ko e meʻa ia naʻá ke loto fiemālie ki aí. Ko hoʻo fili pē. Naʻá ke fakamoʻoni he aleapaú pea kuo pau ke fai leva ia.’

Naʻe kōlenga ange ʻa e tokotaha fakamoʻuá, “‘Fēfē ke toe tuku mai ha taimi pe fakamolemoleʻi ā muʻa e moʻuá. Fokotuʻutuʻu ha founga ke u kei tauhi ai pē ʻeku koloá mo ʻikai fakahū pōpula au. ʻOku ou tui pē ʻokú ke tui ki he ʻaloʻofá? He ʻikai nai ke ke ʻaloʻofa mai kiate au?’

“Naʻe tali ange ʻa e tokotaha ne fakamoʻua mei aí, ‘ʻOku fakafaʻahi taha maʻu pē ʻa e ʻaloʻofá. ʻE lelei pē ia kiate koe tokotaha. Kapau te u ʻaloʻofa atu kiate koe, he ʻikai maʻu ai ʻeku totongí ʻaʻaku. ʻOku ou fie maʻu ʻe au ʻa e fakamaau totonú. ʻOkú ke tui koā ki he fakamaau totonú?’

Naʻe tali ange ʻe he tokotaha fakamoʻuá, “‘Ne u tui ki he fakamaau totonú he taimi ne u fakamoʻoni ai he aleapaú. Ne ma faʻahi he taimi ko iá he naʻá ku fakakaukau te ne maluʻi au. Naʻe ʻikai ke u fie maʻu e ʻaloʻofá he taimi ko iá, pe fakakaukau te u fie maʻu ia ha taimi. Ne u fakakaukau ʻe lelei kiate kitaua fakatouʻosi ʻa e fakamaau totonú.’

“Naʻe tali ange ʻe he tokotaha ne fai mei ai e fakamoʻuá, ‘Ko e fakamaau totonú ʻokú ne tuʻutuʻuni atu ke ke totongi ʻa e aleapaú pe fua ʻa e tauteá. Ko e laó ia. Naʻá ke loto fiemālie ki ai pea ko e founga ia kuo pau ke faí. He ʻikai kaihaʻa e ʻaloʻofá ia mei he fakamaau totonú.’

“Pea ko kinaua ē: Naʻe fie maʻu ʻe he tahá ʻa e fakamaau totonú, kae tautapa e tahá ki ha ʻaloʻofa. He ʻikai lava ke ikuna ha taha, kae ʻoua leva kuo tukulolo e tahá.

“Naʻe tautapa ange ʻa e tokotaha fakamoʻuá, ‘Ka ʻikai ke ke fakamolemoleʻi e moʻuá, he ʻikai ha ʻaloʻofa.’

“Naʻe ongona e talí, ‘Kapau te u fai ia, he ʻikai ha fakamaau totonu.’

“Ngalingali he ʻikai lava ke fakatou fakahoko e ongo fonó ni. Ko ha ongo fono taʻengata ia ʻoku ngalingali ke na fepaki. Meʻa ní ʻoku ʻikai pē ha founga ia ke fakatou fakahoko kakato ai ʻa e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá?

“ʻOku ʻi ai ha founga! ʻE lava ke fakahoko kakato e fono ʻo e fakamaau totonú pea ʻe lava ke fakahoko mo e ʻaloʻofá—ka ʻe fie maʻu ke fai ia ʻe ha taha kehe. Pea ko e meʻa ia ne hokó.

“Naʻe ʻi ai ha kaumeʻa ʻo e tokotaha fakamoʻuá. Naʻá ne haʻu ke tokoni. Naʻá ne maheni lelei mo e tokotaha fakamoʻuá. Naʻá ne ʻiloʻi ko ha tokotaha sio nounou ia. Naʻá ne pehē ko ha tokotaha fakavalevale ia heʻene fai e faʻahinga meʻa ko iá. Ka naʻá ne kei fietokoni pē he naʻá ne ʻofa ʻiate ia. Naʻá ne tuʻu ʻi hona vahaʻá, ʻo ne fehangahangai mo e tokotaha ne fai mei ai e fakamoʻuá, peá ne fai ange ʻa e fokotuʻu ko ʻení.

“‘Te u totongi atu ʻa e moʻuá ʻo kapau te ke fakatauʻatāinaʻi e tokotaha moʻuá mei heʻene aleapaú ka ne lava pē ʻo tauhi ʻene koloá pea ʻikai fakahū pōpula ia.’

“ʻI he kei fakakaukauʻi e fokotuʻú ʻe he tokotaha ne fai mei ai e fakamoʻuá, naʻe toe tānaki atu ʻe he fakalaloá, ‘Naʻá ne tuʻutuʻuni ke fai e fakamaau totonú. Neongo he ʻikai ke ne lava ʻo totongi au, ka te u fai ia ʻe au. ʻE fakahoko totonu leva kiate koe pea he ʻikai lava ke ke toe fie maʻu ha meʻa. He ʻikai totonu ia.’

“Pea naʻe loto ki ai e tokotaha ne fai mei ai e fakamoʻuá.

“Naʻe tafoki leva e tokotaha fakalaloá ki he tokotaha moʻuá, ʻKapau te u totongi ho moʻuá, te ke tali ke ke moʻua mai kiate au?’

“Naʻe tangi e tokotaha moʻua, ‘ʻIo, ʻio.’ ʻOkú ke fakahaofi au mei falepōpula mo fakahaaʻi ha ʻaloʻofa kiate au.’

“Naʻe talaange leva ʻe he tokotaha fakalaloá, ‘Sai, te ke totongi mai leva ʻa e moʻuá kiate au pea te u fokotuʻu pē ʻa e ngaahi fie maʻu ki aí. He ʻikai faingofua, ka ʻe lava pē ke fakahoko. Te u ʻoatu ha founga. He ʻikai fie maʻu ke fakahū pōpula koe.’

“Pea ko ia naʻe totongi kakato ai e moʻuá ki he tokotaha ne fai mei ai e fakamoʻuá. Kuo fakahoko ʻa e meʻa totonú kiate ia. Kuo ʻikai maumauʻi ha aleapau.

“Pea kuo fakahaaʻi foki ʻa eʻaloʻofá ki he tokotaha fakamoʻuá. Kuo fakatou fakakakato ʻa e ongo fonó. Koeʻuhí naʻe ʻi ai ha fakalaloa, ko ia kuo maʻu kakato ai ʻe he fakamaau totonú ʻa hono ʻinasí pea fakakakato mo e ʻaloʻofá” (in Conference Report, Apr. 1977, 79–80; or Ensign, May 1977, 54–55).

Ko hotau moʻua fakalaumālié ʻa ʻetau ngaahi angahalá. Ka ne ʻikai ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa hotau Fakamoʻuí mo e Fakalaloá, pehē ne tau mei totongi kotoa ʻetau ngaahi angahalá ʻaki ʻetau foua e mate fakalaumālié. Ka ʻoku makatuʻunga ʻiate Ia, ʻo kapau te tau tauhi ki Heʻene ngaahi fie maʻú, ʻa ia ko ʻetau fakatomala mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, te tau lava ai ʻo toe foki ʻo nofo fakataha mo ʻetau Tamai Hēvaní.

ʻOku fakaʻofoʻofa moʻoni ʻa hono ʻomi ʻe Kalaisi ha founga ke fakamoʻui ai kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá. Naʻá Ne folofola:

“Vakai, kuó u haʻu ki he māmaní … ke fakamoʻui ʻa e māmaní mei he angahalá.

“Ko ia, ko ia ia ʻe fakatomala pea haʻu kiate au ʻo hangē ko ha tamasiʻi siʻí, te u tali ia, he ʻoku ʻo e faʻahinga peheé ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Vakai, koeʻuhi ko e faʻahinga peheé kuó u tuku hifo ʻa ʻeku moʻuí; pea kuó u toe toʻo hake ia; ko ia mou fakatomala pea haʻu kiate au ʻa kimoutolu ʻa e ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní, pea moʻui” (3 Nīfai 9:21–22).

  • Fakalaulauloto ki ha founga ʻe lava ke ke fakahaaʻi ʻaki hoʻo houngaʻia ʻi he meʻaʻofa ʻo e Fakaleleí.

Ngaahi Potu Folofola Kehé