2020
Founga ke Mapuleʻi ʻAki e Meʻangāue Fakaʻilekitulōniká mo Pukepuke Mai Hoʻo Fāmilí
ʻAokosi 2020


Ko Hotau Ngaahi ʻApí, Ko Hotau Ngaahi Fāmilí

Founga ke Mapuleʻi ʻAki e Meʻangāue Fakaʻilekitulōniká mo Pukepuke Mai Hoʻo Fāmilí

Ko ha ngaahi tokoni ʻeni ʻe fitu ke fakapapauʻi ʻoku fakaongoongo mai e ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōniká kiate kitautolu kae ʻikai puleʻi kitautolu.

ʻĪmisi
woman with baby looking at phone

Laʻitā mei he Getty Images

Fakakaukauloto ki he ngaahi tūkunga ko ʻení:

  • ʻOku tangutu ha fāmili ʻi ha falekai ʻo tatali ki heʻenau meʻakaí, ka ʻoku nau takitaha siofi ʻene telefoni toʻotoʻó kae ʻikai ke nau fepōtalanoaʻaki.

  • ʻOku ongoʻi ʻe ha toʻu tupu ʻokú ne taʻefeʻunga mo tuenoa ʻi heʻene siofi e ngaahi lavameʻa lelei taha ʻa hono ngaahi kaungāmeʻá kuo filifili ke fakaʻasi ʻi he mītia fakasōsialé.

  • ʻOku feinga ha kiʻi taʻahine ʻi he pāká ke sio hake ʻene tamaí mei heʻene telefoní ʻo tokanga ange kiate ia.

  • ʻOku toutou vakaiʻi ʻe ha husepāniti ʻa e ngaahi fakatokanga ki he sipotí ʻi hono uasí lolotonga ʻa e talanoa ange hono uaifí.

  • ʻOku text taʻemālōlō pē ha talavou lolotonga e lēsoni efiafi fakafāmilí.

Ko e ngaahi sīpinga kotoa ko ʻení—pea mo ha ngaahi sīpinga kehekehe kuó ke ʻosi aʻusia—ko ha fanga kiʻi meʻa fakamamahi ia. ʻOku fakatou hoko pē e telefoni toʻotoʻó mo e meʻangāue fakaʻilekitulōnika kehé ko ha tāpuaki mo ha mala. ʻOku nau fakafehokotaki kitautolu ki ha māmani fakaofo ʻo e fakamatalá. ʻOku nau tokonia kitautolu ke tau fakahoko ʻa e hisitōlia fakafāmilí, ako e ngaahi folofolá, mo talanoa mo e fāmili ʻi he vahanoá. Ka ko e taimi ʻoku ʻikai mapuleʻi lelei aí, ʻe toe lava pē ʻe he meʻangāue fakaʻilekituloniká ʻo maumauʻi e ngaahi vā fakafāmilí mo uesia ʻetau moʻui lelei fakaʻatamaí, fakalaumālié mo fakaesinó.

Ko e Heliaki ʻo e Tekinolosiá

ʻI heʻeku hoko ko ha tokotaha talatalaifale ki he nofo-malí mo e fāmilí, ʻoku ou mātātonu e fakautuutu e faingataʻaʻia ʻa e kakaí ʻi he tōtōivi he feʻauʻauhi mo e meʻangāue fakaʻilekitulōniká ke maʻu e tokanga ʻo honau ngaahi ʻofaʻangá. Ko ha heliaki moʻoni ia. Ko e ʻū meʻangāue ia ʻoku totonu ke tokoni ke fakafehokotaki kitautolú mo fakatupulaki hotau vā fetuʻutakí, kuó ne hanga ʻe ia, ʻi ha tūkunga ʻe niʻihi, ʻo ʻai ke mamaʻo e ngaahi vaá mo ʻai ʻa e kakaí ke nau ongoʻi veiveiua. Ko hono moʻoní, kuo ʻiloʻi ʻe ha kau fakatotolo tokolahi ko e fakautuutu ʻa e lipooti ki he loto-mafasiá, loto-hohaʻá, houtamakí, mo e taonakitá ʻoku ʻi ai haʻane fehokotaki mo e toʻu mahaki ʻo e tuenoá, ʻa ia ko hano konga lahi ne ʻomi ia ʻe he mafola ʻo hono fakaʻaongaʻi ʻo e meʻangāue fakaʻilekitulōnika fakafoʻituituí.1

Neongo ʻe ʻi ai tonu e tokotaha kotoa pē ʻi hotau ngaahi ʻapí, ka ko e taimi pē ʻoku nau fakaʻaongaʻi ai e meʻangāue fakaʻilekitulōniká, ʻe lava ke nau fakatupu he taimi pē ko iá ha ngaahi ongo tuenoa mo momoko. Kapau te tau fokotuʻu ʻa e fāitahá mo e fehokotakí ʻi hotau ngaahi vā fakafāmilí, kuo pau ke tau fakatokangaʻi ʻa hono tohoakiʻi e tokangá ʻi he taimi ʻoku fakahohaʻasi ai ʻe he meʻangāue fakaʻilekitulōniká ʻetau fakataha fakafāmilí.

ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tōtuʻa ʻetau ʻitá ʻo taʻofi fakaʻaufuli ʻa e tekinolosiá mei heʻetau moʻuí. Ka, ʻoku fie maʻu ke tau tuku ʻa e tekinolosiá ki hono feituʻu totonu koeʻuhí ke ne tokoniʻi hotau ngaahi vaá kae ʻikai ke ne fakaʻauha ia.

Ngaahi Tauhele ʻo ha Māmani Fakakomipiuta

ʻI heʻetau femoʻuekina ʻi he meʻangāue fakaʻilekitulōniká ʻokú ne fakasiʻia hotau ʻātakai fakatuʻasinó—mo e kotoa hono ngaahi ongó, fōtungá, ʻatá, mo e ngaahi meʻa ʻe taʻefaʻalaua kehekehé—pea fetongi ʻaki ia ha māmani fakakomipiuta ʻoku ʻikai ke ne fakafehokotaki loloto kitautolu ki hotau sinó mo hotau ʻātakaí. Ko hono olá, ʻe lava ke mole meiate kitautolu ʻa e ngaahi fakaʻilonga fakatuʻasino mahuʻinga ʻokú ne talamai ʻa e meʻa ʻoku tau fie maʻú kae lava ke tau moʻui leleí. Hangē ko ʻení, ʻi hono fakamoleki ha taimi lahi ʻi he meʻangāue fakaʻilekitulōniká, ʻe lava ke taʻofi ai kitautolu mei heʻetau fakatokangaʻi ʻoku tau helaʻia, fiekaia, pe mafasiá.

ʻE lava foki ʻe he faʻahinga taʻe-fehokotaki pehē mei he māmani fakatuʻasinó ʻo holoki ʻetau ongoʻi ʻa e fiefiá. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha faikehekehe lahi ʻi hono maʻu ha fakaʻilonga kata ʻi he meʻangāue fakaʻilekitulōniká pea mei hono aʻusia tonu ʻa e kata fiefia hato ʻofaʻanga.

Fie Maʻu ha Kau Tauhi Fakaʻilekitulōnika

ʻOku faʻu ʻa e meʻangāue fakaʻilekitulōniká ke matuʻuaki ngataʻa pea faingataʻa ke tukunoaʻi. Ko hono moʻoní, ʻoku fakataumuʻa pē ha tokolahi ʻo e kau faʻu polokalamá mo e telefoní ki hotau ngaahi vaivai fakaekakanó ke tau toutou vakaiʻi mo siofi e ngaahi fakamatala taʻefakangatangatá.2

ʻOku mātuʻaki angamaheni ʻa e fakafalala ko ʻeni ki he ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōniká ʻo faingofua ai ke tau tukunoaʻi ʻa e founga ʻokú ne uesia ai kitautolú. Ko ia ai, ʻoku fie maʻu leva ʻe he toʻu kei talavoú ha kakai lalahi te nau lava ʻo fakatātaaʻi ʻa e fakaʻaongaʻi lelei ʻo e ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōnika ko ʻení pea akoʻi e fānaú fekauʻaki mo hono ngaahi olá.

Hangē ko ia ne akoʻi ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati, ko e Palesiteni Leʻoleʻo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ko e ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōniká ʻoku “fie maʻu ke nau fakaongoongo kiate kitautolu kae ʻoua te nau puleʻi kitautolu.”3

ʻI he foʻi fakakaukau ko iá, ko ha kiʻi tokoni ʻeni ʻe fitu ki he founga ke mapuleʻi ʻaki ʻetau meʻangāue fakaʻilekitulōniká:

ʻĪmisi
father and young son

1. Hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí: foaki ha tokanga kakato.

Naʻe fakahaaʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e founga ke feohi moʻoni ai mo e niʻihi kehé ʻo ʻikai ha toe fakahohaʻá. ʻI he kotoa ʻo ʻEne ngāué, naʻá Ne tokanga taha maʻu pē ki he fakafoʻituituí (vakai, Maʻake 5:25–34; 35–42; Luke 19:2–8)—naʻe foaki kakato ʻe Kalaisi ʻa ʻEne tokangá kiate kinautolu kotoa. Ko e taimi naʻá Ne fakaʻaliʻali ai ki he kakai Nīfaí ʻa Hono ngaahi mata kafó, naʻe ʻikai ke Ne fakavavevaveʻi ia. Ka naʻe “ʻalu atu taki taha kae ʻoua kuo ʻalu atu kotoa pē” (3 Nīfai 11:15; tānaki atu e fakamamafá).

ʻI heʻetau fakahoko ʻa e sīpingá ni, ʻoku tau akoʻi ai ki heʻetau fānaú ʻa e founga ke nau mātuʻaki tokanga ai ʻi he feituʻu ʻoku nau lolotonga ʻi aí, kae ʻoua ʻe vahevahe ʻenau tokangá ki he meʻangāue fakaʻilekitulōniká pea mo e niʻihi ʻoku nau feohí. Ko e taimi ʻokú ke talanoa ai mo ha taha, tautautefito ki ha fānau pe malí, tuku kotoa hoʻo tokangá kiate kinautolu ʻaki hono tuku hoʻo telefoní ki he tafaʻakí.

Ko e fakamamahí, kuo hoko ia ko ha meʻa angamaheni ke tafoki mei he niʻihi ʻoku tau ʻofa aí ke tali ha text mo tokanga ki ha fie maʻu ha taha kehe. ʻE lava ke kovi ʻeni ki hotau ngaahi vaá pea ʻe lava ke ʻoatu ai ha pōpoaki hala, ʻo pehē ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻinga ʻa e tokotaha ʻi muʻa ʻiate kitautolú.

Fokotuʻu ha tukupā ʻo fakamuʻomuʻa ʻa kinautolu ʻoku mou feohí ʻi he ngaahi fakahohaʻa mei hoʻo telefoní pe meʻangāue fakaʻilekitulōniká. Sio ki honau fofongá. Fakafanongo ʻo hangē ko e Fakamoʻuí. Tokanga.

2. Fakatatali hono ʻoange ki he fānaú ha telefoni mo ha ʻakauni ki he mītia fakasōsialé.

Fakatatali hono ʻoange ha telefoní mo e kau atu ki he mītia fakasōsialé kae ʻoua kuo fakatupulaki ʻe he fānaú mo e toʻu tupú ha ngaahi taukei feʻunga ki he feohi mo e kakaí, hangē ko e fakafanongó, talanoa mata ki he matá, fakahaaʻi e kaungāongoʻí, mo e tokanga ki he niʻihi kehé. Kimuʻa pea fakakau ʻa e fānaú ki he māmani ʻo e meʻangāue fakaʻilekitulōniká, ʻoku mahuʻinga ke nau ako ke hoko ko e kakai lelei ʻaki hano fakaʻapaʻapaʻi mo fakafehokotaki mo e niʻihi kehé.

Ko e taha e ngaahi ʻuhinga ʻoku fakaʻavalisi ai e taʻu ʻo e ʻilo ki he ponokalafí ki he taʻu 114 (pea taʻu siʻi ange ʻi he ngaahi tūkunga lahi) he ʻoku ʻoange ki he fānau tokolahi ha telefoni ʻoku nau kei taʻu siʻí. Manatuʻi foki ʻeni: neongo kapau ʻe matuʻotuʻa feʻunga hoʻo fānaú ke nau maʻu ha ngaahi ʻakauni ki he mītia fakasōsialé, ka ʻoku tokolahi ha kakai kehe ʻi he ʻinitanetí te nau lava ʻo hū ki he ʻakauni fakasōsiale hoʻo fānaú ʻoku ʻikai ke nau matuʻotuʻa feʻunga.5

ʻĪmisi
girls in soccer outfits

Laʻitā mei he Getty Images

3. Fokotuʻu ha ngaahi lao fakafāmili mo ha ngaahi fakangatangata.

Faʻu ha ngaahi fakangatangata mahino ʻi homou ʻapí ki he taimi ke fakaʻaongaʻi mo tuku ai ʻa e telefoní mo e meʻangāue fakaʻilekitulōniká.

Poupou mālohi ʻe taha: fakaafeʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi he fāmilí ke nau tomuʻa fakakaukau ke mālōlō fakaʻaho mei heʻenau meʻangāue fakaʻilekitulōniká. Mahalo naʻa lava ke ke fili ha feituʻu ke tuku ia ki ai, ko ha feituʻu he ʻikai lava ʻo aʻu ki ai ʻa ia he ʻikai faingofua hano fakaʻaongaʻi—hangē ko ha kato ʻi peito.

Naʻe pehē ʻe ha fāmili ʻe taha ʻoku fie maʻu ke palaki pea tuku ki he tafaʻakí e ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōniká lolotonga mo e hili ʻa e maʻu meʻatokoni efiafí koeʻuhí kae lava ke tukutaha e tokanga ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ki heʻenau feohí ʻo ʻikai ha fakahohaʻa.

Ko e taimi te tau taumuʻa ai ke fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata ki heʻetau meʻangāue fakaʻilekitulōniká, ʻe kamata ke ongoʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku nau fehokotaki ange.

4. ʻOua ʻe nofotaha pē ki he feʻaveʻaki pōpoaki he telefoní (text).

ʻI hono vahevahe e ngaahi ongo mei he lotó pe ngaahi fakakaukau mahuʻingá mo e niʻihi kehé, feinga ki he ofi taha te ke lava ke femātaaki ai mo kinautolú. Kapau he ʻikai lava ʻa e feleaʻaki mata-ki-he-matá, feinga leva ha fetuʻutaki vitiō ke lava ke ke sio mo fanongo ki he tokotaha ko iá. Kapau he ʻikai lava ia, tā telefoni leva ke lava ke ke fanongo ki he leʻo ʻo e tokotaha ko iá.

ʻĪmisi
father in raincoat covering child

5. Fakaʻehiʻehi mei he keimí mo hono siofi taʻetuku ʻo e mītiá.

ʻOku faingofua ke tau tafoki taʻefakakaukau ki heʻetau meʻangāue fakaʻilekitulōniká ke mālōlō, tohoakiʻi ʻaki ʻetau tokangá mo maʻu ha fiefia. Tekeʻi ʻa e holi ko iá. Kae tukunoaʻi hoʻo meʻangāue fakaʻilekitulōniká pea fai ha meʻa ke fakaʻaongaʻi ai hoʻo ngaahi ongó, hangē ko e hū ki tuʻá.

ʻI Sune 2018, ne fakaafeʻi ai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni e toʻu tupu ʻo e Siasí ke “taʻofi [ʻenau] toutou hū ki he mītia fakasōsialé ʻaki ha fakamamaʻo mei ai ʻi ha ʻaho ʻe fitu.”6

ʻI hoʻo fatongia ko e mātuʻá, te ke lava ʻo fai ʻa e fakaafe tatau ʻi homou ʻapí, ʻo fai ha toutou ʻaukai mei he keimí, mītia fakasōsialé, pe ʻū fakahohaʻa fakaʻilekitulōnika kehé.

6. Ako ke ʻoua naʻá ke fai ha tali he taimi pē ko iá.

Fakakaukau pe ʻoku fie maʻu nai ke ke tali ʻa e tohi mo e fakatokanga kotoa pē he foʻi taimi pē ko iá. ʻOku akoʻi kitautolu ʻe heʻetau meʻangāue fakaʻilekitulōniká ke tau tui ko e foʻi fakahohaʻa kotoa pē ʻoku fakavavevave mo mahuʻinga, ʻo malava ai ke toʻoa ʻetau tokangá mei he meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. Feinga ke māmālie hifo mo tatali hoʻo tali ki he ʻū tohí kae lava ke ke tokanga ange ki he niʻihi ʻoku mou feohí. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻi he Siasí ʻoku nau “fakasītuʻaʻi ʻa e ngaahi fetuʻutaki taʻengatá koeʻuhí ko e ngaahi meʻa fakaʻilekitulōnika ʻokú ne tohoakiʻi ʻenau tokangá, ngaahi fakafiefia kehekehe pea mo e ngaahi māmio-holo ʻoku ʻikai hano mahuʻinga tuʻuloá.”7

7. Fokotuʻu ha ngaahi feituʻu ʻoku tapui ai ʻa e meʻa fakaʻilekitulōniká.

Fokotuʻu ha ngaahi potu toputapu ʻa ia ʻoku ʻikai teitei ngofua ai ʻa e ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōniká. Hangē ko ʻení, ne fakakaukau ha fāmili ʻe taha ko e taimi te nau fakaʻuli holo ai ʻi loto koló, ʻoku ʻikai ngofua ʻa e telefoní mo e meʻangāue fakaʻilekitulōniká ʻi he meʻalelé koeʻuhí kae lava ke fetalanoaʻaki ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí. ʻOku fakaʻatā ʻe he faʻahinga fakangatangata ko ʻení ʻa e tokangá mo e fehokotakí, ʻa ia ʻe lava ke fakaʻehiʻehi ai mei he tuenoa ʻi he fāmilí.

Fakamāʻoniʻoniʻi Hotau Ngaahi ʻApí

Ko hono ngaohi hotau ʻapí ke hoko ko ha maluʻanga mei he māmaní ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e ngāué mo e vilitakí, tautautefito ki he lahi fau ʻa e ngaahi fakahohaʻa fakaʻilekitulōnika ʻokú ne takatakaiʻi kitautolú. Koeʻuhí ko hotau ngaahi vaá mo e moʻui lelei fakafāmilí, ʻoku mahuʻinga ʻa e ngāue kotoa pē.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Jeremy Nobel, “Forging Connection against Loneliness,” American Foundation for Suicide Prevention, Sept. 25, 2018, afsp.org.

  2. Vakai, Avery Hartmans, “These Are the Sneaky Ways Apps like Instagram, Facebook, Tinder Lure You In and Get You ‘Addicted,’” Business Insider, Feb. 17, 2018, businessinsider.com.

  3. M. Russell Ballard, “Ke mou Fakalongolongo, pea ʻIloʻi ko e ʻOtuá Au” (fakataha lotu ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 4 Mē 2014), broadcasts.ChurchofJesusChrist.org.

  4. Vakai, Jane Randel and Amy Sánchez, “Parenting in the Digital Age of Pornography,” HuffPost blog, Feb. 26, 2017, huffpost.com.

  5. Vakai, “Cyberbullying,” Ensign, Aug. 2013, 39.

  6. Russell M. Nelson, “ʻAmanakiʻanga ʻo ʻIsilelí” (fakataha lotu fakamāmani lahi ʻa e toʻu tupú, 3 Sune 2018), HopeofIsrael.ChurchofJesusChrist.org.

  7. David A. Bednar, “Ko e Ngaahi Meʻá ʻo Hangē ko Honau Anga Moʻoní,” Liahona, Sune 2010, 25.