2020
Ko e Founga Naʻe Teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e Māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí
Sānuali 2020


Ko e Founga Naʻe Teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e Māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

ʻOku taʻefaʻalaua ʻa e ngaahi founga ne teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongoleleí ke tāpuekina ʻa e kakaí, ngaahi fāmilí, tūkui koló, ngaahi puleʻangá mo e māmaní.

ʻĪmisi
Joseph kneeling

The Forces of Light and Dark, fai ʻe Warren Luch, ʻi he angalelei ʻa e Misiume Hisitōlia ʻo e Siasí

Naʻe talu pē mei fuoloa ʻa hono teuteuʻi ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí kimuʻa ia pea hā ʻa e Tamaí mo e ʻAló kia Siosefa Sāmita ʻi he 1820. Ko hono moʻoní, ne kamata ʻa hono teuteu ʻe he ʻEikí ke toe fakafoki mai ʻa hono kakato ʻo ʻEne ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí kimuʻa pea toki fakatupu ʻa e māmaní.

ʻI he fakahā ʻi ʻOkatopa 1918 ʻoku ʻiloa ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava vahe 138, ʻa ia naʻe maʻu ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmitá (1838–1918), ʻoku tau ako ai naʻe fakatatali e kau fuofua taki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní mo ha “ngaahi laumālie kehe … ke nau toki haʻu ʻi he kakato ʻo e ngaahi kuongá ke nau kau ʻi hono fokotuʻu ʻo e ngaahi makatuʻunga ʻo e fuʻu ngāue lahi ʻo e ngaahi ʻaho ki mui ní” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:53; tānaki atu e fakamamafá).

Naʻe mamata ʻa Palesiteni Sāmita “naʻa nau kau ʻi he kakai ʻeiki mo tuʻu-ki-muʻa ʻa ia naʻe fili ʻi he kamataʻangá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:55). Naʻá ne tānaki atu ʻo pehē “naʻa nau maʻu fakataha mo [ha] fuʻu tokolahi kehe ʻa ʻenau ngaahi ʻuluaki lēsoní ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié pea naʻe teuteuʻi kinautolu ke nau haʻu ʻi he taimi totonu ʻo e ʻEikí ʻo ngāue ʻi heʻene ngoue vainé ki hono fakamoʻui ʻo e ngaahi laumālie ʻo e tangatá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:56; tānaki atu e fakamamafá).

ʻI he hili hono fakatupu ʻo e māmaní, naʻe lea ʻaki, hiva ʻaki, maʻu fakahā pea mo kikiteʻi ʻe he “kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei [hono] ngaohi [ʻo e] māmaní” kau ki he “kuonga ʻo e liliu ʻo e meʻa kotoa pē” (Ngāue 3:21; vakai foki, Luke 1:67–75).

Naʻe lea fakapatonu ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–77) kau ki he fuofua palōfita ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi Kuo Toe Fakafoki Maí, “Naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí [ʻa Siosefa Sāmita], pea mo ʻene tamaí, pea mo honau ngaahi hakó ʻo aʻu kia ʻĒpalahame, pea meia ʻĒpalahame ki he lōmakí, pea mei he lōmakí kia ʻĪnoke, pea meia ʻĪnoke kia ʻĀtama. Naʻá Ne ʻafioʻi ʻa e fāmili ko ʻení, pea mo e toto ʻi heʻene tafe mai mei hono tupuʻangá ʻo aʻu mai ki he tangatá ni. Naʻe tomuʻa fakanofo [ʻa Siosefa Sāmita] ʻi he langí ke ne pule ʻi he kuonga fakaʻosí ni.”1

ʻI heʻetau fakamanatua ʻa e taʻu 200 ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí he taʻu ní, ʻe lelei ke manatuʻi ʻa e houʻeiki fafine mo e tangata tokolahi ne laui senituli ʻa hono ueʻi fakalaumālie kinautolu ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene teuteuʻi ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻa ia naʻe kamata ʻi he taimi naʻe hā mai ai ʻa e Tamaí mo e ʻAló ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, ʻa ia naʻá ne kumia ha fakamolemole mo ha fakahinohino ʻi he 1820.

ʻI heʻetau fakakaukau ki he hisitōliá, te tau ʻiloʻi ai naʻe lahi e ngaahi tau naʻá ne liliu ai e māmaní ko hono teuteuʻi ʻo e kakaí ki hano toe fakafoki mai e Siasi ʻo e ʻEikí ʻi he kuonga fakaʻosí.2

Ko e Liliu ʻo e Tohí

Ko e taha ʻo e ngaahi founga mahuʻinga taha naʻe teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongoleleí ko ha liliu ʻi he tohí ʻa ia naʻe tupu mei hono faʻu mo ngāue ʻaki ʻo e pepa kiliʻi kahó mo e kiliʻi manú.3

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻa e kiliʻi manú ʻi he kuonga muʻá mo e konga kimuʻa ʻo e kuonga fakaonopōní ko ha meʻa faiʻanga tohi.4 Ko e ʻū tatau ʻo e fuofua Tohi Tapu faka-Hepeluú (Fuakava Motuʻá) mo e konga lahi ʻo e ʻū tatau mahuʻinga ʻo e Tohi Tapú naʻe fakatolonga ia ʻi he kiliʻi manu.5

Ko e pepa kiliʻi kahó, ʻa ia ne ngaohi mei he ʻelito ʻo e ʻakau ko e kahó, ko ha naunau ia ʻe taha naʻe fakaʻaongaʻi ʻi he kuonga muʻá ko ha meʻa faiʻanga tohi. Ko e ʻū tatau motuʻa taha ʻo e ngaahi tohi ʻi he Fuakava Foʻoú ʻoku fakatolonga ia ʻi ha pepa kiliʻi kaho.

Naʻe faingofua ange ki he kau tangata tohí ʻa e ongo naunau ko ʻení, ʻi hono fakafehoanaki ki he tohi ʻi he funga maká pe ʻumeá, ke nau lekooti ai ʻa e ngaahi folofola ʻa e ʻOtuá naʻe maʻu ʻo fakafou ʻi hono ueʻi fakalaumālie ʻo e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló. ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻo e ongo naunau faitohi ko ʻení, naʻe taʻefaʻalaua ʻa e kau tangata tohi taʻeʻiloa naʻa nau hiki, liliu, mo fakatolonga ʻa e ʻū tohi toputapú ʻi ha ʻū tatau lahi koeʻuhí ke ʻoua naʻa teitei mole ʻa e tuí.

Hangē ko ʻení, naʻá ku toki ʻiloʻi kimuí ni “ʻoku teau tupu ʻa e ʻū tohi ʻo e Kōsipeli ʻa Mātiú ʻoku hiki ʻi he lea faka-Kalisí,” pea mo e konga lahi ʻo e ʻū tohi fakatohitapu kehé naʻe hiki ʻi he kiliʻi manu lolotonga e Kuonga Lotolotó (500–1,500 A.D).6

ʻĪmisi
printing house

Tā fakatātā ʻo e fale paaki ʻi he senituli 16, mei he Getty Images

Ko e Liliu ʻo e Pākí

Hangē ko ia kuó u faʻa akoʻí, naʻe ueʻi ʻe he ʻEikí ha foʻi laka mahuʻinga ʻe taha ʻi hono teuteuʻi ʻo e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongolelei faifakamoʻuí ʻi he taimi naʻe fulihi ai ʻe ha tokotaha tufunga koula mei Siamane, ko Sōhani Kutenipoki, ʻa e ngaahi tekinolosia paaki naʻe fuofua kamataʻi ʻi Siainá ke faʻu ʻaki ha mīsini paaki ʻi he 1439 pe 1440.7

Ne hoko ʻa Kutenipoki ko ha meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí ke fakalahi ʻa e ʻilo, mahino, mo e tui fakalotu ʻi he māmaní.8 Ne kamataʻi heʻene meʻa naʻe faʻú ha liliu ʻi he pākí ʻa ia naʻá ne liliu ai ʻa e māmaní ʻo taʻengata ʻaki ʻene tokoni ke tufaki ʻa e ngaahi fakakaukau mo e fakamatala naʻe hoko ko e “poupouʻanga ʻo e liliú.”9

ʻOku fakafuofuaʻi ʻe he kau mataotaó ko e ʻū tohi ʻe 30,000 nai naʻe ʻi ʻIulope ʻi he taimi naʻe pulusi ai ʻe Kutenipoki ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻene mīsini pākí. ʻI he taʻu ʻe 50 ʻo ʻene faʻu [ʻa e mīsini pākí], naʻe aʻu ʻo 12 miliona tupu ʻa e ʻū tohi naʻe maʻu ʻi ʻIulopé.

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Fakalelei-Lotu Palotisaní ʻa e faʻu ʻa Kutenipokí ke fakamafola ʻaki ʻenau ngaahi fakakaukaú pea mo ʻomi e Tohi Tapú ki he kakaí ʻi ha founga ne ʻikai faʻa fakakaukau ki ai ha taha ʻi he toʻu tangata ʻi he kuonga muʻá.

Ko e Liliu ʻi he Tohi mo e Laukongá pea mo e Liliu ʻo e Tohi Tapú

Naʻe tokoniʻi ʻa e liliu ʻi he pākí ʻe he tupulaki ʻi he tohí mo e laukongá pea mo ha fakalalahi ʻi he holi ʻa e kakai ʻIulopé ke lau e ngaahi lea toputapu ʻo e folofolá ʻi heʻenau lea fakafonua pē ʻanautolú.

Naʻe hoko ʻa e Tohi Tapu faka-Latiná, ʻa ia naʻe liliu mei he faka-Kalisí mo e faka-Hepeluú ʻi he senituli 5 AD, ko e Tohi Tapu ia ʻa e siasi Katolika hihifó ʻi ha taʻu ʻe 1,000.10 Naʻe laui senituli e ako ʻa ha kakai ʻIulope tokolahi fekauʻaki mo e Tohi Tapú mei he ngaahi malanga naʻe fai ʻe he kau taulaʻeikí.

Ka ʻi he senituli 15 mo e 16, naʻe faʻu ʻe he kau fokotuʻu lotu foʻoú ha ngaahi liliu foʻou ki he Tohi Tapú ʻi he ngaahi lea fakafonua angamaheni ʻo ʻIulopé, hangē ko e lea faka-Siamané, faka-ʻĪtalí, faka-Pilitāniá, faka-Sipeiní mo e faka-Falaniseé. Naʻe meimei ke fakatefito e ngaahi liliu lea ko ʻení ʻi he ngaahi tohi faka-Hepelū mo e faka-Kalisi totonú—kae ʻikai ko e Tohi Tapu faka-Latiná. Naʻa nau tokoniʻi ha kau laukonga ʻe laumano ke nau aʻusia ʻa e ngaahi talanoa mo e ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻenau lea fakafonua pē ʻanautolú.

Naʻe kau ʻa Māteni Lutelo, naʻe fāʻeleʻi ʻi he 1483, ʻi ha taha ʻo e kau taki ne nau pulusi ʻa e Tohi Tapú ʻi he lea fakafonua ʻo hono kuongá. Naʻe pulusi ʻa ʻene liliu ki he lea faka-Siamané ʻi he 1534—ko ha taʻu mahuʻinga ia ʻi he hisitōlia ʻo e tui faka-Kalisitiane ʻi he hihifó.11 Naʻe tokoni ʻa e tui ʻa Lutelo ki he mālohi ʻo e folofolá ke fakamālohia ʻa e Fokotuʻu Lotu Foʻoú. Naʻe poupouʻi ʻe he kau fokotuʻu lotu foʻou ʻe niʻihi ʻa e ako fakaemāmani lahí koeʻuhí ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e faingamālie ke lau e folofolá maʻanautolu pē.

Naʻe hohaʻa ha kau taki fakalotu ʻe niʻihi naʻa iku e lahi hono lau ʻo e Tohi Tapú ki ha ngaahi fakakaukau hala, ki hano fakasiʻia e mafai ʻo e siasí, pea mo ha fekeʻikeʻi fakapuleʻanga. Naʻa nau tali ia ʻaki ʻenau tuku pōpula, fakamamahiʻi, pea aʻu ʻo tamateʻi ʻa e kakai tokolahi ne ʻiloʻi ne nau liliu e Tohi Tapú ki he lea fakafonua angamaheni ʻo e kuonga ko iá pe kakai ne nau maʻu ha tohi folofola kuo liliu ki he lea fakafonua angamahení.

Naʻe kamataʻi ʻe Viliami Tinitale, ne fāʻeleʻi ʻi he 1494 nai, ʻa ʻene ngāué lolotonga e ngāue loto-toʻa ʻa Māteni Lutelo ki hono liliu faka-Siamane ʻo e Tohi Tapú.12 Lolotonga e kei talavou ʻa Tinitalé, naʻe haʻu kiate ia ʻa e fakakaukau ke faʻu ha tatau faka-Pilitānia foʻou mo lelei ange ʻo e Tohi Tapú ʻo fakatefito ʻi he lea fakafonua totonu ʻo e ongo lea faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí.

ʻI he 1523 nai, naʻá ne kumi tokoni mo fakalotolahi ki he pīsope Katolika ʻo Lonitoní ke fakatupu ha tatau pehē ka naʻe fefeka ʻa hono fakasītuʻaʻi iá. Koeʻuhí ne ʻosi tali ʻe he fakatahaʻanga ʻo ʻOkisifōtí ʻi he 1408 ke tapui ʻa hono liliu ʻo e Tohi Tapú, ne fie maʻu ai ʻe Tinitale ha ngofua fakalao ke fakahoko ʻene ngāué ʻo ʻikai ha toe fakafeʻātungia.

Ne mateakiʻi ʻe Tinitale ʻa e ngāue ki hono liliu ʻo e Tohi Tapú ki he lea faka-Pilitāniá, naʻá ne kamata fakapulipuli ai ʻene ngāué pea naʻá ne ʻosiki ʻa hono liliu ʻo e Fuakava Foʻoú ʻi he 1525. Ne paaki ʻa e liliu ʻa Tinitalé ʻi Kaloni, Siamane pea naʻe ʻave fakafufū ia ki ʻIngilani, ʻa ia ne fakatau atu ai ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1526.

Naʻe faifai pea tautau ʻa Tinitale ʻi he konga kimuʻa ʻo ʻOkatopa 1536, ʻo hangē pē ko e kakai tangata mo e fefine kehe ʻe niʻihi ne tamateʻi koeʻuhí ko ʻenau fakaʻamu ke maʻu ʻe he kakaí ʻa e folofolá ʻi heʻenau lea fakafonua pē ʻanautolú.13 Ka neongo iá, naʻe kei maʻu pē ʻene liliu faka-Pilitāniá he naʻe fakakau ʻa ʻene ngaahi leá mo e kupuʻi leá mo e ngaahi vahe kakato ʻo ʻene liliú ki he Tatau ʻa Kingi Sēmisí.14

Naʻe fakaʻaongaʻi fakalao e Tatau ʻa Kingi Sēmisí, ʻa ia naʻe pulusi ʻi he 1611, ʻe he Siasi ʻo ʻIngilaní pea naʻá ne tākiekina ʻa hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ngaahi founga mahuʻinga kehekehe.15 Ko e Tohi Tapu faka-Pilitānia ia naʻe lahi taha hono laú ʻi he taimi ne fāʻeleʻi ai ʻa Siosefa Sāmita ʻi he 1805. ʻI he taimi ko ʻení, naʻe tokolahi e ngaahi fāmili, kau ai e fāmili ʻo Siosefa mo Lusi Meki Sāmitá, ne nau maʻu ha Tohi Tapu pea naʻa nau laukonga maʻu pē mei ai. Ko hono moʻoní, naʻe tokolahi e kakai ne nau poto he laukongá ʻaki ʻenau fanongo ki hono lau ia ʻi ʻapí pea mo ʻenau ako ia ʻiate kinautolu peé.

ʻĪmisi
Joseph reading the Bible

Ko e Ngaahi Liliu ʻi he Fakapolitikalé mo e Fetuʻutakí

Naʻe teuteuʻi ʻe he ngaahi liliu ʻi he pākí, liliu leá, pea mo e tohí mo e laukongá ʻa e hala ki he liliu fakapolitikalé mo fakatekinolosiá, ʻa ia naʻe mafola ʻi ʻIulope mo e ongo ʻAmeliká ʻi he vahaʻa ʻo e senituli 17 mo e 19. Naʻe hoko ʻa e liliu fakapolitikale ʻi ʻIulope mo ʻAmeliká ke maʻu ai ʻe he kakaí ha tauʻatāina lahi ange ke nau fili ʻenau tui fakalotú. Naʻe hoko ʻa e tauʻatāina fakalotú ko e taha ʻo e ngaahi ola ʻo e liliu fakapolitikale naʻe hoko he lolotonga ʻo e vahaʻataimi ko ʻení.

Naʻe kamata foki ʻe he ʻEikí ke Ne “huaʻi [Hono] Laumālié ki he kakai kotoa pē” (vakai, Sioeli 2:28; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:41), kau ai ʻa kinautolu ne nau mateuteu ke palani ha ngaahi tekinolosia ki he fefonongaʻakí mo e fetuʻutakí ʻa ia ʻe fakalakalaka ai ʻa hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne Ongoongoleleí ʻi ha ngaahi founga fakaofo.

ʻI hono ʻohake ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne Palōfitá, naʻá Ne ueʻi ha kakai tangata mo fefine ke nau faʻu ha ngaahi tekinolosia, hangē ko e kanalí, mākoní, halanga lēlué, mo e mīsini sitimá, koeʻuhí kae malava ke mafola atu ʻa e ongoongoleleí ki māmani fulipē.

ʻOku taʻefaʻalaua ʻa e ngaahi founga kehekehe ne teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongoleleí ke tāpuekina ʻa e kakaí, ngaahi fāmilí, tūkui koló, ngaahi puleʻangá mo e māmaní.

Ko Hono Tataki ʻo e Fāmili Sāmitá

ʻI heʻetau fakakaukau ki he founga naʻe teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻoku totonu ke tau manatuʻi maʻu pē ko e konga lahi ʻo e meʻa naʻá Ne ikunaʻí naʻe fakafou ia ʻi he moʻui ʻa e kakaí—ko ha kakai tangata mo fefine angamaheni ne nau ikunaʻi ha ngaahi meʻa kāfakafa.

Naʻe mateuteu ha kakai mo ha ngaahi fāmili tokolahi ʻi he ngaahi tūkui fonua ʻi he māmaní ke nau maʻu ʻa e pōpoaki ʻo hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Naʻe kau heni ʻa e ongomātuʻa ʻa e Palōfitá, Siosefa mo Lusi Meki Sāmita, ko ha ongomeʻa moʻui fakalaumālie ne na tupu hake ʻi ha ʻātakai ne akoʻi kiate kinaua ke na ʻofa ʻia Sīsū Kalaisi pea mo ako ʻa e Tohi Tapú.

Ne taʻu lahi ʻa e aʻusia ʻe Siosefa mo Lusi ʻa e ngaahi faingataʻaʻia fakapaʻangá, fakaemoʻuí mo e ngaahi fakafeʻātungia kehé ʻi Niu ʻIngilani, ʻi he tuliki fakatokelau-hahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití. ʻI he 1816, ʻi he taimi ne maumau ai ʻena ngoué koeʻuhí ko e feliliuaki fakaemāmani lahi ʻo e ʻeá ko e tupunga mei he puna ʻa e moʻunga afi ʻi he Moʻunga Tamipola ʻi ʻInitonēsiá, ne ʻikai toe ʻi ai ha fili ʻa Siosefa mo Lusi ka ko ʻena liʻaki pē ʻa Niu ʻIngilani kae fai ha fili loto-toʻa ke mavahe mei he malu ʻo hona fāmilí, kaungāmeʻá, mo e tukui koló.

Hangē ko ia ʻoku fakamatala ʻi he voliume 1 ʻo e hisitōlia foʻou ʻo e Siasí: “Naʻe ʻofa lahi ʻa Siosefa ko e Lahí ʻi hono uaifí mo e fānaú, ka naʻe pau ke ne tokonaki maʻanautolu ha moʻui naʻe pau angé. Naʻe hanga ʻe he ʻikai ola lelei e ngaahi fakahū paʻangá, ʻo fakamasivaʻi e fāmilí pea ʻikai hanau fakavaʻe pau. Mahalo naʻa kehe ʻa Niu ʻIoke.”16

Naʻe lahi ha ngaahi founga ne hoko ai e ngaahi tōnounou ʻa e fāmili Sāmitá ʻi Niu ʻIngilaní ke ne teke kinautolu ke nau hiki ki he fakahihifo ʻo Niu ʻIoké, ʻa ia naʻe fakatupulaki mo ueʻi fakalaumālie ai ʻe he tui fakalotú ʻa Siosefa Sāmita ko e Siʻí ke ne fekumi ki he ʻEikí ʻi heʻene feinga ke maʻu ha fakamolemole mo ha fakahinohinó. Ko e feituʻu foki ia naʻe fufuuʻi ai ʻa e ʻū lauʻi peleti koulá, ʻa ia ne fakatatali pē maʻana ke ne ʻiloʻi, liliu, pea mo pulusí.

ʻĪmisi
family reading scriptures

Laʻitā ʻo ha fāmili, faitā ʻa Wendy Gibbs Keeler

Ko Hono ʻIloʻi ʻa e Toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi Heʻetau Moʻuí

Hangē ko e meʻa ne fai ʻe he ʻEikí ki he ngaahi tōnounou ʻa e fāmili Sāmitá, ʻokú Ne malava foki ke fakamālohia kitautolu, akoʻi kiate kitautolu ha ngaahi lēsoni foʻou, pea teuteuʻi kitautolu ʻo fakafou ʻi he ngaahi tōnounoú mo e faingataʻá ki ha kahaʻu ʻoku faikehekehe lahi mei he meʻa ʻoku tau fakakaukau atu ki aí.

ʻI heʻetau fakakaukau ki he founga ne fakahā ai e mālohi ʻo e ʻEikí ʻi he moʻui ʻo e fāmili Sāmitá, ʻoku fie maʻu ke tau ʻiloʻi ʻoku toe fakahaaʻi foki Hono toʻukupú ʻi heʻetau moʻuí takitaha. Ko e fekumi ko ia ki he mālohi ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí ʻoku fakahoko ia ʻi he ongoʻingofua fakalaumālie pea, ʻi he taimi lahi, ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e taimí mo e fakakaukaú. Ko e meʻa mālié, ʻoku malava ʻe he ngaahi tāpuaki fakapēteliaké, tohinoa fakatāutahá, mo e ngaahi hisitōlia ki he moʻui fakatāutahá ʻo ʻomi ha faingamālie ke tau malava ai ʻo vakai ki he founga ʻoku fakahaaʻi ai e mālohi ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí.

ʻI ha fakahā naʻe ʻomi ʻi he 1831, naʻe fakatokanga ai e ʻEikí ki māmani, “Pea ʻoku ʻikai ha meʻa ʻoku fakatupu houhau ai ʻa e tangatá ki he ʻOtuá, pe ʻoku ʻikai ha taha kuo tupu hono houhaú ki ai, ka ko kinautolu ʻoku ʻikai ke fakamoʻoniʻi ʻa e kau mai hono toʻukupú ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻoku ʻikai ke talangofua ki heʻene ngaahi fekaú” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:21).

ʻE fakamālohia ʻa ʻetau loto-fiemālie ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, tautautefito ki he ongo fekau mahuʻinga ʻe ua ke tau ʻofa ki he ʻOtuá mo hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko kitautolú, ʻi he taimi te tau fekumi mo fakahoungaʻi ai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí pea mo Hono toʻukupú ʻi hono teuteuʻi ʻo e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Ko “ha ngāue fakaofo mo fakaʻulia” ia (2 Nīfai 25:17).

ʻOku teuteuʻi ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní he taimí ni ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí, ʻo hangē pē ko ʻEne teuteuʻi ʻa e māmaní ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongolelei taʻengatá. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he ʻilonga ʻa Hono toʻukupú ʻi he ngaahi meʻa fakahisitōlia naʻe hokó ka ʻoku toe kau foki ai mo e moʻui ʻa e niʻihi fakafoʻituituí.

Ko e taimi naʻe ʻalu ai ʻa Siosefa Sāmita ki he vao ʻakau ʻoku tau ui he taimí ni ʻoku toputapú, naʻá ne fekumi ki ha fakamolemole mo ha fakahinohino ki heʻene moʻuí.17 ʻI hono ʻai ʻe tahá, naʻá ne tali ʻa e fakaafe fakalaumālie ʻa e ʻEikí naʻe lekooti ʻi he Kosipeli ʻa Mātiú:

“Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.

“Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié ki homou laumālié.

“He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻamaʻa ʻeku kavengá” (Mātiu 11:28–30).

ʻOku ou fakamoʻoni naʻe teuteuʻi ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní ʻi he kamataʻangá ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e “ongoongolelei moʻoni, haohaoa mo mahinongofua” ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa e “tokāteline fakamoʻui ko ia ʻa Kalaisí” ʻa ia ʻoku ʻatā ki he fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá.18 ʻOku ou toe fakamoʻoni foki ʻoku ʻi heʻetau moʻuí fakafoʻituitui ʻa e mālohi ʻo e ʻEikí ʻokú Ne fakaafeʻi ke tau muimui kiate Ia, tokoni ki he niʻihi kehé, pea ʻofa kiate Ia ʻi Heʻene teuteuʻi ʻa e māmaní ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua nāunauʻia maí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Pilikihami ʻIongi, ʻi he Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 628; vakai foki, Brigham Young, “Remarks,” Deseret News, Oct. 26, 1859, 266.

  2. Ko e ngaahi fakalakalaka ʻi he fefonongaʻakí, fetuʻutakí, ʻenisiniá, mo e ngāue fakafaitoʻó ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ʻa e ʻEikí ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongoleleí mo e Siasí.

  3. Vakai, L. D. Reynolds and N. G. Wilson, Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature, 4th ed. (2013).

  4. Hangē ko ʻení, ko e U. S. Declaration of Independence (Fanongonongo ʻo e Tauʻatāina ʻa e U.S), ngaahi Lao ʻo e Fale Alea Pilitāniá, ʻū takainga tohi Tolá naʻe fakaʻaongaʻi ʻi he ʻū falelotu Siú, mo e ngaahi tipiloma mei ha ʻū ʻunivēsiti ʻe niʻihi.

  5. Vakai, Timothy H. Lim and John J. Collins, The Oxford Handbook of the Dead Sea Scrolls (2010) mo e Bruce M. Metzger and Bart D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, 4th ed. (2005).

  6. Thomas A. Wayment, The New Testament: A Translation for Latter-day Saints, A Study Bible (2019), 2.

  7. Vakai, Diana Childress, Johannes Gutenberg and the Printing Press (2008).

  8. Hangē ko ʻení, vakai ki he, M. Russell Ballard, “The Miracle of the Holy Bible,” Liahona, Mē 2007, 80–82.

  9. Vakai, Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change (1980), 703.

  10. Vakai, James Carleton Paget and Joachim Schaper, eds., The New Cambridge History of the Bible, Vol. 1, From the Beginnings to 600 (2013);vakai foki ki he vols. 2–4.

  11. Naʻe hoko ʻa e liliu faka-Latina ko ʻeni ʻi he senituli hono faá ko e tatau fakalao ia ʻo e siasi Katoliká; vakai, Richard Marius, Martin Luther: The Christian between God and Death (1999).

  12. Vakai, David Daniell, William Tyndale: A Biography (1994).

  13. Naʻe tutu leva ʻa e sino ʻo Tinitalé ʻi he tautauʻangá.

  14. ʻOku fakatolonga e liliu faka-Pilitānia ʻa Viliami Tinitalé ʻi he Tatau ʻa Kingi Sēmisi ki he Tohi Tapú ʻi he 1611, neongo naʻe ʻikai ke fakahaaʻi ia.

  15. Vakai, David Norton, The King James Bible: A Short History from Tyndale to Today (2011).

  16. Vakai, Kau Māʻoniʻoní, Vol. 1: Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (2018), 6.

  17. Vakai, “First Vision Accounts,” Gospel Topics, topics.ChurchofJesusChrist.org.

  18. Vakai, Siosefa F. Sāmita, ʻi he M. Russell Ballard, “Ko e Ongoongolelei Moʻoni, Haohaoa, mo Mahinongofua ʻo Sīsū Kalaisí,” Liahona, Mē 2019, 29.