2010–2019
Mou Fili he ʻAhó Ni
ʻOkatopa 2018


Mou Fili he ʻAhó Ni

ʻE makatuʻunga ʻe lahi ʻo ʻetau fiefia taʻengatá ʻi heʻetau fili ʻa e ʻOtua moʻuí mo kau mo Ia ʻi Heʻene ngāué.

Ko Mele Popiní ʻoku ʻikai ko ha tokotaha moʻoni ka ko ha tokotaha toʻotama Pilitānia angamaheni—naʻe fakaofo.1 Naʻe heka mai ʻi he matangi hahaké ke tokoni ki he fāmili Pangikē faingataʻaʻiá he Fika 17, Hala Cherry Lane, ʻi ʻEtuatoni Lonitoni. Naʻe tuku ke ne tokangaʻi e fānaú, ʻa Sēini mo Maikolo. Naʻe kamata ke ne akoʻi kinaua ʻi ha founga fefeka kae angaʻofa, ha ngaahi lēsoni mahuʻinga ʻi ha ongo fakafiefia.

Naʻe fakalakalaka lahi ʻa Sēini mo Maikolo, ka naʻe fakakaukau ʻa Mele kuo taimi ke ne hoko atu. ʻI he foʻi tulamá, ʻoku feinga ai e kaungāmeʻa tafi fakamanava ʻo Mele ko Pētí, ke fakalotosiʻiʻi ia ke ʻoua ʻe ʻalu. Naʻá ne pehē, “Ka ko e ongo kiʻi tamaiki lelei kinaua, Mele.”

Tali ange ʻe Mele, “He te u tokanga kiate kinaua, kapau naʻe ʻikai? Ka he ʻikai ke u lava ʻo tokoni kiate kinaua kapau he ʻikai ke na tuku mai, pea ʻoku ʻikai ha taha ʻe fuʻu faingataʻa ke akoʻi tatau mo ha taha ʻokú ne ʻilo e meʻa kotoa.”

Fehuʻi ange ʻe Peeti, “Pea ʻe hā?”

Tali ange ʻe Mele, “Kuo pau ke na fai ʻa e konga hono hokó ʻiate kinaua pē.”2

Kāinga, ko e “fānau lelei” kitautolu, hangē ko Sēini mo Maikolo Pangikeé, ʻoku feʻunga ke fai ki ai ha tokanga. ʻOku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke tokoniʻi mo tāpuakiʻi kitautolu, ka ʻoku ʻikai ke tau tukuange maʻu pē ki Ai. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku tau ʻai ʻo hangē kuo tau ʻosi ʻilo e meʻa kotoa peé. Pea ʻoku fie maʻu ke tau fai ʻa e “konga hono hokó” ʻiate kitautolu pē. Ko e ʻuhinga ia kuo tau omi ai ki māmani mei he ʻapi fakalangi ʻi he moʻui kimuʻá. ʻOku kau ʻi heʻetau “kongá” hano fai ha ngaahi fili.

Ko e taumuʻa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻi he tuʻunga fakaemātuʻá, ʻoku ʻikai ko e ʻai ʻEne fānaú ke nau fai ʻa ia ʻoku totonú; ka ko e ʻai ʻEne fānaú ke naufili ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú pea fakaiku ʻo hoko ʻo tatau mo Ia. Kapau ko ʻEne fie maʻú pē ke tau talangofua, te Ne fakaʻaongaʻi ha ngaahi pale mo ha ngaahi tautea vave ke teke ʻetau angafaí.

Ka ʻoku ʻikai tokanga ʻa e ʻOtuá ia ke hoko ʻEne fānaú ko ha “fanga kiʻi pusiaki” ʻoku akoʻi mo talangofua, ʻe ʻikai ke nau maumauʻi Hono ngaahi nāunau ʻi he loki silesitialé.3 ʻIkai, ʻoku fie maʻu ʻe he ʻOtuá ʻEne fānaú ke nau tupu pea kau mo Ia ʻi Heʻene ngāué.

Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ha palani te tau lava ai ʻo hoko ko e kau ʻea-hoko ʻi Hono puleʻangá, ko ha hala ʻo e fuakava ʻokú ne taki kitautolu ke tau hoko ʻo tatau mo Ia, maʻu ʻa e faʻahinga moʻui ʻokú Ne maʻú, pea moʻui ʻo taʻengata ko ha ngaahi fāmili ʻi Hono ʻaó.4 Ko e fili fakafoʻituituí naʻe—pea—ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ki he palani ko ʻení, ʻa ia ne tau ʻilo ki ai ʻi heʻetau moʻui ki muʻa ʻi he māmaní. Naʻa tau tali ʻa e palaní mo fili ke omi ki māmani.

Naʻe ʻai ha veili ʻo e ʻatamai ngalongaló ʻi heʻetau fakakaukaú ke ʻoua te tau manatuʻi e palani ʻa e ʻOtuá, ke fakapapauʻi te tau fakaʻaongaʻi e tuí mo ako ke fakaʻaongaʻi totonu ʻetau tauʻatāina ke filí. Ka ʻikai e veili ko iá, he ʻikai lava e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá koeʻuhí, he ʻikai ke tau fakalakalaka mo hoko ko e kau maʻu ʻinasi falalaʻanga ʻokú Ne finangalo ke tau aʻusiá.

Naʻe pehē ʻe he palōfita ko Līhaí: “Ko ia, naʻe tuku ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ki he tangatá ʻa e tauʻatāina ke ne fili maʻana. Ko ia, ʻe ʻikai lava ke fili ʻa e tangatá ʻo kapau ʻe ʻikai fakataueleʻi ia ʻe he meʻa ʻe taha, pe ko e meʻa kehe.”5 ʻI he kamataʻangá, naʻe fakafofongaʻi ʻa e tafaʻaki ʻe taha ʻe Sīsū Kalaisi, ko e ʻAlo Lahi Taha ʻo e Tamaí. Ko e tafaʻaki ʻe tahá naʻe fakafofongaʻi ia ʻe Sētane, ʻe Lusifā, naʻe loto ke fakaʻauha ʻa e tauʻatāina ke filí mo toʻo fakamālohi ʻa e mālohí.6

ʻOku tau maʻu ʻia Sīsū Kalaisi ha [taukapo] ki he Tamaí.”7 Naʻe “hāʻele hake” ʻa Sīsū ki he langí, ʻi he hili ʻo ʻEne feilaulau fakaleleí “ke ʻekea mei he Tamaí ʻa ʻEne ngaahi totonu ki he ʻaloʻofa ʻa ia ʻokú ne maʻu ki he fānau ʻa e tangatá.” Pea, ʻi heʻene ʻekea ʻa e ngaahi totonu ki he ʻaloʻofá, “ʻokú ne taukapoʻi ai ʻa e fānau ʻa e tangatá.”8

Ko e taukapo ʻa Kalaisi ki he Tamaí maʻatautolú ʻoku ʻikai fakakikihiʻi. ʻE ʻikai taukaveʻi ʻe Sīsū, ʻa ē naʻá Ne tuku Hono lotó ke folo hifo ʻe he finangalo ʻo e Tamaí,9 ha meʻa ka ko ia pē kuo fie maʻu maʻu pē ʻe he Tamaí. ʻOku ʻikai ha fakaʻuliʻuli-lātai naʻe kalanga mo pasipasiʻi ʻe he Tamai Hēvaní ʻa ʻetau ngaahi lavameʻá.

Ko e taukapo ʻa Kalaisí, pe ko hano kiʻi konga, ke fakamanatu mai kuó Ne ʻosi totongi maʻa ʻetau ngaahi angahalá pea ʻoku hala ha taha ʻe taʻofi ʻo ʻikai aʻu ki ai e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá.10 Ko kinautolu ʻoku tui kia Sīsū Kalaisi, fakatomala, pea papitaiso, mo kātaki ki he ngataʻangá—ko ha ngāue ia ʻoku fakaiku ki he felotoí11—ʻoku faʻa fakamolemole, faifakamoʻui, pea mo taukapo ʻa e Fakamoʻuí. Ko Ia hotau tokoní, fakafiemālié, mo e fakalaloá—ʻo fakamahino mo fakamoʻoniʻi ʻetau fakalelei mo e ʻOtuá.12

Ko hono fehangahangaí, ko Lusifaá ko ha taha tukuakiʻi pe talatalaaki. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sione Fakahā hono ikunaʻi ʻo Lusifaá: “Pea ne u ongoʻi ʻa e leʻo lahi ʻi he langí naʻe pehē, Ko ʻeni kuo hoko mai ʻa e fakamoʻuí, mo e mālohi, mo e puleʻanga ʻo hotau ʻOtuá, mo e mālohi ʻo hono Kalaisí.” Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí “he kuo lī ki lalo ʻa e fakakoví ʻo hotau kāingá, ʻa ia naʻá ne fakakoviʻi ʻa kinautolu ʻi he ʻao ʻo hotau ʻOtuá ʻi he ʻaho mo e pō. Pea naʻa nau ikunaʻi ia ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo e Lamí, mo e lea ʻo ʻenau fakamoʻoní.”13

Ko Lusifā ʻa e tokotaha tukuakiʻi ko ʻení. Naʻe lea ʻo ne fakafepakiʻi kitautolu ʻi he moʻui kimuʻa ʻi he māmaní, pea ʻokú ne kei tukuakiʻi pē kitautolu ʻi he moʻuí ni. ʻOkú ne feinga ke fusi hifo kitautolu. ʻOkú ne fie maʻu ke tau foua ʻa e mamahi taʻe-fakangatangatá. Ko ia ʻokú ne talamai ʻoku ʻikai ke tau tāú, ko e taha ʻokú ne talamai ʻoku ʻikai ke tau lelei feʻungá, ko e taha ʻokú ne talamai ʻoku ʻikai ha toe ʻutu ʻe hakea mei ha fehālaakí. Ko e taha houtamaki taupotú ia, ko e taha ʻokú ne teke kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau loto mamahi aí.

Kapau ʻe akoʻi ʻe Lusifā ha kiʻi tamasiʻi ke luelue pea humu ʻa e kiʻi tamasiʻí, ʻe tafulu ki he kiʻi tamasiʻí, tauteaʻi ia, mo talaange ke foʻi. ʻOku ʻomi ʻe he founga ʻa Lusifaá ʻa e loto foʻí mo e siva e ʻamanakí—ʻe iku ki ai pea pehē maʻu pē. Ko e tamai ko ʻeni ʻo e loí ko e taha fakamafola lahi taha ia ʻo e loí14 mo e ngaahi ngāue kākā ke kākaaʻi mo fakahalaʻi kitautolu, “he ʻokú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá.”15

Kapau ʻe akoʻi ʻe Kalaisi ha kiʻi tamasiʻi ke luelue pea humu ʻa e kiʻi tamasiʻí, te Ne tokoni ki he kiʻi tamasiʻí ke tuʻu mo fakalotolahiʻi ke toe manga.16 Ko Kalaisi ʻa e taha tokoní mo e fakafiemālié. ʻOku ʻomi ʻe Heʻene foungá e fiefiá mo e ʻamanaki leleí—ʻe iku pehē pea hoko maʻu pē.

ʻOku kau ʻi he palani ʻa e ʻOtuá ha ngaahi fakahinohino maʻatautolu, ʻoku lau ki ai ʻa e folofolá ko e ngaahi fekau. Ko e ngaahi fekau ko ʻení ʻoku ʻikai ko ha ngaahi lao fakaholomamata pe taʻe-ʻuhinga pē ke akoʻi kitautolu ke tau talangofua. ʻOku nau fekauʻaki mo ʻetau fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo e anga fakaʻotuá, foki ki he Tamai Hēvaní, mo e maʻu ʻo e fiefia tuʻuloá. ʻOku ʻikai ko e kui ʻa e talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú; ʻoku tau fili ʻi he ʻilo pau, ʻa e ʻOtuá mo Hono halafononga ki ʻapí. Ko e sīpinga maʻatautolú ʻoku tatau mo ia kia ʻĀtama mo ʻIví, ʻa ia naʻe “tuku ai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi fekau kiate kinautolu, hili ʻene fakahā kiate kinautolu ʻa e palani ʻo e huhuʻí.”17 Neongo ʻoku fie maʻu kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau ʻi he hala ʻo e fuakavá, ka ʻokú Ne foaki mai kiate kitautolu ʻa e ngeia ke filí.

ʻIo, ʻoku fakaʻamu, ʻamanaki, pea mo tataki ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne fānaú takitaha ke nau fili maʻanautolu. He ‘ikai ke Ne fakamālohiʻi kitautolu. ʻI he meʻaʻofa ʻo e tauʻatāina ke filí, ʻoku fakangofua ai ʻe he ʻOtuá ʻEne fānaú “ke nau fili maʻanautolu pē kae ʻikai fakamālohiʻi ke ngāue.”18 ʻOku tuku ʻe he tauʻatāina ke filí ke tau fili ke fou ʻi he halá, pe ʻikai. ʻOkú ne tuku ke tau mavahe pe ʻikai. He ʻikai ke lava ʻo fakamālohiʻi kitautolu ke tau talangataʻa ʻo tatau tofu pē mo e ʻikai ke lava ʻo fakamālohiʻi kitautolu ke tau talangofuá. He ʻikai ke lava ʻe ha taha, ke ʻave kitautolu mei he halá, ʻoku ʻikai ke tau loto ki ai. (Sai, ʻoku ʻikai totonu ke maʻuhala heni fekauʻaki mo e niʻihi ne maumauʻi ʻenau tauʻatāina ke filí. ʻOku ʻikai ke nau hē mei he halá; naʻe uesia kinautolu. ʻOku nau maʻu e mahino, ʻofa, mo e ʻofa mamahi ʻa e ʻOtuá.)

Ka ʻi heʻetau mavahe mei he halá, ʻoku loto mamahi ʻa e ʻOtuá koeʻuhí, he ʻokú Ne ʻafioʻi ʻe fakaiku maʻu pē ʻeni, ke hōloa ai ʻa e fiefiá mo mole ʻa e ngaahi tāpuakí. ʻOku lau ʻi he folofolá ʻa e mavahe mei he halá ko e angahala, pea ʻoku ui ʻa e hōloa ʻo e fiefiá pea iku ʻo mole ai e ngaahi tāpuakí, ko e tautea. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, ʻoku ʻikai tauteaʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá; ko e tauteá ia ko e nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi filí, ka ʻoku ʻikai ko ʻEne fili.

ʻI he taimi ʻoku tau ʻilo ai kuo tau mavahe mei he halá, ʻe lava pē ke tau kei pehē ai pē, pe te tau lava ʻo fili ke tau holomui ʻo foki, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku ui ʻi he folofolá ʻa e fili ko ia ke liliu pea foki ki he halá ko e fakatomala. Ko e ʻikai ko ia ke tau fakatomalá ʻoku ʻuhinga ia kuo tau fili ke tau taʻefeʻunga mo e ngaahi tāpuaki ʻoku finangalo e ʻOtuá ke foaki maí. Kapau ʻoku “ʻikai [ke tau] loto ke fiefia ʻi he maʻ naʻa [tau] mei lava pē ʻo maʻú,” te tau “toe foki pē ki hotau nofoʻanga [ʻotautolú] ke maʻu e meʻa ʻoku [tau] loto ke… maʻú”19—ko e fili ʻatautolu kae ʻikai ʻa e ʻOtuá.

Neongo pe ko e hā e fuoloa ʻo ʻetau mavahe mei he halá pe mamaʻo ʻo ʻetau ʻauheé, ko e momeniti pē ʻoku tau pehē ai ke tau liliú, ʻoku tokoni e ʻOtuá ke tau foki.20 Mei he tafaʻaki ʻa e ʻOtuá, ko ʻetau foki pē ki he halá ʻo fou ʻi he fakatomala moʻoní mo vilitaki atu kimuʻa ʻo tuʻumaʻu ʻia Kalaisi, ʻe hangē pē naʻe ʻikai ke tau mavahé.21 Kuo totongi ʻe he Fakamoʻuí ʻa ʻetau ngaahi angahalá mo fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he hōloa ʻi he fiefia mo e ngaahi tāpuaki ʻoku hanganaki maí. ʻOku ui ʻeni ʻi he folofolá ko e fakamolemole. Hili e papitaisó, ʻoku tōmohumu e mēmipa kotoa pē ʻi he halá— ʻoku ʻi ai hotau niʻihi ʻoku mātuʻaki tūʻulu atu. ʻI heʻene peheé, ko e tui kia Sīsū Kalaisi, fakatomala, maʻu e tokoni meiate Ia, pea mo fakamolemoleʻí, ʻoku ʻikai ko ha meʻa ke tuʻo taha pē, ka ko ha ngāue ʻi he moʻuí kotoa, ko ha ngāue ʻoku toutou fai mo pau. Ko e founga ʻeni ʻoku tau “kātaki [ai] ki he ngataʻangá.”22

ʻOku fie maʻu ke tau fili pe ko hai te tau tauhí.23 ʻE makatuʻunga ʻe lahi ʻo ʻetau fiefia taʻengatá ʻi heʻetau fili ʻa e ʻOtua moʻuí mo kau mo Ia ʻi Heʻene ngāué. ʻI heʻetau feinga ko ia ke “fai ʻa e konga hono hokó” ʻiate kitautolu peé, ʻoku tau ako ai ke fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí he founga totonú. Hangē ko e lea ʻa e ongo Palesiteni Lahi kimuʻa ʻo e Fineʻofá, ʻoku ʻikai totonu ke tau hoko ko ha “fanga kiʻi pēpē ʻoku fie maʻu ke tokangaʻi mo fakatonutonu he taimi kotoa.”24 ʻIkai, ʻoku finangalo e ʻOtuá ke tau hoko ko e kakai lalahi matuʻotuʻa pea puleʻi kitautolu.

Ko e fili ko ia ke muimui ʻi he palani ʻa e Tamaí ko e founga pē ia ʻe taha te tau hoko ai ko e kau maʻu tofiʻa ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá; pea ko e toki taimi ia ʻe lava ai ʻo falala mai ke ʻoua naʻa tau teitei ʻeke pe ko e hā ʻoku fepaki mo Hono finangaló.25 Ka ʻoku fie maʻu ke tau manatuʻi “ʻoku ʻikai ha taha ʻe fuʻu faingataʻa ke akoʻi hangē ko ha kiʻi tamasiʻi ʻokú ne ʻilo ʻa e meʻa kotoá.” Pea ʻoku fie maʻu ke tau loto fiemālie ke akoʻi kitautolu ʻi he founga ʻa e ʻEikí ʻe he ʻEikí mo ʻEne kau tamaioʻeikí. Te tau lava ʻo falala ko e fānau ʻofeina kitautolu ʻa ha Mātuʻa Fakalangi26 mo taau ke “fai ha tokanga ki ai” pea mo fakapapauʻi ʻe ʻikai teitei ʻuhinga ʻa e “ʻiate kitautolu peé” ko e “tuenoa.”

ʻOku ou lea fakataha mo e meʻa ne lea ʻaki ʻe he palōfita he Tohi ʻa Molomoná ko Sēkopé:

“Ko ia, fakafiefiaʻi homou lotó, pea manatu ʻoku mou tauʻatāina ke ngāue maʻamoutolu pē—ke fili ʻa e hala ʻo e mate taʻengatá pe ko e hala ʻo e moʻui taʻengatá.

“Ko ia, ʻe hoku kāinga ʻofeina, fakalelei ʻa kimoutolu ki he finangalo ʻo e ʻOtuá, kae ʻikai ki he loto ʻo e tēvoló pea mo e kakanó; pea manatu, ʻo ka ʻosi hoʻomou fakalelei ʻa kimoutolu ki he finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻoku ngata pea fou ʻi he ʻaloʻofa pē ʻa e ʻOtuá ʻa homou fakamoʻuí.”27

Ko ia, fili ke tui kia Kalaisi; fili e fakatomalá; fili ke papitaiso mo maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní; fili ke teuteu moʻoni ke maʻu ʻi he tuʻunga taau ʻa e sākalamēnití; fili ke fai ʻa e ngaahi fuakava ʻi he temipalé; pea fili ke tauhi ki he ʻOtua moʻuí mo ʻEne fānaú. ʻOku fakapapauʻi ʻe heʻetau ngaahi filí ʻa kitautolu pea mo e tuʻunga te tau aʻusiá.

ʻOku ou fie fakaʻosi ʻaki e ngaahi tāpuaki ʻo Sēkopé: “Ko ia, ʻofa ke fokotuʻu hake ʻa kimoutolu ʻe he ʻOtuá mei he … mate taʻengatá ʻi he mālohi ʻo e fakaleleí, koeʻuhí ke maʻu ʻa kimoutolu ʻi he puleʻanga taʻengata ʻo e ʻOtuá.”28 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.