2010–2019
Ko ʻEtau Tafuʻanga Afi ʻo e Tuí
ʻOkatopa 2018


Ko ʻEtau Tafuʻanga Afi ʻo e Tuí

Kiate kinautolu ʻoku nau fekumi, fakaʻatā, pea ngāueʻí, ʻe haʻu, pea taimi ʻe niʻihi ʻe māmālie, pe ʻe toe foki mai ʻa e hopo e laʻā ʻo e tuí.

ʻE kāinga ʻofeina, ʻikai ʻoku fakaofo ke maʻu e fakahā hokohoko mei he langí ʻo fakafou ʻia Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni mo e kau taki ʻo hotau Siasí ʻokú ne fakaafeʻi kitautolu ke moʻui ʻi ha founga foʻou mo māʻoniʻoni angé, 1 ʻi ʻapi, ʻi he lotú, ʻaki e kotoa ʻo hotau lotó, ʻatamaí, mo e mālohí?

Kuó ke maʻu nai ha faingamālie ke fai ha meʻa naʻá ke ongoʻi taʻemateuteu pe taʻefeʻunga ka naʻe tāpuekina koe ʻi hoʻo feingá?

Kuó u ongoʻi pehē. Ko ha sīpinga ʻeni ʻe taha.

ʻI ha ngaahi taʻu kimuʻa atu, naʻe fakaafeʻi loto-ʻofa au ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti, ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Kēliti, te ke fie tā valivali nai mo au?”

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Sikoti ʻoku tokoni e tā valivalí kiate ia ke ne faʻa fakakaukau mo faʻu ha meʻa. Kuó ne tohi ʻo pehē: “Feinga ke faʻu ha meʻa, tatau aipē pe ʻoku ʻikai fuʻu fēfē hono olá. … ʻE lava ʻe hono faʻu ha meʻa ʻo fakatupulaki ha laumālie ʻo e houngaʻia ʻi he kotoa ʻo e moʻuí mo e ngaahi meʻa kuo tāpuekina ʻaki koe ʻe he ʻEikí. … Kapau te ke fili fakapotopoto, ʻe ʻikai te ne fakamoleki lahi ho taimí.”2

ʻOku fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻene ngaahi ngāue fakaeʻātí ko e fakatupu ʻe “ha ongoʻi ʻofa,” ʻo kau ai e “ʻofa ʻa ha Taha Fakatupu ʻokú Ne ʻamanaki mai ke hoko ʻEne fānaú ʻo hangē ko Iá—ʻo faʻu mo langa [ha meʻa].”3 ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi ngāue mohu founga ʻa Palesiteni ʻAealingí ha “fakakaukau makehe fakalaumālie ki he fakamoʻoní mo e tuí.”4

ʻOku fakatātaaʻi ʻe he tā valivali ʻa ʻEletā Pēká ha tefitoʻi pōpoaki ʻo e ongoongoleleí: “Ko e ʻOtuá ʻa e Tokotaha Fakatupu ʻo e ngaahi langí mo e māmaní pea mo e meʻa kotoa pē ʻoku ʻi aí, pea ʻoku fakamoʻoni ʻe natula kotoa ki he fakatupu ne tataki fakalangi ko iá, pea ʻoku ʻi ai [ha] feluteni kakato ʻi natula, ʻi he saienisí, mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.”5

ʻOku fakamoʻoni ʻa ʻAlamā, “ʻOku fakahā ʻe he meʻa kotoa pē ʻoku ʻi ai ha ʻOtua.”6 ʻOku hiva ʻetau fānau Palaimelí, “ʻEku ongoʻi hiva e manupuná pe sio ki he langi maʻá, … [ʻoku ou] fiefia he nofo ʻi he māmani [fakaʻofoʻofa ko ʻení ne] faʻu ʻe he Tamai maʻakú.”7 ʻOku fakamanatua ʻe he taha faʻu tohi ko Vikitā Hiukó e “ngaahi vā fakaofo ʻi he meʻa moʻuí mo e naunau; ʻi he ʻuniveesi kotoa ko ʻení, mei he laʻaá ki he fanga kiʻi ʻinisēkité. … Ko e manupuna kotoa pē ʻoku puna, ʻokú ne maʻu ha konga ʻo e ʻOtuá ʻiate kinautolu. … Ko e ngaahi konga ʻao ʻoku fakatahataha mai ko ha ngaahi fetuʻu.”8

Pea ʻoku toe ʻomi leva heni kitautolu ki he fakaafe ʻa ʻEletā Sikotí.

Naʻá ku tali ange, “ʻEletā Sikoti, ʻoku ou fie hoko ʻo faʻa fakakaukau ange mo mohu founga. ʻOku ou fiefia ke fakakaukauloto atu ki he tā valivali ʻaki ʻe he Tamai Hēvaní e ngaahi konga ʻaó mo e lanu kotoa ʻo e tahí mo e vaí. Ka”—naʻá ku kiʻi momou heni ʻi ha taimi lōloa—“ʻe ʻEletā Sikoti,” ko ʻeku leá ange ia, “ʻOku ʻikai haʻaku taukei ʻe taha ʻi he tā valivalí. ʻOku ou hohaʻa naʻa fakaʻitaʻi koe ʻi haʻo feinga ke akoʻi au.”

Naʻe malimali ʻa ʻEletā Sikoti pea fokotuʻu ha taimi ke ma fakataha ai. ʻI he ʻaho naʻe fokotuʻú, naʻá ne teuteu ha pepa, vali, mo ha ʻū polosi. Naʻá ne kamata tā ha ngaahi laine peá ne tokoni ʻi hono fakaviviku e pepa maʻakú.

ʻĪmisi
Tafuʻanga Afi ʻi he Tō ʻa e Laʻaá

Naʻá ma fakaʻaongaʻi e tā valivali fakaʻofoʻofa ko ʻeni ʻoku ui ko e Tafuʻanga Afi ʻi he Tō ʻa e Laʻaá. ʻI heʻema tā valivalí, naʻá ma talanoa fekauʻaki mo e tuí—ki he founga ʻoku tau siʻaki ai e fakapoʻuli mo e veiveiua ʻi hotau tuʻá ʻi heʻetau hanga ki he maama mo e māfana ʻo ha tafuʻanga afí—mo e founga ʻe lava ai ʻetau ngaahi tafuʻanga afi ʻo e tuí ʻo ʻomi e ʻamanakí mo e fakapapaú. Pea ʻe toe hopo pē ʻa e laʻaá. Kuo fakamālohia ʻe heʻetau tafuʻanga afi ʻo e tuí—ʻetau ngaahi manatú, aʻusiá, mo e tukufakaholo ʻo e tui ki he lelei ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi ʻaloʻofa ongoʻingofua ʻi heʻetau moʻuí—lolotonga e poʻulí.

Ko ʻeku fakamoʻoní ia—kiate kinautolu ʻoku nau fekumi, fakaʻatā, pea ngāueʻí—ʻe toe haʻu, pea taimi ʻe niʻihi ʻe māmālie, ʻa e hopo e laʻā ʻo e tuí. ʻE haʻu e māmá ʻi heʻetau holi mo fekumi ki aí, ʻi heʻetau faʻa kātaki mo talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻi heʻetau tali ʻa e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, faifakamoʻuí, mo e ngaahi fuakavá.

ʻI he kamata ʻema tā valivalí, naʻe fakalotolahiʻi atu ʻe ʻEletā Sikoti ʻo pehē, “Kēliti, naʻa mo e lēsoni pē ʻe tahá, te ke fie maʻu ke tā valivali ha meʻa te ke fie tauhi mo manatuʻi.” Naʻe moʻoni ʻa ʻEletā Sikoti. ‘Oku ou mataʻikoloa ʻaki e tā valivali ʻo ʻema tafuʻanga afi ʻo e tuí naʻe tokoni mai ʻa ʻEletā Sikoti ʻi hono taá. Naʻe fakangatangata pea ʻoku kei pehē pē ʻeku meʻa ʻoku lava fakaeʻātí, ka ʻe lava ʻe hono manatua ʻo ʻema tafuʻanga afi ʻo e tuí ʻo fakalotolahiʻi kitautolu ʻi ha founga ʻe nima.

ʻUluakí, ʻe fakalotolahiʻi kitautolu ʻe heʻetau tafuʻanga afi ʻo e tuí ke fekumi ki he fiefiá ʻi he ngaahi ʻekitivitī fakatupulakí.

ʻOku ʻi ai e fiefia ʻi he fakakaukauloto atu, ako, mo fakahoko ʻo ha meʻa mahuʻinga ʻoku foʻoú. ʻOku moʻoni ʻeni ʻi heʻetau fakaloloto ʻetau tui mo e falala ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. He ʻikai ke tau lava ʻo ʻofa feʻunga ʻiate kitautolu ke fakahaofi kitautolu. Ka ʻoku ʻofa lahi ange ʻa e Tamai Hēvaní ʻiate kitautolu mo ʻafioʻi lelei ange kitautolu ʻi heʻetau ʻofa mo ʻiloʻi kitautolú. Te tau lava ʻo falala ki he ʻEikí pea ʻikai falala ki hotau potó.9

Kuó ke hoko nai ko e toko taha pē ne ʻikai fakaafeʻi ki ha paati faiʻaho ʻa ha taha?

Kuo fili fakamuimui taha nai koe, pe ʻikai fili, ʻi he taimi ne fili ai e ngaahi timí?

Kuó ke teuteu nai ki ha sivi ʻi he akó, ʻinitaviu ki ha ngāue, ko ha faingamālie naʻá ke fuʻu fie maʻu—peá ke ongoʻi naʻá ke tō?

Kuó ke lotua nai ha vā fetuʻutaki ʻoku ʻikai pē lava ke hoko, ʻi ha faʻahinga ʻuhinga?

Kuó ke fehangahangai nai mo ha mahaki tauhi, liʻaki koe ho hoá, pe mamahi lahi koeʻuhi ko e fāmilí?

ʻOku ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí hotau ngaahi tūkungá. ʻI heʻetau fakaʻaongaʻi e tauʻatāina ke fili kuo foaki ʻe he ʻOtuá mo ngāue ʻaki e kotoa te tau lavá ʻi he loto-fakatōkilalo mo e tui, ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ke tau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa mo e fiefia ʻo e moʻuí. ʻOku kau ʻi he tuí ha holi mo ha fili ke loto-tui. ʻOku haʻu foki e tuí mei he talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá kuo ʻomi ke tāpuekina kitautolu, ʻi heʻetau muimui ʻi Hono hala ʻo e fuakavá.

ʻI heʻetau ongoʻi, pe lolotonga ongoʻi taʻepauʻia, tuenoa, fakaʻitaʻi, ʻita, tukuhifoʻi, pe fakamavaheʻi mei he ʻOtuá mo Hono Siasi kuo fakafoki maí, ʻe ala fie maʻu ha ngāue mo e tui lahi ange ke toe hū ki Heʻene hala ʻo e fuakavá. Ka ʻoku ʻaonga ia! Kātaki ʻo haʻu, pe toe haʻu pē, ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí! ʻOku mālohi ange e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi afo ʻo e maté—fakatuʻasino pe fakalaumālie.10 ʻOku taʻe-fakangatangata mo taʻengata e Fakalelei ʻa Kalaisí. ʻOku tau hē kotoa pē pea ʻikai maaʻusia. ʻE malava ke tau hē ʻi ha taimi. ʻOku fakapapauʻi angaʻofa mai ʻe he ʻOtuá, ʻoku tatau aipē pe ʻoku tau ʻifē pe ko e hā kuo tau faí, ʻoku ʻikai teitei ai ha feituʻu te ke taʻelava ʻo foki mei ai. ʻOkú Ne tatali mai ke fekita mo kitautolu.11

Ko hono uá, ʻe lava ʻe heʻetau tafuʻanga afi ʻo e tuí ʻo fakalotolahiʻi kitautolu ke ngāue fakaetauhi ʻi ha ngaahi founga foʻou, mohu founga fakalaumālie, māʻolunga mo māʻoniʻoni ange.

ʻOku ʻomi ʻe he ngāue fakaetauhi peheé e ngaahi mana mo e tāpuaki ʻo e kau atu ki he fuakavá—ʻa e feituʻu ʻoku tau ongoʻi ai e ʻofa ʻa e ʻOtuá pea fekumi ke ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé ʻi he laumālie ko iá.

Ne ʻikau fuʻu fuoloa mei heni ʻa ʻema maheni mo Sisitā Kongo mo ha tamai mo e fāmili ne tāpuekina ʻe ha lakanga fakataulaʻeiki faivelenga naʻá ne ʻalu ki heʻenau pīsopé ʻo ʻeke pe te ne lava (ʻa e tangata lakanga fakataulaʻeikí) ʻo hoko ko ha hoa faiako fakaʻapi mo e tamaí. Ne ʻikai mālohi ʻa e tamaí pea ʻikai fie kau ki he faiako fakaʻapí. Ka ʻi he liliu e loto ʻo e tamaí, naʻe kamata ke ne ʻaʻahi mo e lakanga fakataulaʻeiki angaʻofa ko ʻení ki “heʻena” ngaahi fāmilí. Hili ha ʻaʻahi pehē ʻe taha, naʻe ʻeke ange ʻe hono uaifí—ʻa ia naʻe ʻikai ke ne ʻalu ki he lotú—pe naʻe fēfē ʻena ngāué. Naʻe talaange ʻe he tamaí, “Mahalo naʻá ku ongoʻi ha meʻa”—peá ne ʻalu leva ki he peitó ke ʻomai ha kava mālohi.12

Ka naʻe hokohoko atu e ngaahi meʻa naʻe hokó: ha ngaahi aʻusia ongoʻingofua, ngāue tokoni fakaetauhi, ngaahi liliu ʻo e lotó, kalasi teuteu temipale, ʻalu ki he lotú, pea silaʻi ko ha fāmili ʻi he temipale toputapú. Fakakaukauloto atu ki he houngaʻia ʻa e fānaú mo e makapuná ki heʻenau tamaí mo e faʻeé pea ki he hoa ngāue fakaetauhi naʻe hoko ko ha kaungāmeʻa mo e hoa ngāue ki heʻenau tamaí ke ngāue fakaetauhi mo ʻofa ki he niʻihi kehé.

Ko ha fakalotolahi e tafuʻanga afi fika tolu ʻo e tuí: ʻoku haʻu e ngaahi tāpuaki mo e fiefia ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻetau fekumi ke ʻofa ki he ʻEikí mo e niʻihi kehé ʻaki e kotoa hotau lotó mo e laumālié

ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he folofolá ke ʻoatu kitautolu kotoa mo ia te tau hoko ki aí ki he faiʻanga feilaulau ʻo e ʻofá mo e ngāue tokoní. ʻI he Fuakava Motuʻá, ʻoku fakalotoa kitautolu ʻia Teutalōnome ke “ʻofa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá” ʻaki e kotoa hotau lotó, iví, ʻatamaí, mo e mālohí.13 ʻOku naʻinaʻi mai ʻa Sōsiua, “ʻOfa ki [he ʻEiki] ko homou ʻOtuá, … ʻaʻeva ʻi hono ngaahi halá, … tauhi ʻene ngaahi fekaú, … pikitai kiate ia, pea … tauhi ia ʻaki homou lotó kotoa, pea mo homou laumālié kotoa.”14

ʻI he Fuakava Foʻoú, ʻoku fakamatala ʻe hotau Fakamoʻuí ki he ongo fekau lahí: “Ke ke ʻofa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa, mo ho laumālié kotoa, mo ho ʻatamaí kotoa, pea ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”15

ʻI he Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisí, naʻe ngāue ʻa e Tuʻi ko Penisimaní “ʻaki hono tūkuingata ʻo hono sinó mo e mālohi ʻo hono laumālié kotoa” pea fokotuʻu e melinó ʻi he fonuá.16 ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá hangē koia ʻoku ʻilo ʻe he faifekau kotoa pē, ʻoku kole mai ʻe he ʻEikí ke tau tauhi kiate Ia ʻaki e kotoa ʻo hotau “lotó, iví, ʻatamaí mo e mālohí.”17 ʻI he tūʻuta ʻa e Kāingalotú ki he Vahefonua Siakisoní, naʻe fekauʻi kinautolu ʻe he ʻEikí ke tauhi e Sāpaté ke māʻoniʻoni ʻaki e ʻofa “ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa mo ho mālohí, ʻatamaí, mo e iví kotoa; pea ke ke tauhi kiate ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.”18

ʻOku tau fiefia ʻi he fakaafe ke fakatapui hotau lotó kotoa ke fekumi ki ha ngaahi founga māʻolunga mo māʻoniʻoni ange ke ʻofa ki he ʻOtuá mo kinautolu ʻoku tau feohí pea ke fakamālohia ʻetau tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻi hotau lotó pea ʻi hotau ngaahi ʻapí mo e lotú.

Faá, ʻoku poupouʻi kitautolu ʻe heʻetau tafuʻanga afi ʻo e tuí ke fokotuʻu ha ngaahi sīpinga hokohoko ʻo e moʻui māʻoniʻoní ʻokú ne fakaloloto e tuí mo e tuʻunga fakalaumālié.

ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi tōʻonga moʻui, ngāue angamaheni māʻoniʻoni, pe sīpinga ʻo e faʻa lotu ko ʻení ʻa e lotú; ako folofolá; ʻaukaí; manatua hotau Fakamoʻuí mo e ngaahi fuakavá ʻi he ouau ʻo e sākalamēnití; vahevahe ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngāue fakafaifekaú, fakatemipalé, mo e hisitōlia fakafāmilí, pea mo e ngaahi ngāue tokoni kehé; tauhi ʻo ha tohinoa fakataautaha ʻoku fakalaumālié; pea hokohoko pehē atu.

ʻI he fehokotaki ʻa e ngaahi sīpinga māʻoniʻoní mo e ngaahi holi fakalaumālié, ʻoku fālute fakataha ai ʻa e taimí mo ʻitāniti. ʻOku haʻu e maama mo e moʻui fakalaumālié ʻi he toutou tokangaʻi ʻo e ngaahi meʻa fakalotu ʻokú ne ʻomi ke tau ofi ange ki heʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻI heʻetau ʻofa ʻi he laumālie mo e tohi ʻo e fonó, ʻe lava ke mokulu hifo e ngaahi meʻa ʻo e taʻengatá ki hotau laumālié ʻo hangē ko e ngaahi hahau mei he langí.19 ʻOku tau maʻu e ngaahi talí, tuí, mo e mālohi ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa mo e faingamālie fakaʻahó ʻi he faʻa kātaki, fakakaukau foʻou, mo e fiefia ʻaki e talangofua fakaʻahó mo e matavai moʻui ʻoku foʻoú.

Nimá, ʻi heʻetau tauhi e ngaahi sīpinga angamahení lolotonga ʻetau fekumi ki ha ngaahi founga foʻou mo māʻoniʻoni ange ke ʻofa ki he ʻOtuá mo tokoniʻi kitautolu mo e niʻihi kehé ke teuteu ke feʻiloaki mo Iá, ʻe poupouʻi kitautolu ʻe heʻetau tafuʻanga afi ʻo e tuí ke manatuʻi ko e haohaoá ʻoku ʻia Kalaisi, kae ʻikai ʻiate kitautolu pe ko e feinga haohaoa ʻa māmaní.

ʻOku fonu e ngaahi fakaafe ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻofa mo e faʻa malava koeʻuhí he ko Sīsū Kalaisi “ko e halá, ko e moʻoní, pea mo e moʻuí.”20 Kiate kinautolu ʻoku nau ongoʻi mafasiá, ʻokú Ne fakaafeʻi, “Haʻu kiate au,” pea kiate kinautolu ʻoku haʻu kiate Iá, ʻokú Ne talaʻofa, “Te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.”21 “Haʻu kia Kalaisi, pea hoko ʻo haohaoa ʻiate ia , … ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki ho iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa pē, pea ʻe toki feʻunga ʻa ʻene ʻaloʻofá kiate kimoutolu, koeʻuhi ke tupu ʻi heʻene ʻaloʻofá ʻa hoʻomou haohaoa ʻia Kalaisí.”22

Ko e fakapapau ko ʻení, “tupu ʻi heʻene ʻaloʻofá ʻa hoʻomou haohaoa ʻia Kalaisí” ko e nonga foki ia, melino, mo e talaʻofa te tau lava ʻo hokohoko atu ʻi he tui mo e loto-falala ʻi he ʻEikí ʻo aʻu ki he taimi ʻoku ʻikai hoko ai ʻetau ngaahi ʻamanakí, fakaʻānauá, pe mahalo e meʻa ʻoku totonu ke tau maʻú, neongo ʻoku ʻikai ko hotau foʻui, pea naʻa mo e hili ʻetau fai hotau lelei tahá.

ʻI ha ngaahi taimi mo e founga kehekehe, ʻoku tau ongoʻi kotoa ʻoku tau taʻefeʻunga, taʻepauʻia, mo taʻetaau nai. Ka ʻi heʻetau ngaahi ngāue faivelenga ke ʻofa ki he ʻOtuá mo ngāue fakaetauhi ki hotau kaungāʻapí, te tau lava ʻo ongoʻi e ʻofa ʻa e ʻOtuá mo e ueʻi fakalaumālie ʻoku fie maʻu ki heʻenau mo ʻetau moʻuí ʻi ha ngaahi founga foʻou mo māʻoniʻoni ange.

ʻOku fakalotolahiʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí mo talaʻofa mai te tau lava ʻo “vivili atu ki muʻa ‘i he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ‘a e ‘amanaki ‘oku mālohi haohaoa, mo ha ‘ofa ki he ‘Otuá mo e kakai fulipē.” 23 ʻE lava ʻe he tokāteline ʻo Kalaisí, Fakalelei ʻa hotau Fakamoʻuí, mo ʻetau muimui ʻaki e kotoa ʻo hotau lotó ki Heʻene hala ʻo e fuakavá, ʻo tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻEne moʻoní mo fakatauʻatāinaʻi kitautolu.24

ʻOku ou fakamoʻoni ki he kakato ʻo ʻEne ongoongoleleí mo ʻEne palani ʻo e fiefiá kuo fakafoki mai pea akoʻi ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻi he folofola toputapú, ʻe he kau palōfitá mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kia Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni he ʻahó ni. ʻOku ou fakamoʻoni ki Heʻene hala ʻo e fuakavá ʻoku tataki atu ki he meʻaʻofa maʻongoʻonga taha kuo talaʻofa mai ʻe heʻetau Tamai Hēvani ʻofá: “Te mou maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”25

ʻOfa ke ʻatautolu ʻEne ngaahi tāpuakí mo e fiefia ʻoku tolongá ʻi heʻetau fakamāfanaʻi hotau ngaahi lotó mo e ʻamanakí mo e tukupaá ʻi heʻetau tafuʻanga ʻo e tuí, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa toputapu mo māʻoniʻoni ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.