2010–2019
Ko Hono Tauhi ʻo e Ngaahi Laumālié
ʻOkatopa 2018


Ko Hono Tauhi ʻo e Ngaahi Laumālié

ʻOku tau tokoni ʻi he ʻofa ki he niʻihi kehé he ko e meʻa ia kuo fekau ʻe hotau Fakamoʻuí ke tau faí.

ʻI haʻaku talanoa kimuí ni mo haku kaungāmeʻa, naʻá ne talamai ʻi heʻene kei siʻí, ʻi heʻene toki papi foʻou ki he Siasí, naʻe hangē naʻá ne ongoʻi fakafokifā naʻe ʻikai toe lata ʻi hono uōtí. Kuo ʻosi hiki ʻa e ongo faifekau naʻá na akoʻi iá, peá ne ongoʻi ʻo hangē ʻoku ʻikai tokangaʻi iá. ʻI he ʻikai hano kaungāmeʻa ʻi he uōtí, naʻá ne foki ki hono ngaahi kaungāmeʻa motuʻá pea nau fai ha ngaahi ʻekitivitī naʻá ne ʻave ia mei haʻane toe kau ʻi he lotú—ʻo aʻu ki ha tuʻunga ne hē ai mei he tākangá. Naʻá ne fakamatalaʻi mo loʻimataʻia, ʻa ʻene houngaʻia lahi ʻi he ngāue fakaetauhi ange ha mēmipa ʻi he uōtí mo fakaafeʻi ia ʻi ha founga ʻofa mo makehe, ke foki maí. Naʻe lau māhina pē kuo foki mai ki he malu ʻo e tākangá, ʻo fakamālohia ha niʻihi kehe pea mo ia foki. ʻOku ʻikai ʻapē te tau houngaʻia ʻi he tauhisipi ko ʻeni ʻi Palāsila naʻá ne kumi e talavoú ni, ʻa ʻEletā Kālosi A. Kotoi, ʻoku ʻi hoku tuʻá he taimí ni ko ha mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻo e Kau Fitungofulú?

ʻIkai ʻoku fakaofo e founga hono lava ʻe ha kiʻi ngāue siʻisiʻi pehē ke maʻu ha ngaahi nunuʻa taʻengatá? Ko e foʻi moʻoni ko ʻení ʻoku ʻi he uho ia ʻo e ngāue fakaetauhi ʻa e Siasí. ʻE lava ʻe he Tamai Hēvaní ʻo toʻo ʻetau fanga kiʻi ngāue iiki fakaʻahó ʻo liliu ia ko ha faʻahinga meʻa fakaofo. Kuo māhina pē ʻe ono talu mei hono fakahā ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni “kuo fai ʻe he ʻEikí ha ngaahi liliu mahuʻinga ʻi he founga ʻetau fetauhiʻakí,”1 ʻo ne pehē, “Ka te tau kamata ha founga foʻou mo lelei ange ki hono tokangaekina mo ngāue fakaetauhi ai ki he niʻihi kehé. Te tau ui e ngaahi feinga ko ʻení ko e ʻngāue fakaetauhi.’”2

Naʻe toe fakamatalaʻi foki ʻe Palesiteni Nalesoni: “Ko ha fakaʻilonga maʻu pē ʻo e Siasi moʻoni mo moʻui ʻo e ʻEikí, ʻa e ngāue kuo fokotuʻutuʻu maau mo tataki ke faitokonia e fānau fakafoʻituitui ʻa e ʻOtuá mo honau ngaahi fāmilí. Ko Hono Siasí ʻeni, pea ʻi heʻetau hoko ko ʻEne kau tamaioʻeikí, kuo pau ke tau ngāue fakaetauhi ki he toko tahá, ʻo hangē ko ia naʻá Ne faí. Te tau ngāue fakaetauhi ʻi Hono huafá, ʻaki Hono mālohí mo e mafaí pea ʻi Heʻene angaʻofa angaleleí.”3

Talu mei he fanongonongó, mo e fakaʻofoʻofa e meʻa kuo mou fai ki aí! Kuo mau maʻu ha ngaahi lipooti ʻo ha ngaahi ola lelei hono fakahoko ʻo e ngaahi liliu ko ʻení ʻi he meimei siteiki kotoa ʻi māmani hangē ko hono tataki ʻe he palōfita moʻuí. Hangē ko ʻení, kuo vahe ʻa e kau tangata mo e kau fafine ngāue fakaetauhí ki ha ngaahi fāmili, fakahoa—kau ai e kau talavoú mo e kau finemuí—kuo ʻosi fokotuʻutuʻu, pea ʻoku fakahoko e ngaahi ʻinitaviu ʻo e ngāue fakaetauhí.

ʻOku ʻikai ke u tui ko ha meʻa tupukoso ʻi he māhina ʻe ono kimuʻa ʻi he fanongonongo e fakahā ʻaneafí—“ko ha potupotutatau foʻou mo e fehokotaki ʻi he ako e ongoongoleleí ʻi he ʻapí pea ʻi he Siasí”4—naʻe tuku mai ai e fakahā ne fanongonongo ki he ngāue fakaetauhí. Kamata ʻi Sānuali, ʻi he siʻi hifo he houa ʻe tahá ʻetau moihū ʻi he lotú, ʻe tokoni e meʻa kotoa pē kuo tau ako ʻi he ngāue fakaetauhí ke potupotutatau ʻi ha aʻusia maʻolunga mo māʻoniʻoni ange ʻo e ʻaho Sāpaté ʻoku fakatefito ʻi he ʻapí, fakataha mo e fāmilí mo e niʻihi ʻoku tau ʻofa aí.

ʻI he maau ko ia e ngaahi fokotuʻutuʻú ni, mahalo te tau fehuʻi, “ʻOku tau ʻilo fēfē pe ʻoku tau ngāue fakaetauhi ʻi he founga ʻa e ʻEikí? ʻOku tau tokoniʻi nai ʻa e Tauhi-sipi Leleí ʻi he founga ʻokú Ne fie maʻú?”

ʻI ha fealeaʻaki kimuí ni, naʻe fakahīkihikiʻi ai ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻa e Kāingalotú ʻi heʻenau fakatonu ki he ngaahi liliu ʻiloá ni ka, naʻá ne toe fakahaaʻi foki ʻene fakaʻamu fakamātoato ke ʻilo ʻe he kāingalotú ko e ngāue fakaetauhí ʻoku ope atu ia ʻi he “angaleleí ʻataʻatā pē.” ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ke pehē ʻoku ʻikai ha mahuʻinga ʻo e angaleleí, ka ko kinautolu ʻoku mahino ki ai e laumālie totonu ʻo e ngāue fakaetauhí, ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ope atu ia ʻi he angaleleí ʻataʻatā pē. Ka fai ʻi he founga ʻa e ʻEikí, ʻe lava ʻa e ngāue fakaetauhí ke maʻu ha ivi takiekina lahi ki he leleí ʻe aʻu ki ʻitāniti, ʻo hangē ko ia ne hoko kia ʻEletā Kōtoí.

“Naʻe fakahaaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he faʻifaʻitakiʻanga e ʻuhinga ʻo e ngāue fakaetauhi naʻá Ne fakahoko ʻi he ʻofá. … Naʻá Ne … akoʻi, lotua, fakafiemālieʻi, mo tāpuekina ʻa kinautolu naʻá Ne feohi mo iá, ʻo fakaafeʻi e kakai kotoa pē ke muimui kiate Ia. … ʻI he ngāue fakaetauhi ko ia ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí [ʻi ha founga māʻolunga mo māʻoniʻoni angé], ʻoku nau feinga ʻi he faʻa lotu ke tokoni hangē ko ia naʻá Ne mei faí—ke … ‘tokangaʻi e Siasí maʻu pē, pea feohi mo fakamālohia ʻa kinautolu,’ ‘ʻaʻahi ki he fale ʻo e mēmipa takitaha,’ pea tokoniʻi kinautolu takitaha ke nau hoko ko e ākonga moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi”5

ʻOku mahino kiate kitautolu ʻoku ʻofa e tauhisipi moʻoní heʻene fanga sipí, peá ne ʻiloʻi honau hingoá pea ʻokú ne “tokanga fakatāutaha” kiate kinautolu.6

ʻĪmisi
Fanga sipi ʻi he moʻungá

Naʻe hoko haku kaungāmeʻa fuoloa ʻi he konga lahi ʻo ʻene moʻuí ko ha tangata faama pulu, ʻo ngāue mālohi ke ohi hake ʻa e fanga pulú mo e fanga sipí ʻi he ʻOtu Moʻunga Maka tokakoví. Naʻá ne vahevahe mo au ʻi ha meʻa ʻe taha ʻa e ngaahi faingataʻa mo e palopalema fekauʻaki mo e tauhi e fanga sipí. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e konga kimuʻa ʻo e faʻahitaʻu failaú, ʻi he meimei vaia kotoa e sinou ʻi he tumutumu ʻo e ʻotu moʻungá, ʻokú ne ʻave leva e fāmili tākanga sipi ʻe meimei toko 2,000 ki he ʻotu moʻungá ko e teu ki he faʻahitaʻu māfaná. ʻOkú ne tokangaʻi ai ʻa e fanga sipí kae ʻoua kuo aʻu ki he konga kimui ʻo e faʻahitaʻu fakatōlaú, ʻa ia ʻoku ʻave ai kinautolu mei he tauhiʻanga he faʻahitaʻu māfaná ki he tauhiʻanga ʻi he toafá he faʻahitaʻu momokó. Naʻá ne fakamatalaʻi e faingataʻa ke tauhi ha tākanga sipi tokolahí, ʻa e fie maʻu ʻo e ʻā pongipongí mo e ngāue fuoloa ki he poʻulí—ʻo ʻā teʻeki hopo e laʻaá pea toki ʻosi kuo poʻuli lōloó. He ʻikai ke ne lava ʻo ʻai toko taha pē.

ʻĪmisi
Tangata tokoni he fāmá mo e sipi

Naʻe tokoni ha niʻihi ʻi hono tokangaʻi e tākangá, kau ai ha kau faama taukei ʻo tokoni ki ai ha kau talavou naʻe poto mei he fakapotopoto honau ngaahi hoa ngāué. Naʻe toe fakafalala foki ki ha ongo hoosi motuʻa, ongo hoosi mui naʻe kei akoʻi, ongo kulī tauhi sipi, mo e ongo kiʻi kulī tauhi sipi ʻe ua pe tolu. ʻI he lolotonga ʻo e faʻahitaʻu māfaná, ne fehangahangai hoku kaungāmeʻá mo ʻene timí mo ha ngaahi matangi, havili mo e ʻuha, puké, lavelaveá, laʻalaʻaá, pea mo e meimei faingataʻa kotoa ʻe ala fakakaukau ki ai ha taha. Naʻe pau ke nau fetuku vai ʻi ha ngaahi taʻu lahi he faʻahitaʻu māfaná kotoa ke kei moʻui e fanga sipí. Pea ʻi he konga kimui ʻo e faʻahi taʻu fakatōlaú he taʻu kotoa, ʻi he taimi naʻe tuʻu fakatuʻutāmaki ai e ʻea ʻo e faʻahitaʻu momokó pea fetuku e fanga sipí mei he moʻungá mo laú, naʻe meimei ke hē pe mole ha fanga sipi ʻe 200 tupu.

ʻĪmisi
Tānaki fakataha e fanga sipí
ʻĪmisi
Tākanga sipi

Naʻe holo e tokolahi ʻo e fanga sipi ʻe 2,000 naʻe tuku ʻi he moʻungá he kamataʻanga ʻo e faʻahitaʻu failaú, ʻo tokosiʻi ange ʻi he 1,800. Ko e tokolahi taha ʻo e fanga sipi naʻe puliá, naʻe ʻikai mole pe puke pe mate fakanatula, ka ne maʻu kinautolu ʻe ha fanga manu fekau hangē ko e laione moʻungá pe kaiotí. ʻOku faʻa maʻu ʻe he fanga manufekai ko ʻení ʻa e fanga lami ʻoku mavahe mei he malu ʻo e tākangá, ʻo mavahe mei hono maluʻi kinautolu ʻe honau tauhi sipí. Te ke lava nai ke fakakaukauʻi ʻi ha kiʻi taimi e meʻa naʻá ku toki fakamatalaʻí, ʻi ha ʻuhinga fakalaumālie? Ko hai ʻa e tauhi-sipí? Ko hai ʻa e tākangá? Ko hai ia ʻoku tokoni ki he tauhi-sipí?

ʻĪmisi
Ko e Tauhisipi Leleí

Naʻe folofola tonu ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, “Ko au ko e tauhi lelei, [ʻoku ou ʻilo ʻa ʻeku fanga sipí], … pea ʻoku ou tuku hifo ʻeku moʻuí koeʻuhí ko e fanga sipí.”7

ʻĪmisi
Ko Sīsū ʻoku fafanga ʻEne fanga sipí

Naʻe akoʻi peheʻi ʻe he palōfita ko Nīfaí ʻe hanga ʻe Sīsū ʻo “fafanga ʻa ʻene fanga sipí, pea te nau maʻu ʻiate ia ha ngoue maʻuiʻui.”8 ʻOku ou maʻu ha nonga lahi ʻi heʻeku ʻilo “ko hoku tauhí ʻa [e ʻEikí]”9 pea ʻokú Ne ʻafioʻi mo tokangaʻi kitautolu takitaha. Ko e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e matangí pea mo e ʻuha-lōvaí, mahamahakí, lavelaveá, mo e laʻalaʻaá, ʻe ngāue fakaetauhi ʻa e ʻEiki—ko hotau Tauhi-sipí—kiate kitautolu. Te Ne fakamoʻui hotau laumālié.

ʻI he founga tatau naʻe tokangaʻi ai ʻe hoku kaungāmeʻá ʻene fanga sipí ʻo tokoni e kau faama kei talavou mo matuʻotuʻá, fanga hōsí, fanga kulī tauhi sipí, ʻoku fie maʻu foki ʻe he ʻEikí ha tokoni ʻi he ngāue faingataʻa ʻo e tokangaʻi e fanga sipi ʻi Heʻene tākangá.

ʻĪmisi
Ko e ngāue fakaetauhi ʻa Sīsū Kalaisi

ʻI heʻetau hoko ko e fānau ʻa ha Tamai Hēvani ʻofá pea mo e fanga sipi ʻi Heʻene tākangá, ʻoku tau monūʻia ko e ngāue fakaetauhi fakatāutaha mai ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI he taimi tatau, ʻoku ʻi ai hatau fatongia ke fai ha tokoni fakaetauhi ki he niʻihi ʻoku tau feohí ko e kau tauhi-sipi ʻa kitautolu. ʻOku tau talangofua ki he folofola ʻa e ʻEikí ke “tauhi kiate au pea ʻalu atu ʻi hoku hingoá, pea tānaki fakataha ʻa ʻeku fanga sipí.”10

Ko hai ʻoku tauhi-sipí? Ko e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko e tauhi-sipi. ʻOku ʻikai fie maʻu ke toe uiuiʻi. ʻOku fekauʻi kitautolu ki he ngāue ko ʻení, mei he taimi pē ʻoku tau ʻalu hake ai mei he vai ʻo e papitaisó. ʻOku tau tokoni ʻi he ʻofa ki he niʻihi kehé he ko e meʻa ia kuo fekau ʻe hotau Fakamoʻuí ke tau faí. Naʻe fakamamafaʻi mai ʻe ʻAlamā: “He ko hai ha tauhi-sipi … ʻoku maʻu ha fanga sipi tokolahi ʻoku ʻikai te ne tokangaʻi ʻa kinautolu, ke ʻoua naʻa hū mai ʻa e fanga ulofi ʻo keina ʻene takangá? … ʻIkai ʻokú ne tuli ia ki tuʻa?”11 Ko ha taimi pē ʻoku faingataʻaʻia fakatuʻasino pe fakalaumālie ai hotau kaungāʻapí, ʻoku tau lele ke tokoni. ʻOku tau fefuaʻaki ʻetau ngaahi kavengá koeʻuhí ke nau maʻamaʻa. ʻOku tau tangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí. ʻOku tau fai ha fakafiemālie kiate kinautolu ʻoku fie maʻu ha fakafiemālié.12 ʻOku fie maʻu ʻeni ʻe he ʻEikí meiate kitautolu, ʻi he ʻofa. Pea ʻe hokosia ʻa e ʻaho ʻe ʻekeʻi ai meiate kitautolu ʻa e meʻa ʻoku tau fai ʻi he ngāue fakaetauhi ki Heʻene tākangá.13

Naʻe vahevahe ʻe hoku kaungāmeʻa tauhi-sipí ha toe ʻelemēniti mahuʻinga ʻi hono tokangaʻi ʻo e fanga sipi ʻi he fāmá. Naʻá ne fakamatalaʻi ko e fanga sipi heé ʻoku nau uesia ngofua ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e fanga manu fekaí. Ko hono moʻoní, ko e 15% ʻo hono taimí mo e taimi ʻene timí, ne tuku ia ki he kumi ʻo e fanga sipi heé. Ko e vave ange ʻenau maʻu ʻa e fanga sipi heé, kimuʻa pea hē atu e fanga sipí ʻo fuʻu mamaʻo mei he tākangá, ʻoku ngali ʻe siʻi ange ai ha mate ʻa e sipí. ʻOku fie maʻu ha kātaki lahi mo e anga fakamaʻumaʻu, ʻi hono fakafoki mai ʻo ha sipi mole pe hē.

Naʻá ku maʻu ha fakamatala ʻi ha nusipepa fakalotofonua ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻe mātuʻaki mālie, peá u tauhi ia. Naʻe pehē ʻi he ʻuluʻi tohi ʻo e peesi ʻuluakí, “ʻIkai Liʻaki ʻe he Kulī Lotoʻakí ʻa e Sipi Heé.”14 ʻOku fakamatalaʻi ʻe he fakamatala ko ʻení ha fanga sipi tokosiʻi ʻa ha faama naʻe ʻikai mamaʻo mei he ʻapi hoku kaungāmeʻá, naʻe ngalo ʻi heʻenau faama ʻo e faʻahitaʻu māfaná. Hili ha māhina ʻe ua pe tolu mei ai, kuo nau faingataʻaʻia mo maʻu ʻe he sinoú ʻi he ʻotu moʻungá. Ko e taimi naʻe ngalo ai ʻa e fanga sipí, naʻe nofo ʻa e kulī tauhi-sipí mo kinautolu, he ko hono fatongiá ia ke tokangaʻi mo maluʻi ʻa e fanga sipí. Naʻe ʻikai mavahe mei heʻene leʻó! Naʻe nofo pē ai—takatakai ʻi he fanga sipi heé ʻo lau māhina ʻi he momokó mo e sinoú, ʻo hoko ko e maluʻi mei he kaiotí, laione ʻo e moʻungá, pe ha toe manu fekai te ne fai ha meʻa ki he fanga sipí. Naʻe nofo ai kae ʻoua kuó ne lava ʻo taki pe fakateketeka ʻa e fanga sipí ki he malu ʻo e tauhi-sipí mo e tākangá. Ko e laʻitā naʻe ʻasi he peesi muʻa ʻo e fakamatalá, naʻe lava ke te sio ki he natula mo e ʻulungaanga ʻo e kulī tauhisipí ni ʻi hono matá.

ʻĪmisi
ʻUlungaanga ʻi he fofonga mo e tōʻonga ʻo ha kulī tauhisipí

ʻI he Fuakava Foʻoú, ʻoku tau maʻu ai ha tala-fakatātā mo ha fakahinohino mei he Fakamoʻuí ʻokú ne ʻomi ha ʻilo lahi ange ki hotau fatongia ko e kau tauhi-sipi, kau fefine mo e kau tangata ngāue fakaetauhi, ʻo e fanga sipi heé:

“Ko hai ha tangata ʻiate kimoutolu ʻoku teau ʻene sipí, pea ka mole honau taha, ʻe ʻikai tuku ʻa e hivangofulu mā hivá ʻi he toafá, kae ʻalu ʻo kumi ʻa ia kuo molé, kae ʻoua ke ne ʻilo ia?

“Pea ka ʻilo ʻe ia, ʻokú ne hili ia ki hono umá, pea fiefia.

“Pea ka haʻu ia ki ʻapi, ʻokú ne ui ke fakataha ʻa e kāingá mo e kaungāʻapí, ʻo ne pehē kiate kinautolu, Tau fiefia mo au, he kuó u ʻilo ʻa ʻeku sipi ʻa ia naʻe molé.”15

ʻI heʻetau fakanounouʻi e lēsoni ʻoku akoʻi ʻi he tala-fakatātaá, ʻoku tau maʻu ai e faleʻi mahuʻinga ko ʻení:

  1. Kuo pau ke tau ʻilo ʻa e fanga sipi heé.

  2. Tau kumi kiate kinautolu kae ʻoua kuo maʻu.

  3. ʻI hono maʻu kinautolú, te tau ala fua kinautolu ʻi hotau umá ke ʻomi kinautolu ki ʻapi.

  4. ʻOku tau ʻākilotoa kinautolu ʻaki ha ngaahi kaungāmeʻa ʻi heʻenau foki maí.

Kāinga, ko hotau pole lahi tahá mo hotau pale lahi tahá, ʻe ala maʻu ia ʻi heʻetau ngāue fakaetauhi ki he fanga sipi heé. Ko e kāingalotu ko ia ʻo e Siasí ʻi he Tohi ʻa Molomoná naʻa nau “tokangaʻi honau kakaí, ʻo nau fafanga ʻa kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he māʻoniʻoní.”16 Te tau lava ʻo muimui ʻi heʻenau ngaahi sīpingá ʻi heʻetau manatuʻi ko e ngāue fakaetauhí kuo pau ke “taki ʻe he Laumālié, … ala lava ke liliu, … ʻo fakafeʻunga mo e ngaahi fie maʻu ʻa e mēmipa takitaha.” ʻOku toe mātuʻaki mahuʻinga foki ke tau “fekumi ke tokoniʻi e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ke mateuteu ki honau ouau hokó, tauhi [ʻenau] ngaahi fuakavá … , pea moʻui fakafalala pē kiate kita.”17

ʻOku mahuʻinga e laumālie kotoa ki heʻetau Tamai Hēvaní. Ko ʻEne fakaafe fakafoʻituitui ke tau ngāue fakaetauhí ʻoku mahuʻinga hulufau pea mo mahuʻinga kiate Ia, he ko ʻEne ngāue mo Hono nāunau. Ko e ngāue moʻoni ʻo ʻitāniti. ʻOku maʻu ʻe Heʻene fānaú takitaha ha faingamālie taʻefakatataua ʻi Hono ʻaó. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate koe ʻaki ha ʻofa he ʻikai malava ke mahino kiate koe. Hangē ko e kulī tauhisipi mateakí, ʻe nofo ʻa e ʻEikí ʻi he moʻungá ke maluʻi koe ʻi he matangí, ʻuha lōvaí, sinoú, pea toe lahi ange.

Naʻe akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Nalesoni ʻi he konifelenisi lahi kuo ʻosí: “ʻOku faingofua mo fakamātoato ʻetau pōpoaki ki he māmaní: [pea tuku muʻa ke u tānaki atu, ʻki he tākanga ʻoku tau ngāue fakaetauhi ki aí] : ʻoku tau fakaafeʻi e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá he ongo tafaʻaki ʻo e veilí ke nau haʻu ki honau Fakamoʻuí, maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e temipale māʻoniʻoní, maʻu ha fiefia ʻoku tuʻuloá pea taau mo e moʻui taʻengatá.”18

Tau hiki muʻa ʻetau vakaí ki he vīsone fakakikite ko ʻení, koeʻuhí ke tau fakateketeka ʻa e ngaahi laumālié ki he temipalé pea fakamulituku ki hotau Fakamoʻui, ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai ke Ne fie maʻu ke tau fai ha ngaahi mana. ʻOkú Ne kole pē ke tau ʻomi hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné kiate Ia, he ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi ke huhuʻi e ngaahi laumālié. ʻI heʻetau fai iá, te tau lava pea te tau maʻu ai ʻa e talaʻofa ko ʻení: “Pea ka hā mai ʻa e Tauhi lahí, ʻe maʻu ai ʻe kimoutolu ʻa e pale ʻo e nāunau ʻe ʻikai mae.”19 Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni—pea kia Sīsū Kalaisi ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí—ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.