2010–2019
Tui, ‘Ofa, Ngāue
ʻOkatopa 2018


Tui, ‘Ofa, Ngāue

ʻOku tau maʻu ʻa e moʻui mahutafea ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisi—ʻaki e muimui ki Hono ngaahi halá mo kau atu ki Heʻene ngāué.

Siʻoku kāinga, ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ke kau mo kimoutolu ʻi he fakatahaʻanga konifelenisi lahi fakaofo ko ʻeni ʻo e ʻaho ní: ke fanongo ki he ngaahi pōpoaki fakalaumālié; fanongo ki he kuaea fakaofo mo makehe ʻo e kau faifekau ʻoku nau fakafofongaʻi e lau afe ʻo e kau faifekau ʻi he māmaní kotoa—ʻa ʻetau fānaú—pea tautautefito ki heʻetau faaitaha ʻi heʻetau tuí he ʻaho ní, mo hono toe poupouʻi ʻo hotau Palesiteni mo e palōfita ʻofeiná, Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, ko e Kau Palesitenisī ʻUluakí, mo e Kau Taki Māʻolunga ʻo e Siasí. Ko ha ʻaho fakafiefia moʻoni ʻeni ke kau fakataha mo kimoutolu.

Ko e Tuʻi fakakuongamuʻa ko Solomoné ko ha taha ia ʻo e kau tangata lavameʻa hā ki tuʻa taha ʻi he hisitōliá.1 Ne hangē naʻá ne maʻu e meʻa kotoa pē—paʻanga, mālohi, manakoa, langilangi. Kae hili ha ngaahi taʻu lahi ʻo ʻene fakahōhōlotó mo e koloaʻiá, naʻe aofangatuku fēfē ʻe Solomone ʻene moʻuí?

Naʻá ne pehē, “ʻOku vaʻinga ʻa e meʻa kotoa pē”2.

Ko e tangatá ni, ʻa ia naʻá ne maʻu kotoá, ne iku taʻefiemālie, fakapoʻuli, mo mamahi neongo e ngaahi lelei naʻá ne tofanga aí.3

ʻOku ʻi ai ha foʻi lea faka-Siamane ko e, Weltschmerz. ʻI hono fakaʻuhinga fakalukufuá, ʻoku ʻuhinga ia ko ha lotomamahi ʻoku haʻu mei he fakakaukau fakamamahi ʻoku maʻulalo ange e māmaní ʻi heʻetau fakakaukau atu ki he tuʻunga ke ʻi aí.

Mahalo pē naʻa ʻoku ʻi ai ha kiʻi Weltschmerz ʻiate kitautolu kotoa.

ʻI he ngaolo fakalongolongo mai ʻa e mamahí ki he ngaahi tapa ʻo ʻetau moʻuí. ʻI he tolonga ʻa e lotomamahí ʻi hotau ngaahi ʻahó pea ʻomi ha ʻata kaupōʻuli lolotonga ʻetau ʻi he poʻulí. ʻI he hoko mai ʻa e ngaahi fakamamahí mo e faihalá ʻi hotau māmaní ʻo kau ai e moʻui ʻa kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. ʻI heʻetau fononga hotau hala fakataautaha mo tuenoa ʻo e faingataʻá, pea kāpui ʻe he mamahí ʻetau melinó mo toʻo ʻetau ongoʻi nongá—ʻe ala ʻahiʻahiʻi kitautolu ke tau tui tatau mo Solomone ʻoku vaʻinga ʻa e meʻa kotoa pē pea taʻeʻuhinga.

Ko e ʻAmanaki Lelei Lahí

Ko e ongoongo leleí, ʻoku ʻi ai e ʻamanaki lelei. ʻOku ʻi ai ha solovaʻanga ʻo e ongoʻi tuenoá, muná, mo e ngaahi Weltschmerz ʻo e moʻuí. ʻOku ʻi ai ha solovaʻanga ki he loloto taha ʻo e siva ʻa e ʻamanakí, mo e lotofoʻi ʻe malava ke ke ongoʻí.

ʻOku maʻu ʻa e ʻamanaki lelei ko ʻení ʻi he mālohi liliu moʻui ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea ʻi he mālohi huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí ke fakamoʻui kitautolu mei hotau fokoutua fakaelotó.

Naʻe fakahā ʻe Sīsū, ““Kuó u haʻu au ke nau maʻu ʻa e moʻuí, pea ke nau maʻu ia ʻo lahi ʻaupito.”4

ʻOku tau maʻu ʻa e moʻui mahutafea ko iá ʻo ʻikai ʻi he tokanga taha ki heʻetau ngaahi fie maʻú pe meʻa kuo tau lavá, ka ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisi—ʻaki e muimui ki Hono ngaahi halá mo kau atu ki Heʻene ngāué. ʻOku tau maʻu e moʻui mahutafeá ʻi heʻetau fakangaloki kitautolu mo kau atu ki he ngāue maʻongoʻonga ʻa Kalaisí.

Pea ko e hā e ngāue maʻongoʻonga ʻa Kalaisí? Ko e tui kiate Ia, ʻofa ʻo hangē ko ʻEne ʻofá, mo ngāue ʻo hangē kuó Ne faí.

Naʻe “faʻa feʻaluʻaki [ʻa Sīsū] ʻo failelei.”5 Naʻá Ne hāʻelea ʻa e masivá, liʻekiná, mahakí, mo kinautolu ne ongoʻi maá. Naʻá Ne ngāue fakaetauhi ki he māʻulaló, vaivaí, mo e tuenoá. Naʻá Ne tuku taimi maʻanautolu; naʻá Ne fefolofolai mo kinautolu. “Peá ne fakamoʻui ʻa kinautolu kotoa pē.”6

Naʻá Ne akoʻi e “ongoongo lelei”7 ʻo e kosipelí ʻi he feituʻu kotoa pē naʻá Ne ʻi aí. Naʻá Ne vahevahe e ngaahi moʻoni taʻengata te ne fakatauʻatāinaʻi fakalaumālie mo fakatuʻasino e kakaí.

Ko kinautolu ʻoku fakatapui kinautolu ki he ngāue tatau ʻa Kalaisí ʻoku nau ʻilo e moʻoni ʻo e talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí: “Pea ko ia ʻe mole ʻene moʻuí koeʻuhi ko aú, te ne maʻu ia.”8

Siʻoku kāinga naʻe hala ʻa Solomone, —ʻoku ʻikai ko e “vaʻinga” ʻa e moʻuí. Ka ko hono fehangahangaí, ʻe lava ke fonu ia ʻi he taumuʻá, mahuʻingamālie, mo e melinó.

ʻOku mafao atu e toʻukupu faifakamoʻui ʻo Sīsū Kalaisí ki he taha kotoa ʻoku fekumi kiate Iá. Kuó u ʻiloʻi taʻe toe veiveiua ʻe lava ke liliu ʻe he tui mo e ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e feinga ke muimui ʻiate Iá hotau lotó,9 fakamaʻamaʻa ʻetau mamahí, pea fakafonu hotau lotó ʻaki e “fuʻu fiefia lahi.”10

Tui, ‘Ofa, Ngāue

Ko e moʻoni, kuo pau ke tau ngāue ʻo lahi hake ʻi he mahino fakaeʻatamai pē ʻo e ongoongoleleí kae lava ke ne maʻu e takiekina faifakamoʻui ko ʻeni ʻi heʻetau moʻuí. Kuo pau ke tau fakahoko ia ʻi heʻetau moʻuí—ʻo ngaohi ia ko ha konga ʻo kitautolu mo e meʻa ʻoku tau faí.

Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ke kamata ʻaki e moʻui fakaākongá ha foʻi lea mahinongofua ʻe tolu:

Tui, ʻofa, mo ngāue.

ʻOku tataki ʻe he loto-tui ki he ʻOtuá ki he tui kiate Iá mo e fakatupulaki ʻo e falala ʻi Heʻene leá. ʻOku tuku ʻe he tuí ke tupulaki hotau lotó ʻi heʻetau ʻofa ki he ʻOtuá mo e niʻihi kehé. ʻI he tupu ʻa e ʻofa ko iá, ʻoku ueʻi kitautolu ke tau muimui ki he Fakamoʻuí ʻi he hokohoko atu ʻetau fononga maʻongoʻonga ʻi he hala ʻo e moʻui fakaākongá.

“Ka,” te ke pehē, “ʻoku fuʻu ngali faingofua ia. Ko e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí pea ko ʻeku ngaahi faingataʻaʻiá, ʻoku fuʻu fihituʻu ia ki ha faitoʻo faingofua pehē. He ʻikai te ke faitoʻo e Weltschmerz ʻaki ha foʻi lea faingofua pē ʻe tolu: Tui, ʻofa, ngāue.

He ʻikai lava ʻe ha foʻi lea fakapoto ʻo fai e faitoʻó. Ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻokú ne fakahaofi, fakafoki, mo fakaaké.

ʻOku ʻafioʻi koe ʻe he ʻOtuá. Ko ʻEne fānau koe. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate koe.

ʻOku mafao atu Hono toʻukupú, ʻo aʻu ki he taimi ʻokú ke fakakaukau ai ʻoku ʻikai taau ke ʻofaʻi koé.

ʻI he ʻaho ko ʻení—ʻi he ʻaho kotoa pē—ʻokú Ne mafao atu Hono toʻukupú ʻo finangalo ke fakamoʻui koe, ke hiki hake koe, pea fakafetongi e ongoʻi tuenoa ʻi ho lotó ʻaki ha fiefia ʻoku tuʻuloa. ʻOkú Ne finangalo ke toʻo atu ha faʻahinga fakapoʻuli pē ʻokú ne kāpui hoʻo moʻuí pea fakafonu ʻaki ia e maama toputapu, mo ngingila ʻo Hono nāunau taʻe hano ngataʻangá.

Kuó u aʻusia tonu ʻeni.

Pea ko ʻeku fakamoʻoni ia ko ha ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ko kinautolu kotoa pē ʻoku haʻu ki he ʻOtuá—ʻa kinautolu ʻoku tui, ʻofa mo ngāuemoʻoní—te nau aʻusia e meʻa tatau.

ʻOku Tau Tui

ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he folofolá, “ka ʻi he taʻemaʻu ʻa e tuí ʻoku ʻikai [malava ke] fakafiemālieʻi [e ʻOtuá]: he ko ia ʻoku haʻu ki he ʻOtuá, ʻoku totonu ke ne tui ʻoku ai ia.”11

Ki ha niʻihi, ʻoku faingataʻa ʻa e ngāue ke tuí. ʻOku faʻa fakafeʻātungiaʻi ia ʻe heʻetau hīkisiá. Mahalo ʻoku tau fakakaukau koeʻuhí ko ʻetau potó, ako leleí, pe ngaahi aʻusiá, ʻoku ʻikai pē lava ia ke tau tui ki he ʻOtuá. Pea kamata ke tau vakai ki he tui fakalotú ko ha tukufakaholo fakasesele.12

ʻI heʻeku aʻusiá, ko e tuí ʻoku ʻikai hangē ha tā valivali ʻoku tau mamata mo saiʻia ai pea tau aleaʻi mo fokotuʻu fakakaukau ki ai. Ka ʻoku hangē ia ha palau ʻoku tau ʻave ke ne palauʻi ha ngaahi ʻotu he konga kelekelé, ʻo tau ngāue mālohi ke tō ha ngaahi tenga ke maʻu ai ha fua.13

ʻUnuʻunu atu ki he ʻOtuá, pea ʻe ʻunuʻunu mai Ia kiate kimoutolu.14 Ko e talaʻofa ʻeni kiate kinautolu kotoa ʻoku fekumi ke tuí.

ʻOku Tau ʻOfa

ʻOku fakahā mai ʻe he folofolá ko e lahi ange ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú, ko e lahi ange ia ʻetau fiefiá.15 Ka neongo ia, ko e ʻofa ʻoku folofola ki ai ʻa Sīsuú, ʻoku ʻikai ko ha kaati meʻaʻofa ia ʻoku laku kae hoko atu e ʻofá ki ha ngaahi meʻa kehe. ʻOku ʻikai ko ha ʻofa ia ʻoku lea ʻaki, hili iá pea ngalo. ʻOku ʻikai ko ha faʻahinga ʻofa ia ke “toki talamai ka ʻi ai ha meʻa ʻe fie maʻu ke u fai.”

Ko e ʻofa ʻoku folofola ki ai ʻa e ʻOtuá ʻa e faʻahinga ʻofa ʻoku hū ki hotau lotó ʻi heʻetau tuʻu hake ʻi he pongipongí, nofo mo kitautolu ʻi he kotoa ʻo e ʻahó, pea fakafonu hotau lotó ʻi hono fakalea ʻo ʻetau lotu fakafetaʻi he fakaʻosinga ʻo e ʻahó.

Ko e ʻofa taʻemafakamatalaʻi ʻeni ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní maʻatautolú.

Ko e ʻofa mamahi taʻefakangatangata ʻokú ne tuku ke tau vakai mahino atu ki he niʻihi kehé pe kohai moʻoni kinautolu. ʻI he sioʻata ʻo e ʻofa haohaoá, ʻoku tau sio ki ha kakai taʻe-faʻa-mate mo ha ngaahi meʻa taʻe-fakangatangata te nau malava pea moʻui taau, mo e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻofeina ʻo e ʻOtua Mafimafí.

Ko ʻetau lava pē ʻo vakai atu ʻi he sioʻata ko iá, he ʻikai lava ke tau tukuhifoʻi, liʻekina, pe fakamaau taʻetotonu ki ha taha.

ʻOku Tau Ngāue

ʻI he ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻoku ʻi he fanga kiʻi founga iiki mo faingofuá ʻa hono fakahoko ʻo e “ngaahi fuʻu meʻa lalahi.”16

ʻOku tau ʻilo ʻoku fie maʻu ke toutou fakahoko kae toki hoko ʻo lelei ʻi ha faʻahinga meʻa pē. ʻOku tatau ai pē pe ko e ifi meʻaifí, ʻaka ʻo ha pulu ki he netí, fakaleleiʻi ha kā, pe puna ʻi ha vakapuna, ko hono toutou fakahokó te tau lava ai ʻo lelei ange mo toe lelei angé.17

Ko e faʻunga ne fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻi he māmaní—ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní—ʻokú ne tokoni mai ke tau fai e meʻa pē ko iá. ʻOkú ne ʻomi ha feituʻu ke fakaangaanga ai ʻetau moʻuí ʻi he founga kuó Ne akoʻí mo tāpuekina e niʻihi kehé hangē ko ia naʻá Ne fakahokó.

ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasí, ʻoku ʻomi hotau ngaahi uiuiʻi, fatongia, mo e ngaahi faingamālie ke tau alanima atu ʻi he ʻofa mo ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé.

Ne toki tuku ʻe he Siasí kimuí ni mai ha fakamamafa foʻou ki he ngāue fakaetauhí, pe ko e tokoni pe ʻofa ki he niʻihi kehé. Naʻe fai ha fakakaukau lahi ke fakapapauʻi pe ko e hā ʻe ui ʻaki e fakamamafa makehe ko ʻení.

Ko e taha ʻo e ngaahi hingoa ne fakakaukauʻí ʻa e ngāue fakaetauhisipí, ko ha ʻuhinga lelei fakahangatonu ia ki he fakaafe ʻa Kalaisí: “Fafanga ʻeku fanga sipí.”18 Ka neongo ia, ne ʻi ai lahilahi ʻene fakatupu puputuʻú: ʻe hoko hono fakaʻaongaʻi e foʻi lea ko iá ke u hoko ai ko ha kulī German shepherd. Ko hono fakaʻosingá, ʻoku ou fiemālie pē ki he foʻi lea ngāue fakaetauhí.

Ko e Ngāué ni Maʻá e Taha Kotoa

Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai foʻou e fakamamafa ko ʻení. ʻOkú ne ʻomi pē ha faingamālie fakafoʻou mo lelei ange ke tau fakahoko e fekau ʻa e Fakamoʻuí ke “feʻofaʻaki”19 ʻi ha founga lelei ange ke fakahoko mo ngāue ki he taumuʻa ʻo e Siasí.

Fakakaukau pē ki he ngāue fakafaifekaú; ko hono vahevahe loto-toʻa, loto-fakatōkilalo, mo loto-falala ʻo e ongoongoleleí, ko ha sīpinga fakaofo ia ʻo e ngāue fakaetauhi ki he ngaahi fie maʻu fakalaumālie ʻa e niʻihi kehé, ʻo tatau ai pē pe ko hai kinautolu.

Pe ko hono fai ʻo e ngāue fakatemipalé—ʻa e fekumi ki he ngaahi hingoa ʻo ʻetau ngaahi kuí mo ʻoatu kiate kinautolu e ngaahi tāpuaki ʻo ʻitānití. He toki founga fakalangi moʻoni ia ke ngāue fakaetauhi ai.

Fakakaukau ki he ngāue ke fekumi ki he paeá mo e masivá, hiki hake e nima ʻoku tāupé, pe tāpuekina ʻo e mahakí mo e faingataʻaʻiá. ʻIkai ko e ngaahi ngāue tonu ʻeni ʻo e ngāue fakaetauhi moʻoni naʻe fakahoko ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene hāʻele holo he māmaní?

Kapau ʻoku ʻikai ko ha mēmipa koe ʻo e Siasí, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke “haʻu ʻo mamata.”20 Haʻu ʻo kau mo kimautolu. Kapau ko ha mēmipa koe ʻo e Siasí ka ʻoku ʻikai ke ke kau mālohi mai, ʻoku ou fakaafeʻi koe: kātaki ʻo foki mai. ʻOku mau fie maʻu koe!

Haʻu, tānaki mai ho mālohí ki haʻamautolú.

Te ke tokoniʻi kimautolu ke mau hoko ʻo lelei ange mo fiefia ange, koeʻuhi ko hoʻo ngaahi talēniti makehé, ngaahi meʻa ʻokú ke malavá, mo ho ʻulungāngá. Te mau tokoni atu leva ke ke hoko ʻo lelei mo fiefia ange foki.

Haʻu ʻo tokoni ke tau langa mo fakamālohia ha taufatungamotuʻa ʻo e fakamoʻuí, angaʻofá, mo e ʻaloʻofa ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá. He ʻoku tau faifeinga kotoa pē ke hoko ko ha fakatupu foʻou ʻi ha feituʻu ʻoku “mole atu ʻa e ngaahi meʻa motuʻá” pea “hoko ʻo foʻou e ngaahi meʻa kotoa pē.”21 ʻOku fakahā mai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e feituʻu ke tau laka ki aí—ki muʻa pea ki ʻolunga. ʻOkú Ne folofola, “Kapau ʻoku mou ʻofa kiate au, fai ʻeku ngaahi fekaú.”22 Tuku ke tau ngāue fakataha ke hoko ko e kakai ʻoku finangalo e ʻOtuá ke tau aʻusiá.

Ko e faʻahinga taufatungamotuʻa ʻeni ʻo e ongoongoleleí ʻoku tau fili ke ohi ʻi he kotoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku mau fekumi ke fakamālohia e Siasí ko ha feituʻu ʻoku mau fefakamolemoleʻaki ai. Ko ha feituʻu ʻoku mau fakafepakiʻi ai e ʻahiʻahi ke fakaangá, lauʻikoviʻí, mo tukuhifoʻi e niʻihi kehé. Ko ha feituʻu, ʻoku ʻikai ʻohake e ngaahi tōnounoú, ka ʻoku mau hiki hake mo fetokoniʻaki ke hoko ko e lelei taha te mau ala aʻusiá.

Tuku muʻa ke u toe fakaafeʻi koe. Haʻu ʻo mamata. Kau fakataha mo kimautolu. ʻOku mau fie maʻu kimoutolu.

Kakai ʻoku ʻIkai Haohaoa

Te ke ʻilo ʻoku fonu ʻa e Siasi ko ʻení ʻi he niʻihi ʻo e kakai lelei taha ʻe ala ʻoatu ʻe he māmani ko ʻení. ʻOku nau talitali lelei, ʻofaʻi, angaʻofa, mo fakamoʻomoʻoni. ʻOku nau ngāue mālohi, loto fiemālie ke feilaulau, ngāue mālohi, pea ko ha kau helo he taimi ʻe niʻihi.

Pea ʻoku nau matuʻaki taʻehaohaoa ʻaupito.

ʻOku nau fakahoko ha ngaahi fehalaaki.

ʻOku nau lea ʻaki mei he taimi ki he taimi, ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai totonu ke nau lea ʻaki. ʻOku nau fai ha ngaahi meʻa ʻoku nau fakaʻamu naʻe ʻikai ke nau fai.

Ka ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku nau taha ai—ʻoku nau fie maʻu ke hoko ʻo lelei ange mo ʻunu ke ofi ange ki he ʻEiki, ko hotau Fakamoʻuí, ʻio ʻa Sīsū Kalaisi.

ʻOku nau feinga ke fakahoko totonu ia.

ʻOku nau tui. ʻOku nau ʻofa. ʻOku nau ngāue.

ʻOku nau fakaʻamu ke siokita siʻisiʻi ange, ʻofa ʻo lahi ange, hoko ʻo lelei ange, pea hangē ko Sīsuú.

Ko e Palani ki he Fiefiá

ʻIo, ʻe lava ke faingataʻa e moʻuí he taimi ʻe niʻihi. Kuo pau pē ke tau foua ha ngaahi taimi ʻo e siva ʻa e ʻamanakí mo e lotofoʻí.

Ka ʻoku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e ʻamanakí. Pea ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku mau kau mo ha niʻihi kehe ʻi he fekumi ki ha feituʻu te tau lava ai ʻo ongoʻi ʻoku talitali lelei kitautolu—ko ha feituʻu ʻo e tupulakí te tau lava ai ʻo tui, ʻofa, mo ngāue.

Neongo homau ngaahi faikehekehé, ʻoku mau fekumi ke feʻofoʻofani ʻo hangē ko e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻo ʻetau Tamai Hēvani ʻofeiná.

ʻOku ou houngaʻia taʻe hano tatau ke u hoko ko ha mēmipa ʻo e Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní pea ke ʻilo ʻoku feʻunga e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi Heʻene fānaú ke ʻoange kiate kinautolu ha palani ki he fiefiá mo e ʻuhinga ʻo e moʻuí, mo ha founga ke aʻusia ai e fiefia taʻengatá ʻi he ngaahi nofoʻanga ʻo e nāunaú ʻi he moʻui ka hokó.

ʻOku ou houngaʻia ko hono ʻomi ʻe he ʻOtuá kiate kitautolu ha founga ke fakamoʻui ai e fokoutua fakaelotó mo eWeltschmerz ʻo e moʻuí.

ʻOku ou fakamoʻoni mo tuku atu ha tāpuaki ʻi heʻetau tui ki he ʻOtuá, pea ʻi heʻetau ʻofa kiate Ia mo ʻofa Heʻene fānaú ʻaki e kotoa hotau lotó, pea ʻi heʻetau feinga ke ngāue ʻo hangē kuo fakahinohinoʻi kitautolu ki ai ʻe he ʻOtuá, te tau maʻu e fakamoʻui mo e melino, fiefia pea ʻe ʻuhingamālie [e moʻuí]. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.