Lautohi Faka-Sāpaté: Tokāteline ʻo e Ongoongoleleí
Lēsoni 21: ‘Ko e Hā ʻa e Fakaʻilonga ʻo Hoʻo Haʻú?’


Lēsoni 21

“Ko e Hā ʻa e Fakaʻilonga ʻo Hoʻo Haʻú?”

Siosefa Sāmita 1 (Mātiu 24)

Taumuʻá

Ke tokoniʻi e kalasí ke nau ʻiloʻi e ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko ki muʻa ʻi he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí pea mo fakalotolahia kinautolu ke nau teuteu atu ki he ngāue maʻongoʻonga ko ʻení.

Teuteú

  1. Lau, fakalaulauloto mo ke lotua ʻa e ngaahi potu folofola ko ʻení:

    1. Siosefa Sāmita —Mātiu 1:1–20 (Mātiu 24:1–5, 9–13, 15–22). Ko e tomuʻa fakahā ʻe Sīsū ʻa hono fakaʻauha ʻo Selūsalemá.

    2. Siosefa Sāmita—Mātiu 1:21–55 (Mātiu 24:6–8, 14, 23–51). Ko hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū e ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko ki muʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua maí, mo ‘ene akonaki ki he founga ʻe lava ai ʻene kakai filí ʻo teuteuʻi ia ki heʻene hāʻele maí.

  2. Fakalahi ki he laukongá: Maʻake 13; Luke 21:5–38; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:15–55.

  3. Kapau ʻe maʻu ʻa e fakatātā Ko e Hāʻele ʻAnga Ua maí (62562 900; Ngaahi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí 238) peá ke fakaʻaongaʻi ia ʻi he lēsoní.

  4. Fokotuʻu ki hono akoʻí: ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke ke ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē kau ki he ongoongoleleí kae toki uiuiʻi koe ke hoko ko ha faiako, ko ia ai ʻoku totonu ke ʻoua te ke ongoʻi mā kapau ʻe fai atu ʻe ha mēmipa ʻi he kalasí ha fehuʻi he ʻikai te ke lava ʻo tali. Kapau ʻoku ʻikai te ke ʻilo, ʻoua naʻá ke faʻufaʻu ha tali, fakahā ange ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi peá ke fakahā ange te ke feinga ke maʻu hono talí.

Fokotuʻu Ki he Founga Fai ʻo e Lēsoní

ʻEkitivitī ke Takiakiʻi ʻaki e Tokangá

Fakaʻaongaʻi e ʻekitivitī ko ʻení pe ko haʻo ʻekitivitī pe ʻaʻau ʻe feʻungá ke kamata ʻaki e lēsoní.

Fekau e kalasí ke nau vakai ki tuʻa ʻi he matapā sioʻatá ʻo nau vakai ki he langí. Kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha matapā sioʻata ʻi he loki akó, peá ke kole ange ki he kalasí pe naʻe fēfē ʻa e ʻeá ʻi he taimi ne nau aʻu atu ai ki ʻapi siasí. Hili iá, pea fai haʻo vavalo hala ki he tuʻu ʻa e ʻeá ki he kahaʻú. Hangē ko ʻení, kapau ʻoku tafi-tonga e langí mo māfana e ʻeá ʻi tuʻa peá ke vavalo ange ʻe sinou ʻi ha ngaahi houa siʻi. Kapau ʻoku momoko mo ʻuha ʻa tuʻa pea hā ʻe ngali fuoloa ʻa ʻene ʻuhoʻuhá, peá ke vavalo ange ʻe māfana mo mōmoa ʻa tuʻa ʻi he miniti ʻe nima ka hokó.

Fehuʻi ange ki he kalasí pe ko e hā haʻanau fakakaukau fekauʻaki mo hoʻo vavaló. Hili ʻenau talí, peá ke fai ange e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

ʻEkitivitī ke Takiakiʻi ʻaki e Tokangá

  • Ko e hā haʻo vavalo ki he tuʻu ʻa e ʻeá ʻi he ngaahi houa ka hoko maí? Ko e hā ha meʻa ʻokú ne tokoniʻi koe ke ke vavalo pehē aí?

  • ʻOku uesia fēfē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau faí ʻe he ngaahi fakaʻilonga ʻo e ʻeá ki he kahaʻú? (ʻE lava ke kau he talí, ʻoku tau faʻa teuteu ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi fakaʻilonga ko ʻení. Hangē ko ʻení, te tau palani ha ngaahi ʻekitivitī ke fai ʻi tuʻa ʻi he taimi ʻe hā ngali fakaʻofoʻofa ai e ʻeá, pe te tau fai ha teuteu makehe ke matuʻuaki ha matangi mālohi.)

Fakamahino ange ʻoku hoko ʻa hono vavaloʻi ʻo e ʻeá ki he kahaʻú ko ha tuʻunga ia ʻe taha ʻoku tau fakafalala ai ki he ngaahi fakaʻilongá, ke nau tokoniʻi kitautolu ke tau teuteu ki ha ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki ke hoko mai. Kapau te tau mamata ki he ngaahi fakaʻilongá, ʻe fakasiʻisiʻi ai e ngaahi faingamālie ke maʻu taʻe teuteu kitautolú. Hangē tofu pē ko e hanga ʻe heʻetau vakai ki he ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau teuteu atu ki he ʻaho maʻongoʻonga ko iá. ʻOku aleaʻi ʻi he lēsoni ko ʻení ha ngaahi fakaʻilonga ne kikiteʻi ʻe Sīsū ʻe hoko ki muʻa peá ne Hāʻele ʻAnga Ua maí. (Te ke lava ʻo fakamahino ange ʻoku hanga ʻe hano vavaloʻi ʻo ha meʻa ʻo fakaʻuhingaʻi mai ha meʻa ʻe malava ke hoko, lolotonga iá ʻoku hanga ʻe hano kikiteʻi ʻo ha meʻa ʻo fakapapauʻi mai ʻe hoko ha meʻa. ʻE lava pē ke fehalaaki hano vavaloʻi ʻo e ʻeá, ka ʻe fakahoko kotoa ʻa e ngaahi kikite fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Ua maí.)

Aleaʻi ʻo e Folofolá mo Hono Fakahokó

ʻI hoʻo akoʻi ʻa e ngaahi potu folofola ko ʻení, hanga ʻo tokoniʻi e kalasí ke mahino kiate kinautolu kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakamatala ke tokoni ʻi hono teuteuʻi kitautolu ki he Hāʻele ʻAnga Ua maí. Neongo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí, te lau lava ʻo hanganaki atu ʻi he fiefia ki he meʻa maʻongoʻonga ko ʻení.

Fakamatalaʻi ange, ʻoku hā ʻi he Mātiu 24 ha ngaahi kikite ʻa e Fakamoʻuí fekau- ʻaki mo hono fakaʻauha ʻo Selusalemá pea mo ʻene Hāʻele ʻAngaua maí. ʻOku hanga ʻe he fakalakalaka ʻa e taimí, ʻo liliu mo toe fokotuʻutuʻu foʻou e ngaahi potu folofola ʻi he vahé ni, ʻo ngaohi ke faingataʻa he taimi ʻe niʻihi ke mahino ʻa e meʻa ʻoku fakamatalaʻi ʻe he veesi taki taha. Ka ko e meʻa mālie he naʻe fakamaʻalaʻala ʻe Siosefa Sāmita ʻi hano ueʻi fakalaumālie ia ʻi heʻene liliu ʻa e Tohi Tapú, fekauʻaki mo e ongo kikité ko iá ʻo ne toe tānaki mo fakalahi mai mo ha toe ngaahi fakamatala. ʻOku maʻu ʻene liliu fakalaumālie ʻa e tohi ʻa Mātiú, ʻi he Siosefa Sāmita 1 ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá.

Fakaʻaongaʻi ʻa e fakamatala he Siosefa Sāmita 1, ʻi hoʻomou aleaʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he lēsoni ko ʻení. Fakaʻaliʻali e fakatātā ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí lolotonga hoʻo fakahoko kotoa ʻa e lēsoní.

1. Ko hono kikiteʻi ʻe Sīsū ʻa e teu fakaʻauha ʻo Selūsalemá.

Mou aleaʻi ʻa e Siosefa Sāmita 1:1–20 (vakai foki, Mātiu 24:1–5, 9–13, 15–22). Fakaafeʻi e kalasí ke nau lau e ngaahi potu folofola kuo filifilí.

  • ʻI ha ngaahi ʻaho siʻi kimuʻa pea kalusefai ʻa Sīsuú, naʻe ʻalu fakataha mo ia ha niʻihi ʻo ʻene kau ākongá ki he Moʻunga ʻo e ʻÕlivé. Ko e hā e ongo fehuʻi ne ʻeke ange ʻe he kau ākongá kia Sīsuú? (Vakai, Siosefa Sāmita 1—Mātiu 1:4. Fakamatalaʻi ange, ko e Siosefa Sāmita 1—Mātiu 1:5–20 ʻoku hā ai e tali ʻa e Fakamoʻuí ki heʻenau ʻuluaki fehuʻí, ʻa ia ne fekauʻaki mo hono fakaʻauha ʻo Selūsalemá. Ko e Siosefa Sāmita 1—Mātiu 1:21–55, ko e tali ia ʻa e Fakamoʻuí ki he fehuʻi hono uá, ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo ʻene Hāʻele ʻAnga Ua maí.)

  • Ko e hā naʻe kikiteʻi ʻe Sīsū kau ki he temipale ʻi Selusalemá pea mo hono koló? (Vakai, Siosefa Sāmita 1:2–3, 12.) Ko e hā ha ngaahi fakaʻilonga ne kikiteʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻe hoko ki muʻa pea fakaʻauha ʻa Selusalemá? (Vakai, Siosefa Sāmita 1:5–10.)

  • Ko e hā ne fakahā ʻe Sīsū ki hono kau muimuí ke nau fai ke nau hao ai mei he fakaʻauhá? (Vakai Siosefa Sāmita 1:11–15.) Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku mahu- ʻinga ai ke ʻoua naʻa nau toe foki ki honau ngaahi ʻapí ʻo ka nau ka feholakí? (Vakai, Luke 9:62; T&F 133:14–15.)

Fakamatalaʻi ange, neongo naʻe tokolahi ha kau Siu ne ʻikai ke nau tui ʻe fakaʻauha ʻa honau fuʻu koló pea mo honau temipalé, ka naʻe fakakakato e ngaahi kikite ʻa e ʻEikí ʻi he A.D. 70. Koeʻuhí naʻa nau tui ʻe hāʻele mai ʻa e Mīsaiá ʻo tokoniʻi kinautolu ʻi he taú, ne angatuʻu ai ʻa e kau Siú ki he kau Lomá ʻi he A.D. 66. Hili ha taʻu ʻe fā mei ai, ne fakaʻauha ʻe he kau Lomá ʻa e fuʻu koló kotoa. Ko kinautolu ne nau fanongo ki he Fakamoʻuí mo nau feholaki ki he ngaahi moʻungá, ne nau hao. Ko kinautolu ne ʻikai ke nau fanongo ki heʻene ngaahi akonakí, ne fakamoveteveteʻi mo fakaʻauha kinautolu.

2. Ko hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko ki muʻa ʻi heʻene Hāʻele ʻAnga Ua maí.

Lau pea mou aleaʻi ʻa e ngaahi potu folofola kuo filifili mei he Siosefa Sāmita 1:21–55 (vakai foki, Mātiu 24:6–8, 14, 23–51). Fakamanatu ange ki he kalasí naʻe fekauʻaki e fehuʻi hono ua ʻa e kau ākongá mo e Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa e Fakamoʻuí pea mo hono fakaʻauha ʻo e kau fai angahalá (ʻa ia ʻoku faʻa ui he taimi ʻe niʻihi “ko e ngataʻanga ʻo māmaní”). ʻI hoʻomou aleaʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻe hoko ki muʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua maí, hanga ʻo hiki kinautolu ʻi he palakipoé.

  • Ko e hā ha fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Siosefa Sāmita 1:22? Ko e hā ha fakamoʻoni kuó ke mamata kuo fakakakato ai ʻa e kikite ko ʻení? Te tau lava fēfē ʻo fakaʻehiʻehi mei hono takihalaʻi kitautolu ʻe he kau palōfita loí? (Vakai, Mātiu 7:15–20; T&F 45:57; 46:7–8.)

  • Ko e hā ha fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ʻoku lau ki ai ʻa e Siosefa Sāmita 1:23 mo e Siosefa Sāmita 1:28? Ko e hā ha fakamoʻoni kuó ke mamata ki ai kuo fakakakato ʻaki e kikite ko ʻení? Naʻe akonaki ʻa e ʻEikí ʻoku totonu ke ʻoua naʻa tau “puputuʻu” he fanongo ki he tau mo e ongoongo ʻo e tau. Te tau lava fēfē ʻo maʻu ha nonga lolotonga e ngaahi taimi puputuʻu ko iá? (Vakai, 1 Sione 4:16–18; T&F 6:34–36; 45:34–35; 59:23.)

    Naʻe fakahoko ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻa e akonaki ko ʻeni ʻo e ʻamanaki leleí mo ha fakalotolahi:

    “Neongo ʻoku tala mai ʻe he ngaahi kikité ʻe hoko e ngaahi meʻá ni, ʻoku toe fakautuutu ange e tokolahi ʻo e kakai ʻoku nau ofo he hangē ʻoku ʻalu pē ʻa e taimí mo e tōtuʻa ange e ngaahi meʻa fakailifia ʻoku hoko he māmaní… .Ko e moʻoní, ʻoku mātuʻaki totonu ke tau toe tokanga ange, he ʻoku hangē ʻoku ʻalu pē ʻa e taimí mo e toe fakautuutu ange ʻa e ngaahi palopalema ʻoku fepaki mo e ngaahi fāmilí. Ka neongo ʻení, ko e meʻa ke tau manatuʻí ʻe toe kovi ange ʻa mui, ka ʻoku ʻikai totonu ke ʻi ai ha taimi te tau loto-foʻi ai ʻo ʻikai toe ʻi ai ha fakatuʻamelie ki he kahaʻú! …

    “ … ʻOku puleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa kotoa pē. ʻOkú ne ʻafioʻi ʻa e ngataʻangá mei he kamataʻangá. Kuó ne ʻosi ʻomai kiate kitautolu ʻa e fakahinohinó, kapau te tau fai ki ai, te tau hao mei ha faʻahinga faingataʻa pē ʻe hoko mai. ʻE fakahoko ʻa ʻEne ngaahi taumuʻá pea ʻe ʻi ai ha ʻaho, ʻe toki mahino ai kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga taʻe ngata naʻe fakahoko ai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi meʻa ko iá. Ko ia ai, ʻi he ngaahi ʻahó ni, kuo pau ke ʻoua te tau loto-puna ʻo ʻohoʻoho, ʻo fuʻu tō tuʻa ʻa e teuteu ʻo e uelofeá, kae tokanga ange ki he tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea ʻoua naʻa mole atu ʻa e ʻamanakí!

    Ka te tau maʻu mei fē ʻa e ʻamanaki leleí ʻi he lotolotonga ʻetau nofo ʻi he fuʻu taimi koví ni? Ko e foʻi meʻa pē ʻe taha te ne lava ʻo fakahaofi kitautolu ʻi he lolotonga ʻo e fuʻu kuonga fulikivanu ko ʻení, ko e hanga taha ʻa hotau lotó mo hotau ʻatamaí kia Sīsū Kalaisi… . Te tau lava ʻo maluʻi ʻa kitautolu mei he ngaahi ʻahiʻahi fakaʻahó, ʻo kapau te tau paletuʻaʻaki ʻa e tuí, pea ʻi heʻetau faifeinga ʻaki hotau lelei tahá ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, neongo pē ko e hā ha meʻa ʻe hoko mai, ʻoku tau ʻiloʻi pau te tau faingamālie pē“ (ʻi he Conference Report, Oct. 1992, 41–43; pe Tūhulu, Sānuali 1993, 31–32).

  • Ko e hā ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ʻoku fakamatalaʻi mai ʻi he Siosefa Sāmita 1:27 mo e 31? ʻOku fakakakato fēfē e ngaahi kikite ko ʻení he ngaahi ʻahó ni? (ʻOku tupulaki ʻa e ngāue fakafaifekaú, pea ʻoku fakautuutu ke lahi e ngaahi feituʻu ʻoku akoʻi mo tali lelei ai ʻa e ongoongoleleí.) Ko e hā te tau lava fakatāutaha ʻo fai ke tokoni ki hono fakakakato ʻo e ngaahi kikite ko ʻení?

  • Ko e hā ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ʻoku fakamatalaʻi mai ʻi he Siosefa Sāmita 1:29–30? Ko e hā ha fakamoʻoni kuó ke mamata ki ai kuo fakakakato ai ʻa e ngaahi kikite ko ʻení? Ko e hā ha ngaahi faleʻi kuo ʻomi ʻe he kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ke tau fai ko e teuteu ki ha ngaahi fakatamaki fakanatula ʻe hoko ki muʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua maí?

  • Ko e hā ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ʻoku hā ʻi he Siosefa Sāmita 1:32–33?

  • Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki hono kau muimui ʻi Selūsalemá ke nau “tuʻu leva ʻi he potu māʻoniʻoní” (Siosefa Sāmita 1:12), pea kuó ne ʻomi mo e ekinaki tatau ʻi hotau kuongá (T&F 87:8; 101:22). Ko e hā ha ngaahi potu māʻoniʻoni ʻoku totonu ke tau tuʻu ai? ʻE maluʻi fēfē kitautolu ʻe he ngaahi feituʻu ko ʻení lolotonga e ngaahi faingataʻa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí?

    Naʻe pehē ʻe Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni: “ ʻOku tuʻu ʻa e kau tangata mo e kau fefine māʻoniʻoní ʻi he ngaahi feituʻu māʻoniʻoní, pea ʻoku kau ʻi he ngaahi feituʻu māʻoniʻoni ko ʻení ʻa hotau ngaahi temipalé, ngaahi fale lotú, ngaahi ʻapí, ngaahi siteiki ʻo Saioné, ʻa ia ne fakahā ʻe he ʻEikí, ‘ko ha maluʻanga pea mo ha hūfangaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi totonu atu ia ki māmani hono kotoa’ (T&F 115:6)” (“Prepare Yourselves for the Great Day of the Lord,” Brigham Young University 1981 Fireside and Devotional Speeches [1981], 68).

  • Ko e hā ha ngaahi tākiekina ne ʻomai ʻe Sīsū ke tokoniʻi ʻaki kitautolu ke ʻoua naʻa lohiakiʻi ai kitautolu ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ki muʻa ʻi heʻene Hāʻele ʻAnga Ua maí? (Vakai, Siosefa Sāmita 1:37.) Te tau lava fēfē ʻo koloa ʻaki e folofola ʻa e ʻEikí? Kuo hanga fēfē ʻe haʻo koloa ʻaki e folofola ʻa e ʻEikí ʻo tokoniʻi koe ke ke fakaʻehiʻehi mei hano kākaaʻi koe?

  • Ko e hā naʻe akoʻi mai ʻe Sīsū ʻi he ngaahi potu folofola ko ʻení ke tokoni ki heʻetau teuteu ki heʻene Hāʻele ʻAnga Ua maí?

    1. Ko e talanoa fakatātā ʻo e ʻakau ko e fikí (Siosefa Sāmita 1:38–40).

    2. Ko hono fakafehoanaki ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ki he ngaahi ʻaho ʻo Noá (veesi 41–43).

    3. Ko e kikite kau ki he toko ua ʻe ngāue ʻi he ngoué pea mo e toko ua ʻe ngāue ʻi he meʻa momosí (veesi 44–46).

    4. Ko e talanoa fakatātā ʻo e ʻeiki ʻo e falé pea mo e kaihaʻá (veesi 47–48).

    5. Ko e talanoa fakatātā ʻo e ʻeikí pea mo ʻene kau tamaioʻeikí (veesi 49–54).

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke tau hokohoko atu ʻi he leʻo mo teuteu ki he hāʻele mai ʻa e ʻEikí? Te tau lava fēfē ʻo leʻo mo teuteu ke feʻiloaki mo e ʻEikí?

  • Ko e hā ha meʻa ʻe hoko ki he kau anga-tonú ʻi he taimi ʻe toe hāʻele mai ai ʻa e Fakamoʻuí? (Vakai, Siosefa Sāmita 1:37, 44–45, 50; 1 Tēsalonika 4:16–18; T&F 88:96–98.)

Fakaʻosí

Fakamoʻoni ange ʻe fakakakato kotoa ʻa e ngaahi kikite fakafolofola fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa Sīsū Kalaisí. Fakamamafaʻi ange te tau lava ʻo teuteuʻi kitautolu ke tau feʻiloaki mo Kalaisi ʻaki ʻetau ako e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mo muimui ki he ngaahi faleʻi ʻa e kau palōfita moʻuí. Kapau te tau mateuteu, ʻe hoko ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua maí ko ha ʻaho fakafiefia kiate kitautolu.

Ngaahi Fakakaukau ke Fakalahi ki Hono Akoʻi ʻo e Lēsoní

ʻOku hoko ʻa e nāunau ko ʻení ko ha fakalahi ki he lēsoni ʻoku fokotuʻu atú. Te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ha fakakaukau ʻe taha pe lahi ange mei heni ke hoko ko ha konga ʻo e lēsoní.

Ko hono fakahā mai ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua maí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Fakamatalaʻi ange, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakahā tatau ʻa ia naʻe fakamaʻalaʻala ai ʻa e ngaahi kikite ne ʻoange ki he kau ākonga ʻa Sīsū ʻi he kuonga muʻá. ʻOku maʻu ʻa e fakahaá ni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45. Kole ange ki he kalasí ke nau fakafehoanaki ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:15–55 mo e Siosefa Sāmita 1.

Te ke lava ʻo fakamahino ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–61, ke ne kamata liliu ʻa e Fuakava Foʻoú. Ko e Siosefa Sāmita 1, ko ha konga ia ʻo e liliu fakalaumālie ko ʻení.