Lautohi Faka-Sāpaté: Tokāteline ʻo e Ongoongoleleí
Lēsoni 25: ‘ ʻOua Naʻa Fai Hoku Lotó, Ka Ko e Finangalo ʻOʻoú’


Lēsoni 25

“ ʻOua Naʻa Fai Hoku Lotó, Ka Ko e Finangalo ʻOʻoú”

Mātiu 26:36–46; Maʻake 14:32–42; Luke 22:39–46

Taumuʻá

Ke fakamālohia e fakamoʻoni ʻa e kalasí koe’uhí ko e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí, te nau lava ʻo maʻu ai ʻa e fakamolemolé, melinó pea mo e moʻui taʻengatá.

Teuteú

  1. Lau, fakalaulauloto mo ke lotua ʻa e ngaahi potu folofola ko ʻení, ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ne aʻusia ʻe he Fakamoʻuí ʻi he Ngoue Ketisemaní: Mātiu 26:36–46, Maʻake 14:32–42, mo e Luke 22:39–46.

  2. Fakalahi ki he laukongá: 2 Nīfai 2:5–8; ʻAlamā 7:11–14; 34:8–16; 42:1–31; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:15–24.

  3. Kapau ʻe maʻu ʻa e fakatātā Ko e Lotu ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní (62175 900; Ngaahi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí 227), peá ke fakaʻaongaʻi ia ʻi he lēsoní.

  4. Fakaafeʻi e kalasí ke nau haʻu mateuteu mai ke fakamatala nounou ki he ngaahi ongo ʻoku nau maʻu ‘o kau ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻaki haʻanau lau ha potu folofola ʻoku nau manako ai fekauʻaki mo e Fakaleleí pe te nau lau ha veesi mei ha himi sākalamēniti ʻoku nau manako ai.

  5. Fokotuʻu ki hono akoʻí: Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “ ʻOua ʻe feinga ke malangaʻaki ʻa ʻeku leá, kae fuofua feinga ke maʻu ʻeku leá” (T&F 11:21). Ke ke hoko ko ha faiako lelei mei he ngaahi folofolá, ʻoku totonu ke ke fakalaulauloto mo akoʻi fakaʻaho kinautolu. Fakamālohia maʻu pē hoʻo fakamoʻoni ki hono mālohí mo hono moʻoní. (Vakai, ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó, [36123 900], peesi 15–16.)

Fokotuʻu Ki he Founga Fai ʻo e Lēsoní

ʻEkitivitī ke Takiakiʻi ʻaki e Tokangá

Fakaʻaongaʻi ʻa e ʻekitivitī ko ʻení pe ko haʻo ʻekitivitī pe ʻaʻau ʻe feʻungá ke kamata ʻaki ʻa e lēsoní.

ʻI ha ngaahi taʻu ki muʻa pea fakanofo ʻa ʻEletā ʻOasoni F. Uitenī ke ʻAposetoló, naʻá ne mamata ki ha meʻa-hā mai ‘o kau ki he Fakamoʻuí lolotonga ʻene ʻi he Ngoue Ketisemaní. Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻi laló, ʻa ia ko hano fakamatalaʻi ʻo e meʻahā mai ʻa ʻEletā Uitenií:

“Naʻe hangē tofu pē naʻá ku ʻi he Ngoue Ketisemaní, ʻo u fakamoʻoni ai ki he mamahi lahi ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá ku mamata lelei ange kiate Ia ʻi ha taha kuó u mamata ki ai. ʻI ha veʻe ʻakau ʻi muʻa, naʻá ku vakai atu kia Sīsū, Pita, Sēmisi mo Sione ʻi he taimi ne nau hū mai ai ʻi ha kiʻi … matapā ki hoku faʻahi toʻomataʻú. Naʻá ne tuku ʻa e kau ʻAposetoló ʻi he veʻe ʻaá, hili ia ʻene fekau ke nau tūʻulutui ʻo lotú, naʻe hāʻele e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ki he faʻahi ʻe taha ʻo e ngoué ʻo ne tūʻulutui ai ʻo lotu. Ko e lotu tatau pē mo ia ʻoku anga-maheni ki ai ʻa e kau lau Tohi Tapu kotoa pē: ‘ʻA ʻeku Tamai, kapau ʻe faʻa fai, pea ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē.

“ ʻI heʻene lotú, ne tutulu hono fofongá, ʻa ia ne feʻunga tonu mai mo aú. Ne u fuʻu ongoʻi māfana he meʻa ne u mamata ki aí, ko ia ne u tangi ʻi he ʻofa haohaoá. Naʻe taukakapa hoku lotó kiate ia; Naʻá ku ʻofa kiate ia ʻaki hoku laumālié kotoa, ʻo u fakaʻamu ke u nofo mo ia, ʻo laka ange ‘i ha’aku faka’amua ha me’a ki mu’a.

“Naʻá Ne tuʻu leva ʻo haʻu ki he feituʻu ne tūʻulutui ai e kau ʻAposetoló—kuo nau māʻumohe! Naʻá ne fafangu kinautolu, pea ʻi he leʻo ʻofa, fiemālie mo ʻikai ʻita, naʻá ne fehuʻi kiate kinautolu pe kuo ʻikai te nau faʻa leʻo mo Ia ʻi he feituʻu pō ʻe taha. Naʻá Ne ʻi ai, mo e mafatukituki ʻo e angahala ʻa māmaní ʻi hono umá, mo e loto mamahi ʻa e tangata, fefine mo e kiʻi tamasiʻi kotoa pē ʻi hono laumālié— ka naʻe ʻikai ke nau lava ʻo leʻo pē ā mo ia ʻi ha houa ʻe taha!

“ ʻI heʻene foki ki he feituʻu naʻá ne ʻi aí, naʻá Ne toe fai ha lotu tatau mo ia ʻi muʻá; peá Ne toe foki mai ʻo maʻu ai pē kinautolu kuo nau māʻumohe. Naʻá ne toe fakaʻaaki hake peá ne toe valokiʻi kinautolu, pea toe foki pē ia ʻo lotu. Ne hoko tuʻo tolu ʻeni” (Through Memory’s Halls [1930], 82).

Fakaʻaliʻali e fakatātā ʻo e lotu ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní. Kole ki he kalasí ke nau fakakaukau ange ki heʻenau ʻofa ʻi he Fakamoʻuí mo e faʻahinga ongo te nau maʻu kapau naʻa nau mamata ki heʻene tūʻulutui ʻo lotu ʻi he Ngoue Ketisemaní, he pō ki muʻa hono Kalusefaí. Fakaafeʻi e kalasí ke nau fakamatalaʻi ʻa ʻenau ngaahi fakakaukaú.

Aleaʻi ʻo e Folofolá mo Hono Fakahokó

ʻOku fekauʻaki ʻa e lēsoni ko ʻení mo e lēsoni 26, ki he Fakaleleí—ʻa e ngāue ne tukupā ʻa Sīsū Kalaisi ke ne toʻo kiate ia e ngaahi angahala mo e ngaahi mamahi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá. ʻOku nofotaha ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he ngaahi meʻa ne aʻusia ʻe he Fakamoʻuí, kae aleaʻi ʻe he lēsoni 26 ʻa e Kalusefaí. ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ʻoku kau ʻi he Fakaleleí ʻa e fakatou mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ngoué pea mo e funga kolosí.

Naʻe ako ʻa Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni: “Naʻá ne fai e fakalelei taʻengatá ʻi Ketisemani pea mo Kālevale. Ko e ngāue ʻofa fisifisimuʻa taha ia kuo hā ʻi he hisitōliá. Vakai naʻá ne hoko ko hotau Huhuʻí—ʻo huhuʻi kotoa kitautolu mei he mate fakatuʻasinó mo e mate fakalaumālié, ʻa kinautolu pē ʻe talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí” (The Teachings of Ezra Taft Benson [1988], 14).

1. Ko hono toʻo ʻe he Fakamoʻuí kiate ia ʻetau ngaahi angahalá mo ʻetau ngaahi mamahí.

Mou aleaʻi ʻa e Mātiu 26:36–46; Maʻake 14:32–42; mo e Luke 22:39–46. Fakaafeʻi e kalasí ke nau lau leʻo-lahi e ngaahi potu folofola kuo filifilí.

  • Ko e hā ne kole ʻe Sīsū ki heʻene kau ʻAposetoló ke nau fai ʻi he Ngoue Ketisemaní? (Vakai, Luke 22:39–40.) Ko e hā ne kole ai ʻe Sīsū ki he kau ʻAposetoló ke nau lotú? (Vakai, Luke 22:40.) ʻOku fakamālohia fēfē kitautolu ʻe he lotú, ke tau matuʻuaki e ʻahiʻahí?

  • Ko e hā ne kole ʻe Sīsū kia Pita, Sēmisi mo Sione ke nau fai ʻi he Ngoue Ketisemaní? (Vakai, Mātiu 26:38, 41. Fakamahino ange, ko e ʻuhinga hono fakaʻaongaʻi ʻo e foʻi lea ko e leʻó, ke ʻāʻā. ʻOku fakafehoanaki fēfē kitautolu ki he fekau ke tau leʻó, pe ʻāʻā ʻi heʻetau feinga ke moʻuiʻaki e ongoongoleleí? (Vakai, 2 Nīfai 4:28; ʻAlamā 7:22; 32:26–27.)

  • Ko e hā ne finangalo ai ʻa Sīsū ke ne fakavaivaiʻi pē ia ki he mamahi lahi naʻá ne ʻosi ʻafioʻi ʻe hoko ki ai ʻi he Ngoue Ketisemaní? (Vakai, Mātiu 26:39, 42, 44.) Kuo tāpuekina fēfē koe ʻi haʻo fakavaivai ki he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní?

  • Hili hono fakahā ʻe Sīsū te ne fai e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní, naʻe “[hā] mai [ha] ʻāngelo mei he langí kiate ia, ʻo ne fakamālohia ia” (Luke 22:43). Ko e hā ʻoku tau ʻilo mei he meʻá ni ʻo kau ki he Tamai Hēvaní? (ʻE lava ke kau he talí, te ne fakamālohia kitautolu ʻi heʻetau fakatōkilalo ʻo fai hono finangaló.)

  • Ko e hā naʻe hoko ki he Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní? (Vakai, T&F 19:16–19; Luke 22:44; Mōsaia 3:7; ʻAlamā 7:11–13.)

    Naʻe ako ʻa ʻEletā Sēmisi E. Talamesi ʻo pehē: “ ʻOku taʻefaʻalaua ʻa e mamahi ne fuesia ʻe Kalaisi ʻi he ngoué, ʻo tatau pē ki hono mamafá mo hono ʻuhingá… . Naʻá ne fefāʻuhi mo ne toʻe koeʻuhí ko ha kavenga he ʻikai ke malava ‘o fuesia ʻe ha tangata kuo moʻui he māmaní. Naʻe ʻikai ko ha mamahi fakaesino, pe mamahi fakaʻatamai naʻe tupu ai ʻene faingataʻaʻia mei he faʻahinga fakamamahi ko iá, pea tupu ai ʻene tautaʻa totó; ka ko ha mamahi fakalaumālie ʻo e laumālié, ʻa ia ko e ʻOtuá pē taha te ne lava ke aʻusiá… .ʻI he houa ko ia ʻo e mamahí, ne fetaulaki pea ikunaʻi ai ʻe Kalaisi ʻa e fulikivanu kotoa pē ne ʻahi- ʻahiʻi ʻaki ia ʻe Sētane, ‘ko e ʻeiki ʻo e māmaní.’… ʻI ha faʻahinga founga faingataʻa ke mahino ki he tangatá, naʻe toʻo ʻe he Fakamoʻuí kiate Ia ʻa hono mafatukituki ʻo e angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, meia ʻÅtama ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo māmaní” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 613).

    Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele: “Koeʻuhí ko ha konga ia ʻo ʻene fakalelei taʻengatá, naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū ‘ʻi he founga ʻo e kakanó,’ ʻa ia kotoa pē ʻoku tau fou aí. (ʻAlamā 7:11–12). Kuó ne kātakiʻi e angahalá, loto-mamahí, faingataʻaʻiá … pea mo e mamahi ʻa e tangata, fefine mo e fānau kotoa pē (Vakai, 2 Nīfai 9:21)” (ʻi he Conference Report, Apr. 1987, 89; pe Tūhulu, Siulai 1987, palakalafi 10).

2. ʻOku tau fie maʻu e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

  • Ko e hā ʻoku tau fie maʻu ai e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí (Vakai, ʻAlamā 34:9.)

    1. Koeʻuhí ko e Hinga ʻa ʻÅtama mo ʻIví, ʻoku hoko ai kiate kitautolu ʻa e mate fakatuʻasinó, ʻa ia ko e māvahevahe ʻa e sinó mo e laumālié (Mōsese 6:48).

    2. ʻI he taimi ʻoku tau fai angahala aí, ʻoku tau mate fakalaumālie koeʻuhí ʻoku tau fakamavaheʻi ai kitautolu mei he ʻOtuá. ʻOku ngaohi kitautolu ʻe he fai angahalá ke tau taʻe maʻa pea ʻikai ai ke tau lava ʻo nofo mo e ʻOtuá (1 Nīfai 10:21.)

    3. Koeʻuhí he ʻikai ke tau lava ʻo ikunaʻi ʻiate kitautolu pē ʻa e mate fakatuʻasinó mo fakalaumālié, ne ʻomi ai ʻe he Tamai Hēvaní hono ʻAlo Tofu Pē Taha naʻe Fakatupú ke ne fakahoko ʻa e Fakaleleí (Sione 3:16; 2 Nīfai 2:5–9).

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻe lava ke tau maʻu koeʻuhí ko e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí? Te tau tali fēfē e ngaahi tāpuaki ko ʻení?

    1. Koeʻuhí ne fakavaivai ʻa e Fakamoʻuí ki he maté peá ne toetuʻu, ʻo ne ikunaʻi ai e mate fakatuʻasinó (Mōsaia 16:7–8).

    2. Koeʻuhí he naʻá ne toʻo kiate ia ʻetau ngaahi angahalá, te tau lava leva ʻo fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá pea fakamolemoleʻi ai kitautolu, pea te tau hoko ai ʻo maʻa mo taau ke nofo fakataha mo e ʻOtuá (ʻAlamā 7:13–14; Ko e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:3).

    3. Koeʻuhí he naʻá ne toʻo kiate ia hotau ngaahi mamahí, mahino kiate ia hotau ngaahi vaivaí peá ne ʻafioʻi e founga ke tokoniʻi ai kitautolú (ʻAlamā 7:11–12). ʻOku tau maʻu ʻiate ia ha melino ʻi heʻetau muimui kiate Ia ʻi he anga-malū (T&F 19:23).

    Naʻe pehē ʻe ʻEletā Melioni G. Lomenī ʻoku makatuʻunga ʻi he Fakaleleí hono fakahaofi ʻa e kakai kotoa pē mei he mate fakatuʻasinó pea ʻoku fakahaofi ai foki mei he angahalá, ʻa kinautolu ʻe fakatomala mo talangofuá:

    “Naʻe hanga ʻe he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo fakatahaʻi e sinó mo e laumālie ʻo e tangatá ʻi he toetuʻú. Ko ia ʻoku haʻisia ai e kotoa ʻo e māmaní, ʻa e tuí mo e taʻe tuí ki he Huhuʻí, ki he faʻahinga toetuʻu te nau maʻú, koeʻuhí ʻe kau ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi he toetuʻú ʻo hangē ko e hingá, ʻa ia naʻá ne ʻomi ki he tangata kotoa pē ʻa e maté.

    “ ʻOku ʻi ai ha tafaʻaki ʻe taha ʻo e fakaleleí ʻoku fakautuutu ai ʻeku ʻofa ki he Fakamoʻuí mo ne fakafonu hoku laumālié ʻi ha houngaʻia ʻoku ʻikai faʻa fakamatalaʻi. ʻI he tānaki atu ki hono fakalelei ʻo e maumau-fono ʻa ʻÅtamá, ʻo fakafou mai ai e toetuʻú, ko e mamahi ko ia ʻa e Fakamoʻuí ke totongi ʻaki ʻeku ngaahi angahala fakafoʻituituí. Naʻá ne totongi ki hoʻo ngaahi angahalá pea mo e ngaahi angahala fakafoʻituitui ʻa e laumālie moʻui kotoa pē kuó ne nofoʻi e māmaní pe kuo moʻui fakamatelie ʻi māmani. Ka naʻe ʻi ai hono ʻuhinga naʻá ne fai ai ʻení. He ʻikai ke tau maʻu taʻe fakangatangata e monū ʻo e mamahi ko ʻeni mei heʻetau ngaahi maumau-fono fakafoʻituituí, ʻo hangē ko ia ko haʻatau maʻu ʻa e toetuʻú, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ha meʻa te tau fai. ʻI heʻetau lau ko ia ki he maumau- fono fakafoʻituituí, kapau te tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakaleleí kuo pau ke tau talangofua ki he fonó.

    “… ʻI he taimi ʻoku tau fai angahala aí, ʻoku tau mavahe ai mei he ʻOtuá pea lau ʻa kitautolu ʻoku ʻikai ke tau taau mo feʻunga ke hū ki hono ʻaó. He ʻikai ke lava ʻo hū ha meʻa ʻuli ki hono ʻaó. He ʻikai ke tau lava, neongo pe ko e hā hono lahi ʻo ʻetau feingá, ke toʻo meiate kitautolu ʻa e ʻuli ʻa ia ko e nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi maumau-fonó. Kuo pau ke fufulu ʻa e ʻuli ko iá ʻe he taʻataʻa ʻo e Huhuʻí, pea kuó ne ʻosi fokotuʻu mai e hala ʻe lava ke toʻo ʻaki e ʻuli ko iá. Ko e hala ko iá ʻa e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku fie maʻu kitautolu ʻe he ongoongoleleí ke tau tui ki he Huhuʻí mo tali ʻene fakaleleí, fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, papitaiso ʻi he fakauku ki he fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá, maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hilifaki ʻo e ngaahi nimá pea hokohoko atu ʻi he faivelenga pe ko hono fai ʻo e lelei taha te tau lavá, ke fakahoko ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1953, 35–36).

Fakaafeʻi e kau mēmipa ne ʻosi vaheʻi ki aí ke nau fakamatala ki he ngaahi taumuʻa kuo nau ʻosi teuteuʻí (vakai ki he konga “Teuteú”).

Fakaʻosí

Fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo ke fakahā hoʻo houngaʻia ʻi heʻene Fakaleleí. Kapau ʻe ʻaonga, peá ke kole ki he kalasí ke nau fai mo e meʻa tatau.

Ngaahi Fakakaukau ke Fakalahi ki Hono Akoʻi ʻo e Lēsoní

ʻOku hoko ʻa e nāunau ko ʻení ko ha fakalahi ki he lēsoni ʻoku fokotuʻu atú. Te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ha fakakaukau ʻe taha pe lahi ange mei heni ke hoko ko ha konga ʻo e lēsoní.

1. Fakamatala fakavitiō

ʻOku fakamatalaʻi ʻi he konga nima ʻo e “Ngaahi Anga Fakafonua ʻo e Fuakava Foʻoú,” ʻa ia ko e toʻo mei he Ngaahi Fakamatala Fakavitiō ʻo e Fuakava Foʻoú (53914 900), ʻoku ʻuhinga ʻa e Ketisemaní ki he “tataʻoʻanga ʻōlivé.” Kapau te ke huluʻi ʻa e konga ko ʻení, mou aleaʻi ha founga ne feʻunga tonu ai ʻa e hingoa Ketisemaní pea mo e ngoue ne fuesia ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa ʻetau ngaahi angahalá.

2. “Ko e Fakalaloá”

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā Poiti K. Peeka ha talanoa fakatātā ke akoʻi ʻaki ʻa e founga ʻoku hanga ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei heʻetau angahalá, ʻo ka tau ka fakatomala mo talangofua ki heʻene ngaahi fekaú. Te ke lava ʻo fakahoko ʻa e talanoa fakatātā ko ʻení ke tokoni ʻi hono fakamahinoʻi ki he kalasí ʻa e fiemaʻu ko ia ke fai ʻa e Fakaleleí. ʻE lava ke maʻu ʻa e talanoa fakatātaá mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení:

  1. Ko e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Ongoongoleleí [1997], vahe 12, konga 5.

  2. Conference Report, ʻEpeleli 1977, pages 79–80; pe Tūhulu, ʻOkatopa 1977, palakalafi 22–47.