Konifelenisi Lahi
Faaitaha ʻi Hono Fakahoko e Ngāue ʻa e ʻOtuá
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020


Faaitaha ʻi Hono Fakahoko e Ngāue ʻa e ʻOtuá

Ko e founga lelei taha ke fakahoko ai e meʻa ʻoku tau malava fakalangí ko e ngāue fakataha, pea tāpuekina ʻaki e mālohi mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Siʻi kāinga ʻofeina, ʻoku fakafiefia ke ʻi heni mo kimoutolu. Ko e fē pē ha feituʻu ʻoku mou fanongo mei ai, ʻoku ou fāʻofua atu ki hoku ngaahi tokouá mo lulululu ki hoku ngaahi tuongaʻané. ʻOku tau faaitaha ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí.

Ko e meʻa pē ʻoku tau ʻuluaki fakakaukau ki ai kau kia ʻĀtama mo ʻIví, ko ʻena moʻui fiefia ʻi he Ngoue ko ʻĪtení. ʻOku ou fakakaukau naʻe fakaʻofoʻofa maʻu pē ‘a e ʻeá—ʻikai ke fuʻu vela pe fuʻu momoko—pea naʻe maʻu ngofua ʻa e fuaʻiʻakau mo e vesitapolo mahu mo ifo ko iá ke na kai mei ai ʻi ha faʻahinga taimi pē te na fie maʻu ai. Koeʻuhí ko ha maama foʻou ʻeni kiate kinaua, ne lahi e meʻa ke na sio aí, ko ia ai ne fakamānako e ʻaho kotoa pē ʻi heʻena feohi mo e fanga manú mo vakai takai ki hona ʻātakai fakaʻofoʻofá. Ne tuku foki kiate kinaua ha ngaahi fekau ke na talangofua ki ai pea ʻi ai ha founga kehekehe ʻo e faipau ki he ngaahi fakahinohino ko iá, ʻo kamata ke hoko ai e hohaʻa mo e puputuʻu. 1 Ka ʻi heʻena fai e fili ne liliu ai ʻena moʻuí ʻo taʻengatá, naʻá na ako ke ngāue fakataha mo faaitaha ʻi hono fakahoko e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá ne fakataumuʻa kiate kinaua—mo hono kotoa ʻEne fānaú.

Fakakaukau angé ki he ongomātuʻa tatau ko ʻení ʻi he moʻui fakamatelié. Naʻe pau ke na ngāueʻi ʻena meʻakaí, pea fakakaukau ha fanga manu ʻe niʻihi ko ʻenau meʻakaí kinaua, pea ʻi ai mo e ngaahi pole faingataʻa ne toki lava pē ke ikunaʻi ʻi heʻena lotu mo e talatalaifale fakatahá. ʻOku ou tui ne ʻi ai e taimi ne kehekehe ai ʻena fakakaukau ki he anga hono fakaleleiʻi e ngaahi pole ko iá. Ka neongo ia, naʻá na ako mei he Hingá ʻa e mahuʻinga ke ngāue ʻi he uouongataha mo e ʻofá. ʻI he fakahinohino naʻá na maʻu mei he ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakalangí, ne akoʻi kiate kinaua e palani ʻo e fakamoʻuí mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa ia ʻe lava ke ngāue lelei ai e palaní. Koeʻuhi ne mahino kiate kinaua ʻoku faitatau pē e taumuʻa ʻo ʻena ʻi he māmaní mo e taʻengatá, naʻá na fiemālie mo lavameʻa ʻi heʻena ako ke ngāue fakataha ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni.

ʻĪmisi
Ko hono akonekina ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻena fānaú

ʻI hono maʻu ʻena fānaú, ne akoʻi leva ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ki hona fāmilí e meʻa naʻá na ako mei he kau talafekau fakalangí. Ne tukutaha ʻena tokangá ke tokoniʻi ʻena fānaú ke mahino mo nau tali e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ia te nau fiefia ai ʻi he moʻui ní, mo mateuteu ke foki ki heʻenau ongomātuʻa fakalangí hili hono fakatupulaki e meʻa ʻoku nau malavá mo fakamoʻoniʻi ʻenau talangofua ki he ʻOtuá. Ne ako ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei he meʻá ni ke na houngaʻia he kehekehe hona mālohingá mo fetokoniʻaki ʻi heʻena ngāue mahuʻinga ʻoku taʻengatá. 2

Hili ha ngaahi senituli mo ha lauʻi taʻu, ne fakakeheʻi e fatongia fakalangi mo pau ʻo e fefalalaʻaki ʻa e tangatá mo e fefiné tupu mei he fakamatala hala mo fetaʻemahinoʻakí. ʻI he vahaʻataimi fakafiefia ko ia ʻo e kamataʻanga he Ngoue ʻo ʻĪtení mo e taimi ní, kuo ola lelei e taumuʻa mo e feinga ʻa e filí ke fakamavahevaheʻi e kakai tangatá mo e houʻeiki fafiné ʻi heʻene feinga ke ikunaʻi hotau laumālié. ʻOku ʻiloʻi ʻe Lusifā te ne lava ke fakaʻauha e ongoʻi uouangataha ʻa e tangatá mo e fefiné, kapau te ne ʻai ke tau puputuʻu ʻi hotau mahuʻinga fakalangí mo e ngaahi fatongia fakafuakavá, pea ʻe ola lelei ʻene fakaʻauha e ngaahi fāmilí, ʻa ia ko e ʻiuniti mahuʻinga ia ʻo ʻitānití.

ʻOku ngāue ʻaki ʻe Sētane e fakatauhoá ko ha meʻangāue ke fakatupu ʻaki ha ongoʻi māʻolunga pe maʻulalo ange, ke fūfuuʻi e foʻi moʻoni taʻengata ko ia ʻoku faka-ʻOtua mo mahuʻinga tatau ʻa e faikehekehe ko ia ʻi he tangatá mo e fefiné. Kuó ne feinga ke fakasiʻia e tokoni ʻa e houʻeiki fafiné ki he fāmilí mo e sosaietí fakatouʻosi, ʻo tukuhifo ai honau ivi tākiekina fakaʻofoʻofa ki he leleí. Ko ʻene taumuʻá ke tafunaki ha feʻauʻauhi ki he mafaí kae ʻikai ko hono fakafiefiaʻi e tokoni makehe ʻa e tangatá mo e fefiné ʻi heʻena fetokoniʻaki ke maʻu e uouangatahá.

Ko ia ai, hili ha ngaahi taʻu ʻi he māmaní kotoa, ne kamata ke mole atu e mahino kakato ʻo e fefalalaʻaki fakalangi mo e tokoní kaeʻumaʻā e kehekehe ʻi he fatongia ʻo e tangatá mo e fefiné. Ne lahi e ngaahi sosaieti ne fakamoʻulaloaʻi ai e houʻeiki fafiné ki he kakai tangatá kae ʻikai ko ha hoa ngāue tatau, pea fakangatangata mo ʻena ngāué ʻo toe pukupuku ange. Ne holo ʻaupito e tupulaki fakalaumālié ʻi he kuonga fakapoʻuli ko iá; ʻio, ne ʻikai ke loko ʻi ai ha maama fakalaumālie ʻe lava ke hū ki he ʻatamai mo e loto kuo maʻunimā ʻe he ngaahi talatukufakaholó.

Pea toki ulo ngingila mai e maama ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí ʻo “lahi ange hono ngingilá ʻi he laʻaá” 3 ʻi he taimi ne hā ai e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ki he tamasiʻi ko Siosefa Sāmitá ʻi he konga kimuʻa ʻo e faʻahitaʻu failau ʻo e 1820 ʻi he vaoʻakau toputapu ko ia ʻi Niu ʻIoké. Ne kamataʻi ʻe he meʻa ko iá hono ʻomai hokohoko e fakahā fakaeonopooni mei he langí. Ko e taha e ngaahi ʻuluaki ʻelemēniti ʻo e ʻuluaki Siasi ʻo Kalaisí ko hono fakafoki mai e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. ʻI he hokohoko atu hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí, ne toe kamata ke fakatokangaʻi ʻe he houʻeiki tangatá mo fafiné ʻa e mahuʻinga mo e malava ke ngāue ko ha hoa ngāué, ʻo Ne fakamafaiʻi mo tataki e ngāue toputapú ni.

ʻĪmisi
Ko hono Fokotuʻu ʻo e Fineʻofá

ʻI he taimi ne loto ai e houʻeiki fafine ʻo e Siasí he 1842 ke fokotuʻu ha kulupu fakaʻofisiale ke tokoni ki he ngāué, ne ueʻi fakalaumālie ʻa Palesiteni Siosefa Sāmita ke fokotuʻu kinautolu ʻi he “tataki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakatatau ki he sīpinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.” 4 Naʻá ne pehē, “ʻOku ou tuku atu kiate koe ʻa e kií ʻi he huafa ʻo e ʻOtuá …—ko e kamataʻanga ʻeni ʻo ha ngaahi ʻaho lelei ange.” 5 Pea talu hono fakaʻaongaʻi ʻo e kī ko iá, kuo kamata ke lahi e ngaahi faingamālie fakaako, fakapolitikale, mo fakaʻekonōmika maʻá e houʻeiki fafiné ʻi he māmaní. 6

Ne kehe ʻaupito e kautaha foʻou ko ʻeni ʻa e Siasí maʻá e houʻeiki fafiné ʻa ia ne ui ko e Fineʻofá, mei he ngaahi kautaha maʻá e houʻeiki fafine ʻo e ʻaho ko iá koeʻuhí he naʻe fokotuʻu ia ʻe ha palōfita naʻá ne ngāue ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke foaki ki he houʻeiki fafiné ʻa e mafaí, ngaahi fatongia toputapú, mo fakakau ki he ngaahi fatongia he Siasí, ʻo ʻikai mavahe mei ai. 7

Talu mei he taimi ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo aʻu mai ki hotau kuongá ni, kuo fakamaama ʻe hono fakafoki mai ʻo e meʻa kotoa pē ʻa e fie maʻu ʻo e mafai mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni fakatouʻosi ki he houʻeiki tangatá mo fafiné ki hono fakahoko honau ngaahi fatongia fakalangi ne ʻosi tuku maí. Ne tau toki ako kimuí ni mai ko e houʻeiki fafine ko ia kuo vaheʻi ʻi he malumalu ʻo ha taha ʻokú ne maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku nau ngāue ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi honau uiuiʻí. 8

Ne akoʻi mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi ʻOkatopa ʻo e 2019, ko e houʻeiki fafine ko ia kuo maʻu honau ʻenitaumeni temipalé ʻoku nau maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻenau moʻuí pea ʻi honau ʻapí ʻi heʻenau tauhi e ngaahi fuakava toputapu ne nau fai mo e ʻOtuá. 9 Naʻá ne pehē “ʻoku fakaava tatau mai pē ʻa e langí ki he houʻeiki fafine ʻoku fakakoloaʻi ʻaki e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻa ia ʻoku tafe mai mei heʻenau ngaahi fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo hangē pē ko ia ki he houʻeiki tangata ʻoku nau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí.” Pea naʻá ne fakalotolahiʻi e fefine kotoa ke “maʻu ʻo lahi e mālohi ko ia ʻo e Fakamoʻuí ke tokoniʻi homou fāmilí mo e niʻihi kehe ʻoku mou ʻofa aí. 10

Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe mo aú? ʻOku liliu fēfē ʻetau moʻuí ʻi hono maʻu e mahino ki he mafai mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí? Ko e taha e ngaahi meʻa mahuʻinga ke mahinó ko e taimi ko ia ʻoku ngāue fakataha ai e houʻeiki tangatá mo fafiné, ʻoku lahi ange meʻa ʻoku tau lava aí, ʻi heʻetau ngāue mavahevahé. 11 ʻOku fetokoniʻaki hotau ngaahi fatongiá ka ʻoku ʻikai feʻauʻauhi. Neongo ʻoku ʻikai ke fakanofo e houʻeiki fafiné ki ha lakanga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ka ʻoku hangē ko ia ne ʻosi fakahā atu kimuʻá ʻoku tāpuekina e houʻeiki fafiné ʻaki e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻenau tauhi ʻenau ngaahi fuakavá, pea nau ngāue ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí he taimi ʻoku vaheʻi ai kinautolu ki ha fatongiá.

Ne u maʻu ha faingamālie ke tangutu fakataha mo Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi ha ʻaho fakaʻofoʻofa ʻi ʻAokosi, he ʻapi ʻo Siosefa mo ʻEma Sāmita ne toe langa foʻoú ʻi Hamoni ʻi Penisilivēnia, ofi ki he feituʻu ne fakafoki mai ai e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ne talamai ʻe Palesiteni Nalesoni ʻi heʻema pōtalanoá e fatongia mahuʻinga ʻo e houʻeiki fafiné ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí.

Palesiteni Nalesoni: “Ko e taha e meʻa mahuʻinga taha ʻoku fakamanatu mai kiate au heʻeku haʻu ko ʻeni ki he feituʻu ne fakafoki mai ai e lakanga fakataulaʻeikí ko e fatongia mahuʻinga ʻo e houʻeiki fafiné ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí.

“Ko hai naʻá ne fai e hikitohí he taimi ne kamata ai hono liliu ʻe Siosefa e Tohi ʻa Molomoná? ʻIo, naʻá ne tohi pē ha kii meʻa siʻi, ka naʻe ʻikai ke lahi. Ne tokoni ki ai ʻa ʻEma.

“Peá u fakakaukau kia Siosefa heʻene ʻalu ki he vaotaá ʻo lotu ofi ki honau ʻapi ʻi Palemaila ʻi Niu ʻIoké. Ko e fē feituʻu naʻá ne ʻalu ki aí? Naʻá ne ʻalu ki he Vao ʻAkau Tapú. Ko e hā ne ʻalu ai ki aí? He ko e feituʻu ia ne faʻa ʻalu ki ai e Fineʻeikí ʻi heʻene fie maʻu ke lotú.

“Ko kinaua ʻa e ongo fafine ne na fai ha ngāue mahuʻinga ʻi hono fakafoki mai e lakanga fakataulaʻeikí pea mo hono Fakafoki Mai ʻo e Siasí. Te tau lava ʻo pehē taʻetoe veiveiua, ʻoku mahuʻinga tatau pē hotau uaifí he ʻahó ni mo e taimi ko ē. ʻIo ʻoku moʻoni ia.”

ʻOku ola lelei ʻaupito ʻetau ngāué heʻetau feakoʻaki mo taumuʻa taha ke hoko ko ha kau ākonga ʻo Sīsū Kalaisi pea tokoniʻi e niʻihi kehe ʻi he hala ko iá, ʻo hangē pē ko ʻEma mo Lusi mo Siosefá.

ʻOku akoʻi kitautolu “ʻoku hanga ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ʻo tāpuekina e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi ha ngaahi founga kehekehe. … ʻOku laka ki muʻa e kakai fefine mo tangata he Siasí ʻaki e mālohi mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻenau fua e ngaahi fatongia [he Siasí], ngaahi ouau fakatemipalé, ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí, mo e ngāue fakaetauhi fakafoʻituituí. ʻOku mahuʻinga ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki mai ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fengāueʻaki ʻa e houʻeiki fafiné mo e houʻeiki tangatá ʻi hono fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi Hono mālohí.” 12

ʻOku mahuʻinga e uouangatahá ʻi he ngāue fakalangi ʻoku tau monūʻia ke faí, ka ʻoku ʻikai ke hoko fakatuʻupakē ia. ʻE fie maʻu ha ngāue mo ha taimi ke lava lelei ai ha fealēleaʻaki—ke fefanongoʻaki, mahino e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé, mo vahevahe e ngaahi aʻusiá—ka ko hono olá ko ha tuʻutuʻuni ʻoku tataki fakalaumālie ange. Ko e founga lelei taha ke fakahoko ai e meʻa ʻoku tau malava fakalangi ke faí ko e ngāue fakataha, pea tāpuekina ʻaki e mālohi mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi hotau ngaahi ngafa kehekehe kae fetokoniʻakí, ʻo tatau pē ʻi hotau fatongia ʻi ʻapí pe ko e Siasí.

ʻOku fotu fēfē mai e ngāue fakataha ko iá mei he moʻui ʻa e houʻeiki fafine fuakava ʻo e ʻaho ní? Tuku ke u vahevahe atu ha sīpinga.

ʻĪmisi
Ko ha ongo meʻa mali ʻi he pasikala heka toko ua

Ne makehe e hoa ngāue ʻa ʻAlisoni mo Sioné. Naʻá na heka pasikala he ngaahi lova nounou mo lōloá. Ke ola lelei ʻena feʻauhi ʻi he faʻahinga meʻalele ko iá, kuo pau ke fengāueʻaki e ongo heka pasikalá. Kuo pau ke na ngaue ki he feituʻu tatau ʻi he taimi tonu. He ʻikai ke pule aoniu pē ha taha, ka kuo pau ke na fengāueʻaki lelei mo takitaha fua hono fatongiá. ʻOku pule ʻa e kapiteni ʻi muʻá ki he taimi ke taʻofi aí mo e taimi ke na tuʻú. ʻE tokanga leva e tokotaha ʻi muí ki he meʻa ʻoku hokó pea mateuteu ke ʻoatu ha toe ivi makehe kapau ʻokú na kiʻi tōmui pe kiʻi fakangalokuloku kapau ʻokú na fuʻu ofi ki he kau lova pasikala kehé. Kuo pau ke na fepoupouaki ke ngaʻunu kimuʻa mo aʻusia ʻena taumuʻá.

Ne pehē ʻe ʻAlisoni: “ʻE ʻi ai e taimi ʻe angi mai e kapitení ke ʻTuʻu’ he taimi ʻoku fie maʻu ai ke ma tuʻú mo ʻTaʻofi’ he taimi ʻoku fie maʻu ai ke tuku ʻema ʻaká. Hili ha kiʻi vahaʻa taimi, kuo mahino leva ki he tokotaha mei muí ʻa e taimi ʻe fie maʻu ai ʻe he tokotaha angí ke tuʻu pe taʻofi ai e ʻaká, ʻo ʻikai toe fie maʻu ke fai mai ha angi. Naʻá ma ako ke ma feongoongoi ʻi he anga ʻema ngāué mo ʻiloʻi e taimi ʻoku faingataʻaʻia ai ha taha pea feinga [leva] e tokotaha ke tulituli hake. ʻOku fekauʻaki kotoa pē ia mo e falalá mo e ngāue fakatahá.” 13

Ne ʻikai ke ngata pē he uouangataha ʻa Sione mo ʻAlisoni heʻena ʻaka pasikalá, ka ʻokú na toe uouangataha foki heʻena nofo malí. ʻOku na fakatou loto ke fiefia ange ʻa e tokotaha ko eé; mo sio ki he meʻa ʻoku lelei ʻi he tokotaha kehé mo ngāue ke ikunaʻi ʻa hona vaivaiʻangá. ʻOkú na taufetongi he angí mo tokoni lahi ange ʻi he taimi ʻoku faingataʻaʻia ai e hoangāue ʻe tahá. ʻOkú na fakamahuʻingaʻi e tokoni ʻa e tokotaha kehé mo ʻilo lelei ange e tali ki heʻena ngaahi faingataʻá ʻi heʻena fakatahaʻi hona talēnití mo e ngaahi maʻuʻanga tokoní. ʻOkú na fehaʻiʻaki moʻoni ʻi he ʻofa faka-Kalaisí.

ʻOku mahuʻinga ke fenāpasi lelei ange mo e sīpinga fakalangi ʻo e ngāue fakataha mo uouangatahá ʻi he kuonga ko ʻeni ʻoku ʻātakaiʻi ai kitautolu ʻe he ngaahi pōpoaki ʻo e “siokitá.” ʻOku maʻu ʻe he houʻeiki fafiné ha ngaahi meʻafoaki makehe mo fakalangi 14 mo maʻu ha ngaahi fatongia makehe, ka ʻoku ʻikai ke lahi ange—pe siʻisiʻi ange—hono mahuʻingá ʻi he ngaahi meʻafoaki mo e fatongia ʻo e kakai tangatá. Naʻe faʻu mo fie maʻukotoa ʻeni ki hono fakahoko e palani fakalangi ʻa e Tamai Hēvaní ke maʻu kotoa ʻe Heʻene fānaú e faingamālie lelei taha ke fakahoko ʻaki e meʻa ʻokú ne malava fakalangí.

ʻI he ʻaho ní, “ʻoku tau fie maʻu ha kakai fefine ʻoku nau maʻu e loto-toʻa mo e visione ʻetau Faʻē ko ʻIví” 15 ke ngāue fakataha mo honau kāingá ke ʻomi e ngaahi laumālié kia Kalaisi. 16 ʻOku fie maʻu ke hoko e kakai tangatá ko ha hoa ngāue moʻoni ʻo ʻikai ke fakaʻapē pē honau fatongia totonú pe hoko ko ha hoangāue “fakangalingali” kae fai pē ʻe he houʻeiki fafiné e konga lahi ʻo e ngāué. ʻOku fie maʻu ke loto e houʻeiki fafiné ke “manga mai kimuʻa [pea] tuʻu ʻi [honau] feituʻu totonu mo fie maʻu ke ʻi aí” 17 ko ha ngaahi hoa ngāue ʻo ʻikai fie maʻu ke nau fai e meʻa kotoa pe tatali ke toki fekauʻi. 18

ʻOku hoko e houʻeiki fafiné ko ha kakai mahuʻinga ka ʻoku ʻikai ko hano fokotuʻu ha kulupu ka ko hono maʻu ha mahino ki he moʻoni fakatokāteliné. ʻOku ʻikai fie maʻu ke fokotuʻu ha polokalama ke fakahoko ai ʻeni, ka te tau lava ʻo ngāue ke fakamahuʻingaʻi e houʻeiki fafiné ʻo hangē ko e ʻOtuá: ko ha hoa ngāue mahuʻinga i he ngāue ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.

Kuo tau mateuteu nai? Te tau feinga nai ke ikunaʻi e laulanu fakafonuá kae pikitai ki he ngaahi sīpinga fakalangí mo e ngaahi founga ngāue ʻoku fakatefito he tefitoʻi tokāteliné? ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke tau “fetakinima ʻi he ngāue toputapu ko ʻení … [ke] tokoni ki hono teuteuʻi e māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí.” 19 ʻI heʻetau fai iá, te tau ako ai ke fakamahuʻingaʻi e tokoni fakafoʻituituí mo fakatupulaki e ola lelei te tau fakahoko ai hotau fatongia fakalangí. Te tau ongoʻi ha fiefia lahi ange ʻi he meʻa kuo tau aʻusiá.

Fakatauange pē te tau fili ke faaitaha ʻi he founga tataki fakalaumālie ʻa e ʻEikí ʻo tokoni ke ʻunuakiʻi ʻEne ngāué kimuʻa. ʻI he huafa ʻo hotau Fakamoʻui ʻofeina ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Vakai, Sēnesi 3:1–18; Mōsese 4:1–19.

  2. Vakai, Mōsese 5:1–12. ʻOku akoʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení e hoa ngāue moʻoni ʻa ʻIvi mo ʻĀtamá: ne ʻi ai ʻena fānau (veesi 2); naʻá na ngāue fakataha ke tauhi kinaua mo hona fāmilí (veesi 1); naʻá na lotu fakataha (veesi 4); naʻá na talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo fakahoko fakataha ha ngaahi feilaulau (veesi 5); naʻá na feakoʻaki (veesi 4, 6–11) peá na akoʻi fakataha e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki heʻena fānaú (veesi 12).

  3. Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:16.

  4. Joseph Smith, in Sarah M. Kimball, “Auto-Biography,” Woman’s Exponent, Sept. 1, 1883, 51; see also Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 522.

  5. Joseph Smith, in “Nauvoo Relief Society Minute Book,” 40, josephsmithpapers.org.

  6. Vakai, George Albert Smith, “Address to the Members of the Relief Society,” Relief Society Magazine, Dec. 1945, 717.

  7. Vakai, John Taylor, ʻi he Nauvoo Relief Society Minutes, Mar. 17, 1842, maʻu ʻi he churchhistorianspress.org. Fakatatau ki he fakamatala ʻa ʻĪlisa R. Sinoú, ne akoʻi foki ʻe Siosefa Sāmita ko e houʻeiki fafiné ne ʻosi fokotuʻutuʻu ʻi he ngaahi kuonga fakakosipeli kimuʻa (vakai, Eliza R. Snow, “Female Relief Society,” Deseret News, Apr. 22, 1868, 1; Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá [2011], 1–7).

  8. Vakai, Dallin H. Oaks, “Ko e Ngaahi Kī mo e Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Liahona, Mē 2014, 49–52.

  9. Russell M. Nelson, “Ngaahi Koloa Fakalaumālie,” Liahona, Nōvema 2019, 79.

  10. Russell M. Nelson, “Ngaahi Koloa Fakalaumālie,” 77.

  11. “ʻOku akoʻi ʻe he ongoongolelei kuo fakafoki maí ʻa e fakakaukau taʻengata ʻoku felalaʻaki ʻa e husepānití mo e uaifí. ʻOkú na tuʻunga tatau. Ko ha ongo hoa ngāue” (Bruce R. and Marie K. Hafen, “Crossing Thresholds and Becoming Equal Partners,” Liahona, Aug. 2007, 28).

  12. Gospel Topics, “Joseph Smith’s Teachings about Priesthood, Temple, and Women,” topics.ChurchofJesusChrist.org.

  13. Fetohiʻaki fakatāutaha.

  14. Vakai, Russell M. Nelson, “Ko ha Tautapa ki Hoku Tuofāfiné,” Liahona, Nōvema 2015, 95–97.

  15. Russell M. Nelson, “Ko ha Tautapa ki Hoku Tuofāfiné,” 96.

  16. Vakai, General Handbook: Serving in The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (Tohi Tuʻutuʻuni Fakalukufuá: Ko e Ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní), 1.4, ChurchofJesusChrist.org.

  17. Russell M. Nelson, “Ko ha Tautapa ki Hoku Tuofāfiné,” 97.

  18. “Siʻoku tuofāfine ʻofeina, tatau ai pē pe ko e hā ho uiuiʻí pe tūkunga ʻokú ke ʻi aí, ʻoku mau fie maʻu hoʻo ngaahi fakakaukaú, hoʻo ngaahi ʻiló mo e ueʻi fakalaumālie ʻokú ke maʻú. ʻOku mau fie maʻu ke ke lea peá ke lea ke leʻo lahi ʻi he fakataha alēlea ʻa e uōtí mo e siteikí. ʻʻOku tau fie maʻu e fefine ʻosi mali kotoa pē ke ne lea ‘ko ha tokoni mo e hoa ngāue kakato’ ʻi hoʻo faaitaha mo ho husepānití ʻi hono puleʻi homo fāmilí. Tatau ai pē pe ʻokú ke mali pe tāutaha, ʻoku maʻu ʻe kimoutolu kau fafine ha ivi mo ha poto makehe pea mo ha ongo makehe kuo foaki atu ko ha meʻafoaki mei he ʻOtuá. He ʻikai ke lava ʻe kimautolu kau tangatá ʻo fakatataua homou ivi takiekina makehé. …

    “… ʻOku mau fie maʻu homou mālohingá!” Russell M. Nelson, “Ko ha Tautapa ki Hoku Tuofāfiné,” 97.

  19. Russell M. Nelson, “Ko ha Tautapa ki Hoku Tuofāfiné,” 97.