Konifelenisi Lahi
Ko ha Fakamoʻoni Moʻui ʻo e Kalaisi Moʻuí
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020


Ko ha Fakamoʻoni Moʻui ʻo e Kalaisi Moʻuí

Ko e pōpoaki mahuʻinga ʻo e Tohi ʻa Molomoná ke fakafoki mai ʻa e ʻilo moʻoni ki he fatongia mahuʻinga ʻo Sīsū Kalaisi ʻi hono fakamoʻui mo huhuʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

ʻI ha ʻaho laʻalaʻā ʻo e faʻahitaʻu failau ʻi he 2017, ne fuoloa e kamata ʻa e ʻoupeni hausi ki he Temipale Pālesi, Falaniseé ʻi he taimi ne fakafeʻiloaki atu ai ha tangata ne fōtunga mamahi ki ha taha ʻo e kau taki mamatá. Naʻá ne pehē ne nofo ofi ki he temipalé pea naʻá ne kau ʻi hono fakafepakiʻi mālohi hono langá. Naʻá ne fakamatala ne ʻi ai ha ʻaho ne sio mai ki tuʻa mei he matapā sioʻata ʻo hono fale nofoʻangá, ki hano tukutukuhifo ʻe ha mīsini hiki meʻa mamafa ha tā tongitongi ʻo Sīsū mei ʻolunga pea fokotuʻu lelei ia ʻi he kelekele ʻo e temipalé. Naʻe pehē ʻe he tangatá ne liliu fakaʻaufuli ʻe he aʻusiá ni ʻa ʻene ngaahi ongo fekauʻaki mo hotau Siasí. Naʻá ne ʻiloʻi ko e kau muimui kitautolu ʻo Sīsū Kalaisi peá ne kole fakamolemole koeʻuhi ko ha ngaahi maumau naʻá ne ala fakahoko.

ʻĪmisi
Ko ha tā tongitongi ʻoku fokotuʻu ʻi he Temipale Pālesi, Falaniseé

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he tā tongitongi Christus, ʻa ia ʻokú ne teuteuʻi ʻa e kelekele ʻo e Temipale Pālesí mo e ngaahi feituʻu kehe ʻo e Siasí, ʻa ʻetau ʻofa ki he Fakamoʻuí. Ko e fuofua tā tongitongi māpele ko ʻení ʻa ia ko e ngāue ʻa e tokotaha ʻaati mei Tenimaʻake ko Pēteli Tovaleseni, naʻá ne tā tongitongi ia ʻi he 1820—ko e taʻu tatau pē ia ne hoko ai e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā Maí. ʻOku makehe ʻa e tā tongitongí ʻi hono fakahoa ia ki he ngaahi ngāue fakaʻaati kehe ʻo e taimi ko iá, ʻa ia ʻoku meimei lahi ke fakatātaaʻi mai ai ʻa e mamahi ʻa Kalaisi ʻi he kolosí. ʻOku ʻomi ʻe he ngāue ʻa Tovalesení ʻa e Kalaisi moʻuí, ʻa ia kuó Ne ikunaʻi ʻa e maté pea mafao mai hono toʻukupú ʻo fakaafeʻi e tokotaha kotoa ke haʻu kiate Ia. Ko e ngaahi fakaʻilonga pē ʻo e faʻó ʻi Hono toʻukupú mo Hono toʻukupu kelekelé pea mo e matakafo ʻi Hono vakavaká, ʻokú nau fakamoʻoni ki he mamahi taʻemafakatataua naʻá Ne kātekina ke fakahaofi ai e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.

ʻĪmisi
Ko e toʻukupu ʻo e Fakamoʻuí ʻo hangē ko ʻene hā ʻi he tā tongitongi Christus

Mahalo ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ʻoku saiʻia ai ʻa kitautolu kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he tā tongitongi ko ʻení, ko ʻene fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa e fakamatala ʻi he Tohi Molomoná, kau ki he hā ʻa e Fakamoʻuí ʻi he konitinēniti ʻAmeliká:

ʻĪmisi
Ko e hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ki he Ongo ʻAmeliká

“Pea vakai, naʻa nau mamata ki ha Tangata ʻoku hāʻele hifo mei he loto langí; pea kuo kofu ia ʻaki ʻa e pulupulu hinehina; pea naʻá ne hāʻele hifo ʻo tuʻu ʻi honau haʻohaʻongá. …

“Pea naʻe hoko ʻo pehē naʻa ne mafao atu hono toʻukupú ʻo ne folofola ki he kakaí, ʻo pehē:

Vakai, ko au ko Sīsū Kalaisi, …

“… Kuó u inu mei he ipu kona ko ia naʻe tuku ʻe he Tamaí kiate aú, pea kuó u fakaongoongoleleiʻi ʻa e Tamaí ʻi heʻeku toʻo kiate au ʻa e ngaahi angahala ʻa e māmaní.”1

Pea naʻá Ne fakaafeʻi leva ʻa e tangata, fefine, fānau takitaha ke nau haʻu ʻo ʻai honau nimá ki Hono vakavaká pea ala ki he ngaahi matakafo ʻo e faʻó ʻi Hono toʻukupú pea mo e toʻukupu kelekelé, pea maʻu ai ha fakamoʻoni fakataautaha ko e moʻoni ko Ia ʻa e Mīsaia ne fuoloa e tatali ki aí.2

Ko e meʻa fakaofo ko ʻeni ne hokó ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻOku maʻu kakato e “ongoongo lelei” ʻo e ongoongoleleí ʻi he ʻīmisi ko ʻeni ʻo e Fakamoʻuí, ʻi heʻene fakamafao atu Hono “toʻukupu ʻo e ʻaloʻofá”3 ke fakaafeʻi ʻa e tokotaha fakafoʻituitui takitaha ke haʻu kiate Ia pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne Fakaleleí.

Ko e tefitoʻi pōpoaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná ke fakafoki mai ʻa e ʻilo moʻoni ki he fatongia mahuʻinga ʻo Sīsū Kalaisi ʻi hono fakamoʻui mo huhuʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku toutou hā ʻa e kaveingá ni mei he peesi talateú ki he ngaahi lea fakaʻosi ʻo e vahe fakaʻosí. ʻI he ngaahi senituli ʻo e hē mei he moʻoní pea mo e puputuʻu fakalaumālié, ne mole e ʻuhinga loloto ʻo e meʻa ne fakahoko ʻe Kalaisi ʻi Ketisemani pea ʻi Kolokotá. ʻOku pau pē ne ongoʻi loto vēkeveke ʻa Siosefa Sāmita ʻi heʻene liliu ko ia ʻa e 1 Nīfaí, ʻo ne ʻiloʻi ai e talaʻofa fakaofo ko ʻení: “Ko e ngaahi lekooti fakamuimui ko ʻeni [ʻo e Tohi ʻa Molomoná] … te ne fakamoʻoniʻi ʻa hono moʻoni ʻo e ʻuluakí [ko e Tohi Tapú] … pea te nau fakamahinoʻi ʻa e ngaahi meʻa mahinongofua mo mahuʻinga ʻa ia kuo toʻo mei aí; pea ʻe fakahā ia ki he faʻahinga, mo e ngaahi lea, mo e kakai fulipē, ko e Lami ʻa e ʻOtuá ko e ʻAlo Ia ʻo e Tamai Taʻengatá, pea ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní; pea kuo pau ke haʻu ʻa e kakai fulipē kiate ia, pē ʻe ʻikai fakamoʻui ʻa kinautolu.”4

ʻOku toutou fakaongo mai e ngaahi moʻoni mahinongofua mo mahuʻingá ʻi he kotoa ʻo e Tohi ʻa Molomoná. ʻI heʻeku vahevahe e niʻihi ʻo e ngaahi moʻoni ko ʻení, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fakakaukau ki he founga kuo nau liliu pe lava ʻo liliu ai hoʻo moʻuí.

  1. Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ko ha meʻafoaki taʻetotongi ʻoku ʻoatu kiate kinautolu kotoa kuo moʻui, lolotonga moʻui, pea ʻe moʻui ʻi he māmaní.5

  2. Makehe mei hono fuesia e faingataʻa ʻo ʻetau ngaahi angahalá, naʻe toʻo ʻe Kalaisi kiate Ia ʻa ʻetau ngaahi mamahí, vaivaí, faingataʻaʻiá, mo e mahamahakí, pea mo e ngaahi faingataʻa kotoa ʻoku hoko ko e konga ʻo e tūkunga fakamatelie ʻo e tangatá. ʻOku ʻikai ha faingataʻa, mamahi, pe loto mamahi ne ʻikai ke Ne fuesia maʻatautolu.6

  3. ʻOku fakaʻatā kitautolu ʻe he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke tau ikunaʻi ʻa e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e Hinga ʻa ʻĀtamá, ʻo kau ai ʻa e mate fakatuʻasinó. Koeʻuhi ko Kalaisi, ʻe ausia ʻe he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá kuo fanauʻi ki he māmaní, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e tuʻunga angamāʻoniʻoni ʻoku nau ʻi aí, ʻa hono fakatahaʻi ʻo honau laumālié mo e sinó ʻi he mālohi ʻo e Toetuʻú7 pea foki kiate Ia ke “fakamāuʻi kinautolu ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué.”8

  4. ʻI hono fakafehoanakí, ko hono maʻu kakato ko ia ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻoku makatuʻunga ia ʻi heʻetau faivelenga9 ʻi hono moʻui ʻaki e “tokāteline ʻa Kalaisí.”10 Naʻe mamata ʻa Līhai ʻi heʻene misí ki he “hala fāsiʻi mo lausiʻi”11 ʻoku fakatau ki he ʻakau ʻo e moʻuí. Ko hono fuá ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi hono fakahaaʻi ʻi he ngaahi tāpuaki fungani ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí, “ʻoku fungani mahuʻinga… mo fungani lelei hake … pea ko e mahuʻinga taha ia ʻi he ngaahi meʻafoaki kotoa pē ʻa e ʻOtuá.”12 Ke lava ʻo maʻu ʻa e fua ko ʻení, kuo pau ke tau ngāue ʻi he tui kia Sīsū Kalaisi, fakatomala, “tokanga ki he folofola ʻa e ʻOtuá,”13 maʻu ʻa e ngaahi ouau mahuʻingá, pea tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú ki he ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí.14

  5. Ne ʻikai ngata pē ʻi hono fakamaʻa ʻe Sīsū Kalaisi ʻetau ngaahi angahalá ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí, ka ʻokú Ne toe ʻomi foki mo ha mālohi ke malava ai ʻEne kau ākongá ʻo “liʻaki ʻa e tangata fakakakanó,”15 fakalakalaka ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea,”16 pea tupulaki ʻi he māʻoniʻoni17 ka nau lava ʻi ha ʻaho ʻo hoko ko ha tokotaha haohaoa ʻi he ʻīmisi ʻo Kalaisí18 kuo feʻunga ke toe nofo mo e ʻOtuá19 pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e puleʻanga ʻo e langí.20

Ko e moʻoni fakafiemālie ʻe taha ʻoku ʻi he Tohi ʻa Molomoná ko e neongo ʻa e taʻefakangatangata mo hono tākiekina ʻe he Fakalelei ʻa e ʻEikí ʻa e kakai kotoa pē, ka ko ha meʻafoaki fakaofo fakataautaha ia ʻoku taau mo kitautolu fakafoʻituitui.21 Hangē ko hono fakaafeʻi ʻe Sīsū ʻa e kau ākonga Nīfaí kotoa ke ala ki Hono ngaahi matakafó, naʻá Ne pekia maʻatautolu takitaha, fakataautaha ʻo hangē ko koe pē pe ko au ʻoku ʻi he māmaní. ʻOkú Ne fai mai ha fakaafe fakataautaha kiate kitautolu ke tau haʻu kiate Ia pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki fakaofo ʻo ʻEne Fakaleleí.22

ʻOku hoko ʻo moʻoni ange ʻa e natula fakataautaha ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻi heʻetau fakakaukau ki he ngaahi sīpinga ʻa e kau tangata mo e kau fefine fakaofo ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻOku kau ai ʻa ʻĪnosi, ʻAlamā, Sisolome, Tuʻi ko Lamonaí pea mo hono uaifí, pea mo e kakai ʻo e Tuʻi ko Penisimaní. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi talanoa ʻo ʻenau uluí mo e ngaahi fakamoʻoni mālohí, ha fakamoʻoni moʻui ʻo e founga ʻe lava ke liliu ai hotau lotó pea liliu ʻetau moʻuí ʻi he angalelei taʻefakangatangata mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí.23

Naʻe fai ʻe he palōfita ko ʻAlamaá e fehuʻi mahuʻinga ko ʻení ki hono kakaí. Naʻá ne pehē, “Kapau kuo mou ongoʻi ha liliu ʻi homou lotó, pea kapau kuo mou fie hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo ʻene ʻofa huhuʻí, ʻoku ou fie fehuʻi atu, pe ʻoku mou o ongoʻi pehē he taimí ni?”24 ʻOku matuʻaki mahuʻinga ʻa e fehuʻí ni ʻi he ngaahi ʻahó ni, koeʻuhí ʻi heʻetau hoko ko ia ko e kau ākonga ʻa e ʻEikí, ʻoku tau fie maʻu Hono mālohi huhuʻí ke tau feʻao mo ia, ueʻi kitautolu, mo liliu kitautolu takitaha ʻi he ʻaho kotoa pē.

ʻE lava ke toe fakalea ʻa e fehuʻi ʻa ʻAlamaá ke pehē: ko e fē ʻa e taimi fakamuimuitaha kuó ke ongoʻi ai ʻa e ivi tākiekina ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻi hoʻo moʻuí? ʻOku hoko ʻeni ʻi hoʻo ongoʻi ha fiefia ʻoku “fakaʻofoʻofa mo lelei”25 ʻokú ne hoko mai kiate koe ʻo fakamoʻoni ki ho laumālié ʻoku fakamolemoleʻi hoʻo ngaahi angahalá; pe ko e taimi ʻoku faingofua ange ai hono fuesia e ngaahi ʻahiʻahi fakamamahí; pe ko e taimi ʻoku fakavaivaiʻi ai ho lotó peá ke lava ʻo fakahaaʻi hoʻo fakamolemoleʻi ha taha kuó ne fakamamahiʻi koe. Pe mahalo ko e taimi kotoa ʻokú ke fakatokangaʻi ai ʻoku tupulaki hoʻo malava ko ia ke ʻofa mo tokoniʻi e niʻihi kehé pe ʻoku hanga ʻe he founga fakamāʻoniʻoni ko iá ʻo ngaohi koe ke ke hoko ko ha tokotaha kuo liliu, ʻo hangē ko e sīpinga ʻa e Fakamoʻuí.26

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni kotoa e ngaahi aʻusia ko iá pea hoko ko e fakamoʻoni, ʻoku lava ke liliu ʻa e moʻuí ʻi he tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí. ʻOku fakamahinoʻi pea fakalahi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa ʻetau ʻilo ki he meʻafoaki fakalangi ko ʻení. ʻI hoʻo ako ʻa e tohí ni, te ke ongona ʻa e leʻo ʻo e Kalaisi moʻuí ʻokú Ne fakaafeʻi koe ke ke haʻu kiate Ia. ʻOku ou palōmesi atu kapau te ke tali ʻa e fakaafé ni pea fakafenāpasi hoʻo moʻuí ki Heʻene sīpingá, te ke maʻu ʻa Hono ivi tākiekina huhuʻí ʻi hoʻo moʻuí. ʻE liliu kitautolu ʻe he Fakamoʻuí mei he ʻaho ki he ʻaho ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní “kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá”27 ʻa ia ʻe hangē ko ʻEne folofolá, te ke “mamata ki hoku matá pea ʻiloʻi ʻoku ou ʻi ai.”28 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.