Konifelenisi Lahi
Fakakaukau ki he Angalelei mo e Mafimafi ʻo e ʻOtuá
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020


Fakakaukau ki he Angalelei mo e Mafimafi ʻo e ʻOtuá

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou manatuʻi ‘i he ʻaho kotoa pē ʻa e mafimafi ʻo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí pea mo e meʻa kuó Na fakahoko maʻamoutolú.

ʻI he hisitōlia ʻo māmaní, naʻa mo e taimi pea tautautefito ki he lolotonga ʻo e ngaahi taimi faingataʻá, kuo poupouʻi maʻu pē kitautolu ʻe he kau palōfitá ke tau manatuʻi ʻa e maʻongoʻonga ʻo e ʻOtuá pea fakakaukau ki he meʻa naʻá Ne mei fakahoko maʻatautolu fakafoʻituituí, ko e ngaahi fāmilí, pea ko e kakaí.1 ʻOku maʻu ʻa e fakahinohino ko ʻení ʻi he ngaahi folofolá ka ʻoku lahi taha ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he peesi talamuʻakí ko e taha ʻo e taumuʻa ʻo e Tohi ʻa Molomoná “ke fakahā ai ki he toenga ʻo e fale ʻo ʻIsilelí ʻa e ngaahi meʻa maʻongoʻonga kuo fai ʻe he ʻEikí maʻa ʻenau ngaahi tamaí.”2 ʻOku kau ʻi he aofangatuku ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e kole ʻa Molonai: “Vakai, ʻoku ou fie naʻinaʻi kiate kimoutolu ʻo ka mou ka lau ʻa e ngaahi meʻá ni … ke mou manatuʻi hono lahi ʻo e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí ki he fānau ʻa e tangatá, … pea mou fakalaulauloto ki ai ʻi homou lotó.”3

ʻOku fakaofo ʻa e tuʻo lahi ʻo e ngaahi tautapa mei he kau palōfitá ke fakakaukau ki he angalelei ʻa e ʻOtuá.4 ʻOku finangalo ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke tau manatu ki Heʻene angalelei mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻo ʻikai ko e fakahoifua kiate Kinauá, ka ko e tākiekina ʻoku maʻu ʻe he manatu ko iá, ʻiate kitautolú. ʻI he fakakaukau ko ia ki Heʻena angaʻofá, ʻoku fakalahi ai ʻetau fakakaukaú mo e mahinó. ʻI heʻetau fakakaukauloto ki Heʻena ʻofa mamahí, ʻoku tau loto fakatōkilalo, faʻa lotu, pea mo tuʻu taʻe-ueʻia.

ʻOku fakahaaʻi ʻe ha aʻusia ongo fakamamahi ʻa ha tokotaha naʻe fokoutua ʻa e malava ko ia ke liliu ʻetau fakakaukaú ʻe he loto houngaʻia ʻi he foaki lahí mo e ʻofa mamahí. Naʻá ku maheni mo Tōmasi Nilasoni ʻi he 1987, ko ha tangata fakaofo naʻe fie maʻu ke fetongi hono mafú. Naʻá ne taʻu 63 pea naʻe nofo ʻi Lōkani, ʻIutā ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Hili ʻene ngāue fakakautau lolotonga e Tau Lahi Hono II, naʻá ne mali pea mo Tana Uilikesi ʻi he Temipale Lōkani, ʻIutaá. Naʻá ne hoko ko ha tokotaha tō piliki longomoʻui mo lavameʻa. ʻI he ngaahi taʻu kimuí, naʻá ne fiefia ke ngāue fakataha mo hono mokopuna lahi taha ko Sonatané, ʻi he taimi tutuku ʻa e akó. Ne fakatupulaki ʻe he ongomeʻá ni ha vā fetuʻutaki makehe ko e tupu mei he vakai ʻa Tomu ʻoku lahi e hoko ange ʻa Sonatane kiate iá.

Ne fakatupu loto hohaʻa kia Tomu ʻa ʻene tali ki ha taha ke foaki mai ha mafú. Ne ʻikai foki ko ha tangata faʻa tatali ia. Naʻá ne lava maʻu pē ʻo fokotuʻu pea lavaʻi ʻene ngaahi taumuʻá ʻi heʻene ngāue mālohi mo loto fakapapaú. ʻI heʻene fefaʻuhi mo e mahaki mafú, pea ʻi he ʻikai kei hoko atu e moʻui angamaheni ʻa Tomú, naʻá ne faʻa fehuʻi mai pe ko e hā ʻoku ou fai ke fakavaveʻi ʻa e meʻa ʻoku hokó. Naʻá ne fakakata ʻo fokotuʻu mai ha ngaahi founga ʻe lava ke fakavaveʻi ai hano foaki mai ha mafu maʻana.

ʻI ha ʻaho fakafiefia kae fakalilifu e taha, ne ʻi ai ha mafu ne lava ʻo maʻu maʻa Tomu. Ne lahi feʻunga pea tatau ʻa e kulupu totó, pea naʻe taʻu hongofulu mā ono pē ʻa e tokotaha naʻá ne foaki iá. Ko e mafú ne foaki ia ʻe Sonatane, ko e mokopuna tangata ʻofeina ʻo Tomú. ʻI he konga kimuʻa ʻo e ʻaho ko iá, ne tuiʻi e kā ne heka ai ʻa Sonatané ʻe ha lēlue ʻo ne mālōlō ai.

ʻI he taimi naʻa ku ʻaʻahi atu ai kia Tomu mo Tana ʻi falemahakí, naʻá na fuʻu loto mamahi ʻaupito. ʻOku faingataʻa ke fakakaukau atu ki he meʻa naʻá na fouá, ʻi hono ʻiloʻi ʻe lava ʻo toe fakalōlōa ʻa e moʻui ʻa Tomú ʻi hono fakaʻaongaʻi e mafu ʻo hona mokopuna tangatá. ʻI he kamataʻangá, ne ʻikai ke na tali ke fakakaukau ki he mafu kuo foaki ʻe he ongomātuʻa mamahi ʻa Sonatané, ʻa hona ʻofefiné mo e foha ʻi he fonó. Ne ʻiloʻi ʻe Tomu mo Tana, neongo ʻoku ʻikai toe ngāue ʻa e ʻuto ʻo Sonatané, peá na maʻu e mahino ne ʻikai hoko e fakatuʻutāmaki kia Sonatané koeʻuhi ko ʻena ngaahi lotu ke ʻi ai ha taha te ne foaki mai ha mafú. ʻIkai, ko e mafu ʻo Sonatané ko ha meʻaʻofa ia ʻe lava ke ne faitāpuekina ʻa Tomu ʻi he taimi ʻo e faingataʻá. Naʻá na ʻilo ʻe ʻi ai ha meʻa lelei ʻe ala maʻu mei he meʻa fakamamahi ko ʻení peá na fakakaukau ai ke fai ia.

Naʻe ola lelei ʻa e fetongi mafú. Hili ʻení, ne liliu ʻa Tomu. Ne ope atu ʻa e liliú ʻi he moʻui leleí pe loto houngaʻiá. Naʻá ne talamai naʻá ne fakakaukau ʻi he pongipongi kotoa kia Sonatane, ki hono ʻofefiné mo e foha ʻi he fonó, ki he meʻaʻofa naʻá ne maʻú, pea mo e fatongia ne ʻomi ʻe he meʻaʻofa ko iá. Neongo naʻe hā mahino ʻa hono natula fakakata mo loto-toʻá, ka naʻá ku fakatokangaʻi ne toe anga molumalu ange, faʻa fakakaukau, mo angaʻofa ange ʻa Tomu.

Ne moʻui ʻa Tomu ʻi ha toe taʻu ʻe 13 hili e fetongi hono mafú, ko e ngaahi taʻu ne ʻikai ke ne mei aʻusia. Naʻe fakamatalaʻi ʻi he hisitōlia ʻo e pekiá, ʻi he ngaahi taʻu ko ʻení, naʻe lava ai ke ne tākiekina e moʻui ʻo hono fāmilí mo e niʻihi kehé, ʻaki ʻa e foaki lahi mo e ʻofa. Naʻá ne hoko ko ha taha tokoni fakapaʻanga ki ha tokolahi pea hoko ko ha sīpinga ʻo e fakatuʻamelié pea mo e vilitakí.

ʻOku tau hangē ko Tomú, kuo tau takitaha maʻu ha ngaahi meʻafoaki ne ʻikai ke tau lava ʻo tokonaki maʻatautolu, ʻa e ngaahi meʻafoaki mei heʻetau Tamai Hēvaní pea mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻo kau ai e huhuʻi ʻo fakafou ʻi he feilaulau fakalelei ʻo Sīsū Kalaisí.5 Kuo tau maʻu ʻa e moʻui ʻi he māmani ko ʻení; te tau maʻu e moʻui fakaesino ʻi he maama ka hokó, pea mo e fakamoʻui taʻengatá mo e hakeakiʻí—ʻo kapau te tau fili ki ai—ʻoku hoko kotoa ʻeni koeʻuhi ko e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi.

Ko e taimi kotoa pē ʻoku tau fakaʻaongaʻi, maʻu ha lelei, naʻa mo e fakakaukau ki he ngaahi meʻafoaki ko ʻení, ʻoku totonu ke tau fakakaukau ki he feilaulau, foaki lahi, mo e ʻofa mamahi ʻa e kau foakí. ʻOku hulu hake ʻa e fakaʻapaʻapa ki he kau foakí ʻi hono ʻai ke tau loto houngaʻia peé. ʻOku lava pea ʻoku totonu ke liliu kitautolu ʻe heʻetau fakakaukau ki Heʻena ngaahi meʻafoakí.

Ko ha liliu fisifisimuʻa ʻe taha ʻa e aʻusia ʻa ʻAlamā ko e Siʻí. ʻI he “lolotonga [e] ʻalu holo [ʻa ʻAlamā] ʻi he angatuʻu ki he ʻOtuá,”6 naʻe hā mai ha ʻāngelo. ʻI ha “lea [naʻe] hangē ko ha ʻuʻulu ʻo e mana,”7 naʻe valokiʻi ʻe he ʻāngeló ʻa ʻAlamā ʻi heʻene fakatangaʻi ʻa e Siasí mo “tohoakiʻi ʻa e loto ʻo e kakaí.”8 Naʻe tānaki atu ʻe he ʻāngeló ʻa e enginaki ko ʻení: “ʻAlu, pea manatu ki he nofo pōpula ʻa hoʻo ngaahi tamaí …; pea manatuʻi ʻa e ngahi fuʻu meʻa lalahi kuo [fai ʻe he Otuá] maʻanautolú.”9 ʻI he kotoa ʻo e ngaahi naʻinaʻi naʻe mei malava ke ʻoangé, ko e meʻa ʻeni naʻe fakamamafaʻi ange ʻe he ʻāngeló.

Naʻe Fakatomala ʻa ʻAlamā pea manatu. Naʻá ne vahevahe kimui mo hono foha ko Hilamaní ʻa e naʻinaʻi ʻa e ʻāngeló. Naʻe faleʻi ʻe ʻAlamā, “ʻOku ou fakaʻamu ke ke fai ʻo hangē ko e meʻa kuó u faí, ʻo manatuʻi ʻa e pōpula ʻa ʻetau ngaahi tamaí; he naʻa nau nofo pōpula, pea naʻe ʻikai ha taha ʻe lava ʻo fakahaofi ʻa kinautolu, ka ko e ʻOtua pē ʻo ʻĒpalahamé, … ʻAisaké, mo … Sēkopé; pea ko e moʻoni naʻá ne fakahaofi ʻa kinautolu ʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá.”10 Naʻe pehē ʻe ʻAlamā, “ʻOku ou falala kiate ia.”11 Naʻe mahino kia ʻAlamā, ʻi heʻetau manatua hono fakahaofi kitautolu mei he pōpulá mo e poupou lolotonga ʻa e “ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi tuʻutāmaki ʻi he faʻahinga kotoa pē ʻo e mamahí,” te tau ʻiloʻi ai ʻa e ʻOtuá mo e pau ʻo ʻEne ngaahi talaʻofá.12

Kuo aʻusia ʻe hotau niʻihi ha meʻa fakamamahi hangē ko ia ne aʻusia ʻe ʻAlamaá, pea ʻe lava ke tau aʻusia ʻa e liliu tatau. Naʻe talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻi he kuonga muʻá:

“Teu foaki foki ha loto foʻou kiate kimoutolu, pea teu ʻai kiate kimoutolu ha laumālie foʻou: teu toʻo ʻo ʻave ʻa e loto maká … , pea te u foaki kiate kimoutolu ʻa e loto kakanoʻia.

“Pea te u tuku ki loto ʻiate kimoutolu ʻa hoku laumālié. …

“… Pea te mou ʻi ai ko hoku kakai, pea te u ʻi ai au ko homou ʻOtuá.”13

Naʻe fakahā ange ʻe he Fakamoʻui kuo toetuʻú ki he kau Nīfaí, ʻa e founga ʻoku kamata ʻaki e liliu ko ʻení. Naʻá Ne ʻai ke ʻiloʻi ha konga mahuʻinga ʻaupito ʻi he palani ʻa e Tamai Hēvaní ʻi Heʻene folofola:

“Pea naʻe fekauʻi au ʻe heʻeku Tamaí koeʻuhí ke hiki hake au ki he kolosí; pea ka hili hono hiki hake au ki he kolosí, ke u tohoakiʻi ʻa e kakai fulipē kiate au. …

“Pea ko hono ʻuhinga ʻeni kuo hiki hake ai aú, ko ia, ʻi he māfimafi ʻo e Tamaí te u tohoakiʻi ʻa e kakai fulipē kiate au.”14

Ko e hā ʻe fie maʻu kae lava ke tohoakiʻi ho fakakaukaú ki he Fakamoʻuí? Fakakaukau ki he tukulolo ʻa Sīsū Kalaisi ki he finangalo ʻo ʻEne Tamaí, ʻa ʻEne ikunaʻi ʻa e maté, ʻa ʻEne toʻo kiate Ia hoʻo ngaahi angahalá mo e fehalaakí, ʻa Ene maʻu e mālohi mei he Tamaí ke fai ha taukapo maʻau, pea mo ʻEne huhuʻi koé.15 ʻOku ʻikai nai ke feʻunga e ngaahi meʻá ni ke tohoakiʻi ai koe kiate Ia? ʻOku feʻunga ia kiate au. ʻOku “tuʻu [ʻa Sīsū Kalaisi] ʻo mafao mai Hono toʻukupú, ʻo ʻamanaki mo loto ke fakamoʻui, fakamolemoleʻi, fakamaʻa, fakaivia, fakahaohaoaʻi, pea mo fakamāʻoniʻoniʻi [koe mo au].”16

ʻOku totonu ke ʻomi ʻe he ngaahi moʻoni ko ʻení ha loto foʻou kiate kitautolu pea ueʻi kitautolu ke tau fili ke muimui ki he Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi. Ka neongo ia ʻe lava ke “kei hē [ʻa e loto foʻoú], … pea mavahe mei he ʻOtua ʻoku [tau] ʻofa aí.”17 Ke tau fakafepakiʻi ʻa e fakahehema ko ʻení, ʻoku fie maʻu ke tau fakakaukau he ʻaho kotoa ki he ngaahi meʻafoaki kuo tau maʻú mo e ngaahi meʻa ʻoku kaunga ki aí. Naʻe faleʻi mai ʻe he Tuʻi ko Penisimaní, “Ko ia ai ʻoku ou loto ke mou manatu, pea mou manatu maʻu ai pē, ki he mafimafi ʻo e ʻOtuá … mo ʻene angaleleí mo e kātaki fuoloa kiate kimoutolú.”18 Kapau te tau fai ia, te tau taau ai mo e ngaahi tāpuaki fakalangí.

ʻOku tokoni ʻetau fakakaukau ki he lelei mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ke tau ongoʻingofua ange ai ʻa e Laumālié. ʻI heʻene peheé, ʻe hoko leva ʻa e ongoʻingofua fakalaumālié ke tau ʻilo ai ʻa e moʻoni ʻo e meʻa kotoa pē ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.19 ʻOku kau heni ha fakamoʻoni ʻo e moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ʻo ʻiloʻi ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi fakataautaha, pea tali kuo fakafoki mai ʻa ʻEne ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.21

ʻI heʻetau manatuʻi ʻa e mafimafi ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi mo e meʻa kuó Na fakahoko maʻatautolú, he ʻikai ke tau toʻo maʻamaʻa Kinaua, ʻo hangē pē ko e ʻikai ke toʻo maʻamaʻa ʻe Tomu ʻa e mafu ʻo Sonatané. Naʻe manatuʻi ʻe Tomu ʻi he ʻaho kotoa ʻi ha founga fiefia mo ʻapasia ʻa e meʻa fakamamahi ne hoko ʻo toe lōloa ange ai ʻene moʻuí. ʻI heʻetau vekeveke koeʻuhi ko e ʻilo ʻe lava ʻo fakamoʻui mo hakeakiʻi kitautolú, ʻoku fie maʻu ke tau manatua ʻoku lahi fau ʻa e ngaahi meʻa ke fai ke maʻu ai ʻa e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí.21 ʻE lava ke tau fiefia ʻi he loto ʻapasia ʻi heʻetau ʻilo ka ne taʻeʻoua ʻa Sīsū Kalaisi ne pau ke tau mate, ka koeʻuhí ko Ia, ʻe lava ke tau maʻu ʻa e meʻafoaki maʻongoʻonga taha ʻe lava ke foaki ʻe he Tamai Hēvaní.22 Ko e moʻoni, ʻoku fakaʻatā ʻe he loto ʻapasia ko ʻení ke tau fiefia ʻi he talaʻofa “ʻo e moʻui taʻengatá ʻi he māmani ko ʻení” pea faifai pē ʻo maʻu ʻa e “moʻui taʻengatá … ʻio ʻa e nāunau taʻe-faʻa-maté” ʻi he maama ka hokó.23

ʻI heʻetau fakakaukau ki he angalelei ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí, ʻoku tupulaki ʻa ʻetau falala kiate Kinauá. ʻOku liliu ʻetau ngaahi lotú he ʻoku tau ʻiloʻi ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamaí pea ko ʻEne fānau kitautolu. ʻOku ʻikai ke tau feinga ke liliu ʻa Hono finangaló ka ke fakafenāpasi hotau lotó mo Hoʻoná pea maʻu maʻatautolu e ngaahi tāpuaki ʻokú Ne finangalo ke foakí, ʻo makatuʻunga ʻi heʻetau kolea kinautolú.24 ʻOku tau fakaʻamua ke tau angavaivai ange, toe maʻa ange, tuʻu taʻeueʻia ange, pea anga faka-Kalaisi ange.25 ʻOku fakafeʻungaʻi kitautolu ʻe he ngaahi liliú ni ke tau maʻu ha toe ngaahi tāpuaki fakalangi.

ʻI heʻetau fakahaaʻi ʻoku meia Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi meʻa lelei kotoa pē, te tau fakamatalaʻi lelei ange ai ʻa ʻetau tuí ki he niʻihi kehé.26 Te tau maʻu ha loto-toʻa ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo ha ngaahi ngāue mo e ngaahi tūkunga ʻoku ngali taʻemalavá.27 Te tau fakamālohia ʻetau tukupā ke tauhi e ngaahi fuakava kuo tau fai ke muimui ki he Fakamoʻuí.28 ʻE fakafonu kitautolu ʻe he ʻofa ʻa e ʻOtuá, fie tokoni kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá ʻo ʻikai loto fakamaau, ʻofa ʻi heʻetau fānaú pea ohi hake kinautolu ʻi he angatonu, maʻu e fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá, pea fiefia maʻu pē.29 Ko e ngaahi ola fakaofo ʻeni ʻo hono manatuʻi ʻa e angalelei mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá.

ʻI hono fakafehoanakí, naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ha fakatokanga, “Pea ʻoku ʻikai ha meʻa ʻoku fakatupu houhau ai ʻa e tangatá ki he ʻOtuá, pe ʻoku ʻikai ha taha kuo tupu hono houhaú ki ai, ka ko kinautolu ʻoku ʻikai ke fakamoʻoniʻi ʻa e kau mai hono toʻukupú ʻi he meʻa kotoa pē.”30 ʻOku ʻikai ke u fakakaukau ʻoku houhau ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku tau fakangaloki ai Iá. Ka ʻoku ou fakakaukau ʻokú Ne fuʻu loto-mamahi. ʻOkú Ne ʻafioʻi kuo tau ʻai ke mole meiate kitautolu ʻa e ngaahi faingamālie ke tohoakiʻi ai kitautolu ke ofi ange kiate Ia ʻaki ʻetau manatu kiate Ia mo ʻEne angaleleí. ʻOku mole leva meiate kitautolu ʻa ʻEne malava ʻo ʻunuʻunu ke ofi mai kiate kitautolú pea mo e ngaahi tāpuaki makehe kuó Ne talaʻofá.31

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou manatuʻi ‘i he ʻaho kotoa pē ʻa e mafimafi ʻo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí pea mo e meʻa kuó Na fakahoko maʻamoutolú. Tuku ke hanga ʻe hoʻo fakakaukauʻi ʻa ʻEna angaleleí ʻo haʻi mālohi ange hoʻo ngaahi ongo fakaelotó, kiate Kinaua.32 Fakakaukauloto ki Heʻena ʻofa mamahí, pea ʻe faitāpuekina koe ʻaki ha ʻongoʻingofua fakalaumālie pea hoko ʻo anga faka-Kalaisi ange. ʻE tokoni hoʻo fakakaukau ki Heʻena ʻofá ke ke “kātaki ʻi he tui faivelenga ʻo aʻu ki he ngataʻangá,” kae ʻoua kuo “maʻu ʻa kinautolu ki he langí” ʻo “nofo mo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.”33

Naʻe folofola ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻo kau ki Hono ʻAlo ʻOfaʻangá ʻo pehē, “Fanongo kiate Ia!”34 ʻI hoʻo fakahoko e ngaahi lea ko iá pea fakafanongo kiate Iá, manatu ʻi he fiefia mo e ʻapasia, ʻoku finangalo ʻa e Fakamoʻuí ke fakafoki ʻa ia ʻoku ʻikai te ke lava ʻo fakafokí, ʻokú Ne finangalo ke fakamoʻui ʻa e ngaahi kafo he ʻikai te ke lava ʻo fakamoʻuí, ʻokú Ne finangalo ke fakaleleiʻi ʻa ia kuo maumaú;35 ʻokú Ne totongi ha ngaahi ngāue taʻetotonu kuo hoko kiate koe,36 pea ʻokú Ne finangalo ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi loto kuo kafó.37

ʻI heʻeku fakakaukau atu ki he ngaahi meʻafoaki mei heʻetau Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisí, kuó u ʻilo ai ʻa ʻEna ʻofa taʻefakangatangata pea mo ʻEna ʻofa mamahi maʻá e fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke mafakakaukauá.38 Kuo liliu au ʻe he ʻilo ko ʻení pea te ne liliu foki mo koe. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.