Konifelenisi Lahi
“Tuku Ke Langa ʻa e Falé Ni ki Hoku Hingoá”
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020


“Tuku Ke Langa ʻa e Falé Ni ki Hoku Hingoá”

(Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:40)

Ko e ngaahi fuakava ʻoku maʻú mo e ngaahi ouau ʻoku fakahoko ʻi he ngaahi temipalé ʻoku mahuʻinga ia ki hono fakamāʻoniʻoniʻi hotau lotó pea mo hono hākeakiʻi taupotu taha ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

ʻI he Vaoʻakau Tapú ʻi he taʻu ʻe 200 kuohilí, ne mamata mo fefolofolai ai ʻa e tamasiʻi ko Siosefa Sāmitá mo e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Naʻe ako ʻe Siosefa meiate Kinaua fekauʻaki mo e natula totonu ʻo e Toluʻi ʻOtuá pea mo e hokohoko atu ʻa e fakahaá ʻi he kamata ʻa e meʻa-hā-mai fakalangi ko ʻeni ʻi he ʻaho kimui ní “ʻi he kakato ʻo e ngaahi kuongá.”1

Hili nai ha taʻu ʻe tolu mei ai, ʻi ha tali ki ha lotu fakamātoato, naʻe fakafonu e lokimohe ʻo Siosefá ʻi he efiafi ʻo e ʻaho 21 ʻo Sepitema 1823, ʻe ha maama kae ʻoua kuo “maama ange ia ʻi he hoʻatā mālié.”2 Ne hā mai ha tokotaha ʻi hono veʻe mohengá, ui e tamasiʻí ʻi hono hingoá, pea talaange “ko ha talafekau ia kuo fekauʻi mai mei he ʻao ʻo e ʻOtuá … pea ko hono hingoá ko Molonai.”3 Naʻá ne fakahinohinoʻi ʻa Siosefa ʻo fekauʻaki mo hono ʻomai ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Ne toki lau leva ʻe Molonai mei he tohi ʻa Malakaí ʻi he Fuakava Motuʻá, ʻo kiʻi kehe ia mei he fakalea ʻi he Paaki ʻa Kingi Sēmisí:

“Vakai, te u fakahā kiate kimoutolu ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí, ʻi he nima ʻo ʻIlaisiā ko e palōfitá, ki muʻa ʻoku teʻeki ai ke hoko ʻa e fuʻu ʻaho lahi mo fakamanavahē ʻo e ʻEikí. …

“Pea te ne tō ʻi he loto ʻo e fānaú ʻa e ngaahi talaʻofa naʻe fai ki he ngaahi tamaí, pea ʻe liliu ʻa e loto ʻo e fānaú ki heʻenau ngaahi tamaí. Ka ne ʻikai ke pehē, ʻe fakaʻauha ʻo ʻosiʻosingamālie ʻa māmani kotoa ʻi heʻene hāʻele maí.”4

Ko e meʻa mahuʻingá, he naʻe kamataʻi ʻe he fakahinohino ʻa Molonai kia Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e misiona ʻo ʻIlaisiaá ʻa e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní pea ko ha konga mahuʻinga ia ʻo hono fakafoki mai ʻa e “meʻa kotoa pē, ʻa ia kuo lea ki ai ʻa e ʻOtuá ʻi he ngutu ʻo ʻene kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei he ngaohi ʻa māmaní.”5

ʻOku ou lotua e tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau ako fakataha fekauʻaki mo e ngaahi fuakavá, ngaahi ouaú, mo e ngaahi tāpuaki ʻoku ʻatā maʻatautolu ʻi he ngaahi temipale ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

Ko e Foki Mai ʻa ʻIlaisiaá

ʻOku ou kamata ʻaki hano ʻeke ha fehuʻi mahuʻinga: ko e hā naʻe mahuʻinga ai ʻa e foki mai ʻa ʻIlaisiaá?

“ʻOku tau ʻilo mei he ngaahi fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní naʻe maʻu ʻe ʻIlaisiā ʻa e mālohi faisila ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí”6 pea ko e palōfita fakamuimui ia naʻá ne maʻu ia kimuʻa ʻi he kuonga ʻo Sīsū Kalaisí.”7

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e laumālie, mālohi, mo e uiuiʻi ʻo ʻIlaisiaá ʻoku mou maʻu ai ʻa e mālohi ke maʻu e ngaahi kī ʻo e … kakato ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí … ; pea ke … maʻu … ʻa e ngaahi ouau kotoa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻo aʻu ki hono liliu ʻo e loto ʻo e ngaahi tamaí ki heʻenau fānaú, pea mo e loto ʻo e fānaú ki he ngaahi tamaí, ʻo aʻu kiate kinautolu ʻoku ʻi he langí.”8

ʻOku ʻaonga ʻa e mafai faisila toputapu ko ʻení koeʻuhí “ko ia kotoa pē te ke nonoʻo ʻi māmaní, ʻe nonoʻo ia ʻi he langí: pea ko ia te ke veteki ʻi māmaní, ʻe veteki ia ʻi he langí.”9

Naʻe toe fakamahino ʻe Siosefa ʻo pehē: “ʻE anga fēfē ha hāʻele mai ʻa e ʻOtuá ke fakahaofi ʻa e toʻu tangatá ni? Te Ne fekau mai ʻa ʻIlaisiā ko e palōfitá. … ʻE fakahā ʻe ʻIlaisiā ʻa e ngaahi fuakavá ke fakamaʻu ʻa e loto ʻo e ngaahi tamaí ki he fānaú, pea mo e fānaú ki he ngaahi tamaí.”10

Naʻe hā ʻa ʻIlaisiā mo Mōsese ʻi he Moʻunga ʻo e Liliú peá na foaki ʻa e mafaí ni kia Pita, Sēmisi, mo Sione.11 Ne toe hā foki ʻa ʻIlaisiā mo Mōsese mo ʻIlaiase ʻi he ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836 ʻi he Temipale Ketilaní, ʻo nau foaki ʻa e ngaahi kī lakanga fakataulaʻeiki tatau kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele.12

Naʻe fie maʻu ke toe fakafoki mai ʻe ʻIlaisiā ʻa e mafai faisilá ʻi he 1836 ke teuteuʻi ʻa māmani ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí pea kamata ke tokanga lahi ange ʻa e māmaní kotoa ki he fekumi ki he hisitōlia fakafāmilí.

Ko Hono Liliu, Fakatafoki mo Fakahaohaoaʻi ʻa e Ngaahi Lotó

Ko e foʻi lea ko e loto ʻoku laka hake he tuʻo 1,000 ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi tohi folofolá. Ko e foʻi lea faingofua kae mahuʻinga ko ʻení ʻoku faʻa ʻuhinga ia ki he ngaahi ongo fakaeloto ʻo ha taha fakafoʻituitui. ʻOku fakamatalaʻi ʻe hotau ngaahi lotó—ʻa e fakakātoa ʻo ʻetau ngaahi holí, ʻofá, taumuʻá, fakaʻaiʻaí, mo e ʻulungāngá—ʻa hotau tuʻungá pea mo fakapapauʻi pe ko e hā te tau hoko ki aí. Pea ko e uho ʻo e ngāue ʻa e ʻEikí ko hono liliu, fakatafoki, mo fakahaohaoaʻi ʻa e ngaahi lotó ʻo fakafou ʻi he ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku ʻikai ke tau langa pe hū ki he ngaahi temipale māʻoniʻoní ke maʻu pē ha aʻusia fakafoʻituitui pe fakafāmili ʻoku fakangalongataʻá. Ka, ko e ngaahi fuakava ʻoku maʻu aí mo e ngaahi ouau ʻoku fakahoko ʻi he ngaahi temipalé ʻoku mahuʻinga ia ki hono fakamāʻoniʻoniʻi hotau lotó pea mo e hākeakiʻi taupotu taha ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

Ko hono fakatō ki he loto ʻo e fānaú ʻa e ngaahi talaʻofa naʻe fai ki he ngaahi tamaí—ʻa ia ʻoku kau ai ʻa ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé—ko hono liliu e loto ʻo e fānaú ki heʻenau ngaahi tamaí, ko hono fakahoko ʻa e fekumi ki he hisitōlia fakafāmilí, pea mo hono fakahoko ʻa e ngaahi ouau fakafofonga ʻi he temipalé ko e ngaahi ngāue ia ʻokú ne tāpuekina ʻa e fakafoʻituituí ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí. ʻI heʻetau femouʻekina ʻi he ngāue toputapú ni, ʻoku tau talangofua ai ki he ngaahi fekau ke ʻofa mo tokoni ki he ʻOtuá mo hotau kaungāʻapí.13 Pea ʻoku tokoni ʻa e faʻahinga ngāue taʻesiokita ko iá ke tau “Fanongo [moʻoni] kiate Ia!”14 pea haʻu ki he Fakamoʻuí.15

Ko e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku toputapu tahá, ʻoku toki maʻu pē ia ʻi loto ʻi ha temipale—ko e fale ʻo e ʻEikí. Ko e meʻa kotoa pē ʻoku ako pea mo e meʻa kotoa pē oku fakahoko ʻi he temipalé ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e tuʻunga fakaʻotua ʻo Sīsū Kalaisí pea mo Hono fatongia ʻi he palani maʻongoʻonga ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefiá.

Mei Loto ki Tuʻa

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ha sīpinga mahuʻinga ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he Huhuʻí ʻi hono “fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”16 Naʻá ne pehē: “ʻOku ngāue ʻa e ʻEikí mei loto ki tuʻa. ʻOku ngāue ʻa māmani mei tuʻa ki loto. ʻOku toʻo ʻe he māmaní ʻa e kakaí mei he masivá. ʻOku toʻo ʻe Kalaisi ʻa e masivá mei he kakaí pea nau toki toʻo leva kinautolu mei heʻenau fakaʻofá. ʻE fakafōtunga ʻe māmani ʻa e tangatá ʻaki hono liliu honau ʻātakaí. ʻOku liliu ʻe Kalaisi ʻa e tangatá pea toki liliu ʻe he tangatá honau ʻātakaí. ʻOku fakafōtungaʻi ʻe māmani ʻa e ʻulungaanga ʻo e tangatá, ka ʻe lava ʻe Kalaisi ke liliu e ʻulungaanga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.”17

ʻOku mahuʻinga ʻa e ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono hokohoko atu e ngāue ʻo e fanauʻi foʻoú mo e liliu fakalaumālié; ko e ngaahi founga ia ʻoku ngāue ai ʻa e ʻEikí mo kitautolu fakafoʻituitui mei loto ki tuʻá. Ko e ngaahi fuakavá ʻoku fakaʻapaʻapaʻi, manatua maʻu pē, pea tohi ʻaki e “Laumālie ʻo e ʻOtua moʻui … ʻi he kakano ʻo e lotó”18 ʻoku nau ʻomi ha taumuʻa pea mo e fakapapauʻi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻi he moʻui fakamatelié pea mo ʻitānití. Ko e ngaahi ouau ʻoku maʻu ʻi he taau mo manatua maʻu peé, ʻoku nau fakaava mai e ngaahi matapā fakalangí ʻa ia ʻoku tafe mai ai e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ki heʻetau moʻuí.

ʻOku ʻikai ke tau omi ki he temipalé ke toitoi pe hola mei he kovi ʻo e māmaní. Ka, ʻoku tau omi ki he temipalé ke ikunaʻi e māmani ʻo e koví. ʻI heʻetau fakaafeʻi ʻa e “mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá”19 ki heʻetau moʻuí ʻaki ʻetau maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú, ʻoku faitāpuekina kitautolu ʻaki e ivi ʻoku mahulu hake ʻi haʻatautolú20 ke ikunaʻi e ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakamatelié pea mo failelei pea hoko ʻo lelei.

ʻE Mafola Atu ʻa e Ongoongo ʻo e Falé Ni

Ko e fuofua temipale ʻo e kuonga fakakosipeli ko ʻení naʻe langa ia ʻi Ketilani, ʻOhaiō, pea fakatapui ʻi he ʻaho 27 ʻo Māʻasi 1836.

ʻI ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi ha uike ʻe taha hili ʻa e fakatapuí, naʻe folofola ʻa e ʻEikí:

“Tuku ke fiefia mo e loto ʻo hoku kakaí kotoa pē, ʻa ia kuo nau langa ʻaki honau tūkuingatá ʻa e falé ni ki hoku hingoá. …

“ʻIo, ʻe fiefia lahi ʻa e loto ʻo e lau afe mo e lau mano koeʻuhí ko e ngaahi tāpuaki ʻa ia ʻe lilingi atú, pea mo e fakakoloaʻi lahi ʻa ia kuo tāpuakiʻi ʻaki ʻa ʻeku kau tamaioʻeikí ʻi he fale ní.

“Pea ʻe mafola atu ʻa e ongoongo ʻo e falé ni ki he ngaahi fonua mulí; pea ko e kamataʻanga ʻeni ʻo e tāpuaki ʻa ia ʻe lilingi atu ki he ʻulu ʻo hoku kakaí.”21

Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange ʻa e ongo kupuʻi lea, ʻe fiefia lahi ʻa e loto ʻo e lau afe mo e lau mano, pea ʻe mafola atu ʻa e ongoongo ʻo e falé ni ki he ngaahi fonua mulí. Ko ha ongo fanongonongo fakaʻofoʻofa ʻeni ʻi ʻEpeleli 1836, ʻi he taimi ne maʻu ai ʻe he Siasí ha kāingalotu tokosiʻi pē mo ha temipale pē ʻe tahá.

ʻI he ʻahó ni ʻi he 2020, kuo tau maʻu ha ngaahi temipale ʻe 168 ʻoku lolotonga ngāue. ʻOku lolotonga langa pe kuo ʻosi fanongonongo ha temipale makehe ʻe fāngofulu-mā-hiva. ʻOku lolotonga langa ʻa e ngaahi Fale ʻo e ʻEikí “ʻi he ngaahi motu ʻo e tahí”22 pea ʻi he ngaahi fonua mo e feituʻu ne taku ʻe ha tokolahi kimuʻa he ʻikai lava ke tuʻu ai ha temipalé.

Ko e ouau ʻenitaumení ʻoku lolotonga fakahoko ia ʻi he ngaahi lea fakafonua ʻe 88 pea ʻe lava ke maʻu ia ʻi ha ngaahi lea fakafonua lahi ange ʻi he taimi ʻe langa ai e ngaahi temipalé ke tāpuekina ha niʻihi tokolahi ange ʻi he fānau ʻa e ʻOtuá. ʻI he taʻu ʻe 15 ka hoko maí, ko e lahi ʻo e ngaahi lea fakafonua ʻe lava ke fakahoko ʻaki e ngaahi ouau fakatemipalé ʻe ngalingali ke liunga ua ia.

ʻI he taʻu ní te mau tanupou mo kamata langa ha ngaahi temipale ʻe 18. ʻI hono fakafehoanakí, ne taʻu ʻe 150 ʻa hono langa ʻa e fuofua temipale ʻe 18, mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he 1830 ki hono fakatapui ʻo e Temipale Tokyo Japan ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻi he 1980.

ʻĪmisi
Ngaahi temipale ʻe ono

Fakakaukau ki hono fakavaveʻi ʻo e ngāue fakatemipalé ʻa ia kuo hoko ʻi he lolotonga pē e taimi ʻo e moʻui ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní. ʻI he taimi ne fāʻeleʻi ai ʻa Palesiteni Nalesoni ʻi he ʻaho 9 ʻo Sepitema 1924, ne ʻi ai ha temipale ʻe ono ʻa e Siasí ne lolotonga ngāue.

ʻĪmisi
Ngaahi temipale ʻe 26

Ko e taimi naʻe fakanofo ai ia ko ha ʻAposetolo ʻi he ʻaho 7 ʻo ʻEpeleli 1984, ko ha taʻu ia ʻe 60 kimui ange, ne lolotonga ngāue ha ngaahi temipale ʻe 26, ko ha hiki ʻaki ia ha temipale ʻe 20 ʻi he taʻu ʻe 60.

ʻĪmisi
Ngaahi temipale ʻe 159

Ko e taimi naʻe hikinimaʻi ai ʻa Palesiteni Nalesoni ke hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, ne lolotonga ngāue ha ngaahi temipale ʻe 159, ko ha hiki ʻaki ia ha temipale ʻe 133 ʻi he taʻu ʻe 34 naʻá ne hoko ai ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá.

ʻĪmisi
Ngaahi temipale ʻoku lolotonga ngāue mo e ngaahi temipale kuo fanongonongó

Talu mei he hoko ʻa Palesiteni Nalesoni ko e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he ʻaho 14 ʻo Sānuali 2018, kuó ne fanongonongo ha ngaahi temipale foʻou ʻe 35.

Kuo fakatapui ha peseti ʻe hivangofulu-mā-ono ʻo e ngaahi temipale ʻoku lolotonga ngāué ʻi he lolotonga e moʻui ʻa Palesiteni Nalesoní; kuo fakatapui ha peseti ʻe 84 talu mei hono fakanofo ia ko ha ʻAposetoló.

Tokanga Maʻu Pē ki he Ngaahi Meʻa ʻOku Mahuʻinga Tahá

ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻa e ʻEikí kuo fakafoki maí, ʻoku tau ofo ʻi he fakaʻau ke fakautuutu ange ʻa ʻEne ngāué ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Pea ʻoku toe lahi ange mo e ngaahi temipale ʻe langá.

Naʻe kikiteʻi ʻe Pilikihami ʻIongi ʻo pehē, “He ʻikai ke taha pē ʻa e temipalé ka kuo pau ke lauiafe honau lahí kae lava ke fakakakato ʻa e ngāue ko ʻení, pea ʻe lauiafe mo laumano ha kakai tangata mo fafine te nau hū ki he ngaahi temipale ko ʻení ʻo ngāue maʻá e kakai naʻa nau moʻui he ngaahi taʻu lahi kuo hilí ʻo hangē ko ia ʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí.”23

ʻOku mahino pē ko e fanongonongo ʻo e temipale foʻou takitaha ko ha maʻuʻanga fiefia ia mo ha ʻuhinga ke ʻoatu ai ha fakafetaʻi ki he ʻEikí. Ka neongo ia, ʻoku totonu ke tukutaha ʻetau tokangá ki he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻe lava ke ne liliu hotau lotó mo fakaloloto ʻetau līʻoa ki he Fakamoʻuí kae ʻikai ko e tokanga pē ki he tuʻuʻangá pe fakaʻofoʻofa ʻo e falé.

Ko e ngaahi fatongia mahuʻinga ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻa e ʻEikí kuo fakafoki maí ko e (1) “Fanongo kiate Ia!”24 pea liliu hotau ngaahi lotó ʻo fakafou ʻi he ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouaú pea (2) ke fakahoko loto-fiefia ʻa e fatongia kuo fili fakalangi ke ʻoatu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ki he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá ʻi he tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí. Ko e moʻoni, te tau fakahoko ʻa e ngaahi fatongia toputapu ko ʻení ʻaki e fakahinohino mo e tokoni ʻa e ʻEikí.

Ko Hono Langa Hake ʻo Saioné

Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá:

“ʻOku hoko hono langa ʻo Saioné ko ha ngāue ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá ʻi he kuonga kotoa pē; ko ha taumuʻa kuo fakamatalaʻi ʻe he kau palōfitá, kau taulaʻeikí mo e haʻa tuʻí ʻi ha fiefia makehe; naʻa nau sioloto mai ʻi he fiefia ki he ʻaho ʻoku tau moʻui aí; pea ʻi hono fakalotomāfanaʻi ʻe he nofo ʻamanaki mo e fiefia fakalangí, ne nau hiva mo hiki ai ʻa e ngaahi kikite ki hotau kuongá; ka ne nau pekia ʻo ʻikai mamata ki ai; … ʻoku tuku kiate kitautolu ke tau mamata, kau pea mo tokoni ʻi hono tekaʻi atu ʻa e nāunau ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní.”25

“ʻE fakatahaʻi ʻa e Lakanga Fakataulaʻeiki ʻo e langí mo ia ʻi māmaní, ke fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa maʻongoʻonga ko iá; … ko ha ngāue naʻe fakakaukauʻi ʻe he ʻOtuá mo e kau ʻāngeló ʻi he fiefia ʻi he ngaahi toʻu tangata kuo maliu atú; ʻa ē naʻá ne fakamāfanaʻi ʻa e laumālie ʻo e kau pēteliake mo e kau palōfita ʻo e kuonga muʻá; ko ha ngāue ne fakataumuʻa ke ne fakaʻauha e ngaahi mālohi ʻo e fakapoʻulí, fakafoʻou ʻa e māmaní, mo e nāunau ʻo e ʻOtuá, pea mo e fakamoʻui ki he fāmili ʻo e tangatá.”26

ʻOku ou fakamoʻoni ʻi he loto-malūʻia ne hā ʻa e Tamaí mo e ʻAló kia Siosefa Sāmita, pea naʻe fakafoki mai ʻe ʻIlaisiā ʻa e mafai ʻo e faisilá. ʻE malava ʻe he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau toputapu ʻo e temipalé ke ne fakamālohia kitautolu mo fakahaohaoaʻi hotau ngaahi lotó ʻi heʻetau “Fanongo kiate Iá!”27 pea maʻu ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí. Pea ʻoku ou fakamoʻoni ʻe fakaʻauha ʻe he ngāue ko ʻeni ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻa e ngaahi mālohi ʻo e fakapoʻulí pea ʻomi ʻa e fakamoʻuí ki he fāmili ʻo e tangatá. ʻOku ou fakamoʻoni ʻi he loto-fiefia ki he ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.