Konifelenisi Lahi
Ko hono Fakapapauʻi ha Fakamaau Māʻoniʻoní
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020


Ko hono Fakapapauʻi ha Fakamaau Māʻoniʻoní

Ke fakapapauʻi ha fakamaau māʻoniʻoni, ʻe toʻo ʻe he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻa e fakafeʻatungia ʻo e taʻeʻiló mo e mamahi ʻo e kafo ne fakatupu ʻe he niʻihi kehé.

ʻOku Akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e Tokāteline ʻo Kalaisí.

ʻI ʻOkatopa ʻo e taʻu kuo ʻosí, naʻe fakatukupaaʻi ai kitautolu ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke fakakaukau ki he founga ʻe kehe ai ʻetau moʻuí kapau ʻe “toʻo fakafokifā [ʻetau] ʻilo ne maʻu mei he Tohi ʻa Molomoná.”1 Kuó u fakalaulauloto ki heʻene fehuʻí ʻo hangē ko e tokolahi ʻo kimoutolu. Ko e fakakaukau ʻe taha kuo toutou haʻu kiate aú—ka ne taʻeʻoua ʻa e Tohi ʻa Molomoná mo ʻene fakamahinoʻi mai e tokāteline ʻo Kalaisí mo ʻEne feilaulau fakaleleí, te u maʻu nai ʻi fē ʻa e nongá?

Ko e tokāteline ʻo Kalaisí—ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau fakamoʻui ʻo e tui kia Kalaisí, fakatomalá, papitaisó, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e kātaki ki he ngataʻangá—ʻoku akoʻi lahi ia ʻi he ngaahi folofolá kotoa ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí kae tautefito ki he mālohi ʻo e Tohi ʻa Molomoná.2 ʻOku kamata ʻa e tokāteliné ʻaki ʻa e tui kia Kalaisí, pea ʻoku makatuʻunga ʻa hono toé ʻi he falala ki Heʻene feilaulau fakaleleí.

Hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni Nalesoní, “ʻOku ʻomi ʻe he Tohi ʻa Molomoná e mahino kakato mo taupotu taha ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, he ʻikai ke toe maʻu ia mei ha feituʻu kehe.”3 Ko e mahino ange kiate kitautolu ʻa e meʻafoaki fakalangi ʻa e Fakamoʻuí, ko e lahi ange ia ʻene mahino ʻi hotau ʻatamaí mo e lotó,4 ʻa e moʻoni naʻe fakapapauʻi mai ʻe Palesiteni Nalesoní “[ʻoku maʻu ʻe he ngaahi moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e mālohi ke fakamoʻui, fakanonga, fakafoki, tokoniʻi, fakamālohia, fakafiemālie, pea mo fakafiefiaʻi hotau laumālié].”5

ʻOku Feau ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻa e Ngaahi Fiemaʻu Kotoa ʻa e Fakamaau Totonú

Ko ha tokoni mahuʻinga mo fakafiemālie ʻa e Tohi ʻa Molomoná ke mahino kiate kitautolu e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ko ʻene akoʻi mai ko ia ʻoku fakahoko ʻe he feilaulau ʻaloʻofa ʻa Kalaisí ʻa e ngaahi fiemaʻu kotoa “ʻa e fakamaau totonú. Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ʻAlamaá: “naʻe fai ʻe he ʻOtuá tonu ʻa e fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní, ke fakahoko ʻa e palani ʻo e ʻaloʻofá, ke fakalato ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú, koeʻuhi ke hoko ʻa e ʻOtuá ko ha ʻOtua haohaoa, mo angatonu, kae ʻumaʻā ko ha ʻOtua ʻaloʻofa foki.”6 Ko e palani ʻo e ʻaloʻofa ʻa e Tamaí7—ʻa ia ʻoku toe ui ʻi he folofolá ko e palani ʻo e fiefiá8 pe ko e palani ʻo e fakamoʻuí9—he ʻikai lava ʻo fakahoko ia kae ʻoua kuo fakalato kotoa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú.

Ka ko e hā koā ʻa e “ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú”? Fakakaukau ki he aʻusia tonu ʻa ʻAlamaá. Manatuʻi, ʻi he kei talavou ʻa ʻAlamaá, naʻá ne fononga holo ʻo feinga “ke fakaʻauha ʻa e siasí.”10 Ko hono moʻoní, naʻe fakamatala ʻe ʻAlamā ki hono foha ko Hilamaní naʻe “fakamamahiʻi [ia] ʻaki ʻa e ngaahi mamahi ʻo helí” koeʻuhí naʻe ola lelei ʻene “fakapoongi ʻa e tokolahi ʻo e fānau [ʻa e ʻOtuá]” ʻaki hono taki atu “kinautolu ki he fakaʻauhá.”11

Naʻe fakamatala ʻe ʻAlamā kia Hilamani naʻe faifai peá ne ongoʻi nonga ʻi he “nofo ʻi [hono] ʻatamaí” ʻa e akonaki ʻa ʻene tamaí “ʻo kau ki he hāʻele mai [ʻa] … Sīsū Kalaisi … ke ne fai ha fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní.”12 Naʻe tautapa ʻa ʻAlamā kuo fakatomalá ki he ʻaloʻofa ʻa Kalaisí13 peá ne ongoʻi fiefia mo fiemālie leva ʻi heʻene ʻiloʻi kuo fakalelei ʻa Kalaisi maʻa ʻene ngaahi angahalá mo totongi kotoa e fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú. Ko e hā koā ʻe fie maʻu ʻe he fakamaau totonú meia ʻAlamaá? Hangē ko ia ne akoʻi ʻe ʻAlamā kimui angé, “ʻe ʻikai lava ʻe ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ʻo maʻu ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”14 Ko ia ai, ko e konga ʻo e fiemālie ʻa ʻAlamaá, ka ne taʻeʻoua ʻa e ʻaloʻofá, naʻe mei taʻofi ia ʻe he fakamaau totonú mei heʻene foki ke nofo mo e Tamai Hēvaní.15

ʻOku Fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Ngaahi Kafo ʻoku ʻIkai ke Tau Lava ʻo Fakamoʻuí

Ka naʻe nofotaha nai ʻa e fiefia ʻa ʻAlamaá ʻiate ia pē—ʻi heʻene fakaʻehiʻehi mei he tauteá mo ʻene malava ke foki ki he Tamaí? ʻOku tau ʻilo naʻe mamahi foki ʻa ʻAlamā koeʻuhí ko kinautolu naʻá ne taki mei he moʻoní.16 Ka naʻe ʻikai lava ʻe ʻAlamā ʻo fakamoʻui mo fakafoki mai ʻa kinautolu kotoa kuó ne taki halaʻí. Naʻe ʻikai ke ne lava ʻo fakapapauʻi te nau maʻu ha faingamālie totonu ke ako ʻa e tokāteline ʻo Kalaisí pea faitāpuekina ʻi hono moʻui ʻaki ʻa hono ngaahi tefitoʻi moʻoni fakafiefiá. Naʻe ʻikai ke ne lava ʻo fakafoki mai ʻa kinautolu kuo pekia ʻoku nau kei hē ʻi heʻene ngaahi akonaki halá.

Hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni Poiti K. Peeká: “Naʻe fakahaofi ʻa ʻAlamā ʻe he fakakaukau … ko ʻení: Ko hono fakafoki ʻa e meʻa he ʻikai ke ke lava ʻo fakafokí, fakamoʻui ʻa e kafo he ʻikai ke ke lava ʻo fakamoʻuí, mo fakaleleiʻi ʻa e maumau he ʻikai ke ke lava ʻo fakaleleiʻí, ko e tefitoʻi taumuʻa ia ʻo e fakalelei ʻa Kalaisí.”17 Ko e moʻoni fakafiefia naʻe “nofo” ʻi he fakakaukau ʻa ʻAlamaá, naʻe ʻikai ngata pē ʻi he lava ʻo fakamaʻa iá ka ʻe lava foki ʻo fakamoʻui mo fakahaofi ʻa kinautolu naʻá ne fakalaveaʻí.

ʻOku Fakapapauʻi ha Fakamaau Māʻoniʻoni ʻe he Feilaulau ʻa e Fakamoʻuí

ʻI he ngaahi taʻu kimuʻa pea fakahaofi ʻa ʻAlamā ʻe he tokāteline pau ko ʻení, naʻe akonaki ai ʻa e Tuʻi ko Penisimaní kau ki he lahi ʻo e fakamoʻui ʻoku ʻomi ʻe he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe fakamatala ʻa e Tuʻi ko Penisimaní naʻe fakahā ange kiate ia “ʻe ha ʻāngelo mei he ʻOtuá” ha “ngaahi ongoongo fakafiefia ʻo e fiefia lahi.”18 Naʻe kau ʻi he ngaahi ongoongo fakafiefia ko iá ʻa e moʻoni ko ia ʻe mamahi ʻa Kalaisi pea pekia maʻa ʻetau ngaahi angahalá mo e fehalaākí ke fakapapauʻi ʻoku “hoko ʻa e fakamaau māʻoniʻoni ki he fānau ʻa e tangatá.”19

Ko e hā ʻoku fie maʻu ki ha “fakamaau māʻoniʻoni”? Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻi he veesi hono hokó, ko hono fakapapauʻi ko ia ha fakamaau māʻoniʻoní, naʻe totongi ʻe he taʻataʻa ʻo e Fakamoʻuí “ki he ngaahi angahala ʻanautolu kuo hinga ʻi he maumau-fono ʻa ʻĀtamá” pea mo kinautolu “kuo nau mate ʻi he taʻeʻiloʻi ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻo kau kiate kinautolú, pe kuo nau fai angahala taʻeʻilo.”20 Naʻá ne akonaki naʻe fie maʻu foki ki ha fakamaau māʻoniʻoni ke “totongi ʻe he taʻataʻa ʻo Kalaisí” ʻa e ngaahi angahala ʻa e fānau īkí.21

ʻOku akoʻi ʻe he ngaahi folofola ko ʻení ha tokāteline nāunauʻia: ʻoku fakamoʻui ʻe he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻo ʻikai ha totongi, ʻa kinautolu ʻoku fai angahala taʻeʻiló—ko kinautolu ia naʻe pehē ʻe Sēkope, ʻoku “ʻikai ha fono kuo foaki mai.”22 ʻOku makatuʻunga hono ʻekeʻi meiate kitautolu ʻa e angahalá ʻi he maama kuo foaki mai kiate kitautolú pea mo ʻetau malava ʻo fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí.23 ʻOku tau ʻilo ʻa e moʻoni faifakamoʻui mo fakafiemālie ko ʻení koeʻuhí pē ko e Tohi ʻa Molomoná mo e folofola kehe ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí.24

Ko hono moʻoní, ʻo ka tuku mai ha fono, pea tau ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻe ʻekea ia meiate kitautolu. Hangē ko ia naʻe fakamamafaʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní: “Malaʻia kiate ia ʻokú ne ʻiloʻi ʻokú ne angatuʻu ki he ʻOtuá! He ʻoku ʻikai ke hoko mai ʻa e fakamoʻuí ki ha taha pehē, kae ngata pē ʻi he fakatomala mo e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”25

Ko e ngaahi ongoongo fakafiefia foki ʻeni ʻo e tokāteline ʻa Kalaisí. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono fakamoʻui mo fakafoki mai ʻe he Fakamoʻuí ʻa kinautolu ʻoku faiangahala taʻeʻiló, ka ʻokú Ne foaki foki ʻa e fakamoʻuí kiate kinautolu ʻoku faiangahala ki he māmá kae makatuʻunga ʻi he fakatomalá mo e tui kiate Iá.26

ʻOku pau pē naʻe “nofo” fakatouʻosi ʻia ʻAlamā ʻa e ongo moʻoni ko ʻení. Naʻe mei ongoʻi moʻoni nai ʻe ʻAlamā e meʻa ʻokú ne pehē ko e “hulu… [ʻa e] fiefiá”27 ʻo kapau naʻá ne fakakaukau naʻe fakahaofi ia ʻe Kalaisi kae tuku ke lavea ʻo taʻengata ʻa kinautolu naʻá ne taki mei he moʻoní? ʻIkai. Naʻe fie maʻu foki ʻe kinautolu naʻe fakalaveaʻi ʻe ʻAlamaá ʻa e faingamālie ke fakamoʻui ai kinautolu kae lava ke ne ongoʻi e nonga kakató.

Ka ʻe founga fēfē hono fakamoʻui ʻa kinautolu—pe ko kinautolu ne tau fakalaveaʻí? Neongo ʻoku ʻikai mahino kakato kiate kitautolu ʻa e founga toputapu ʻo e fakamoʻui mo e fakafoki mai ʻe he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ka ʻoku tau ʻilo ko hono fakapapauʻi ha fakamaau māʻoniʻoní, ʻe toʻo ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fakafeʻātungia ʻo e taʻeʻiló mo e mamahi ʻo e lavea ne fakatupu ʻe he niʻihi kehé.28 ʻOkú Ne fakapapauʻi heni ʻe foaki ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ʻa e faingamālie mo e fakakaukau mahino, ke fili ai ke muimui ʻiate Ia mo tali ʻa e palani lahi ʻo e fiefiá.29

ʻE Fakaleleiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Ngaahi Meʻa Kotoa Kuo Tau Maumauʻí

Ko e ngaahi moʻoni ʻeni naʻe maʻu ai ʻe ʻAlamā ʻa e nongá. Pea ko e ngaahi moʻoni ʻeni ʻoku totonu ke tau maʻu foki ai ʻa e nonga lahi. ʻI heʻetau hoko ko e tangata mo e fefine fakakakanó, ʻoku tau humu kotoa pē, pe taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fepaki ai mo e niʻihi kehé ʻo fakatupu ai ha maumau. ʻE lava ha mātuʻa pē ʻo fakamoʻoni, ko e mamahi ko ia ʻi heʻetau ngaahi fehalaākí ʻoku ʻikai ko e ilifia pē ʻi hotau tauteá ka ko e ilifia naʻa kuo tau fakangatangata e fiefia ʻa ʻetau fānaú pe taʻofi ʻi ha faʻahinga founga ʻa ʻenau ʻilo mo mahino kiate kinautolu ʻa e moʻoní. Ko e talaʻofa nāunauʻia ʻo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻi heʻene fekauʻaki ko ia mo ʻetau ngaahi fehalaaki ko e mātuʻá, ʻoku ʻikai ke Ne fakahalaiaʻi ʻetau fānaú pea talaʻofa mai ʻa e fakamoʻui kiate kinautolu.30 Pea aʻu ki heʻenau faiangahala ki he māmá—hangē ko ia ʻoku tau fakahoko kotoá—ʻoku mafao mai Hono toʻukupu ʻaloʻofá31pea te Ne huhuʻi kinautolu ʻo kapau te nau sio kiate Ia pea moʻui.32

Neongo ʻoku maʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mālohi ke fakaleleiʻi e meʻa ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo fakaleleiʻí, ka ʻokú Ne fekauʻi kitautolu ke fakahoko e meʻa kotoa pē te tau lava ʻo fakaleleiʻí ko ha konga ʻo ʻetau fakatomalá.33 ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono motuhi hotau vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá ʻi heʻetau ngaahi angahalá mo e fehalaākí, ka ʻoku kau foki ai hotau vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé. Mahalo ko e taimi ʻe niʻihi ko e meʻa ʻe fakamoʻui mo fakafoki mai ai kitautolú ko ha kole fakamolemole pē, ka ko e taimi lahi ʻe ala fie maʻu ha ngaahi taʻu ʻo e ngāue fakatōkilaló ke fakaleleiʻi ai.34 Ka, ko e konga lahi ʻo ʻetau ngaahi angahalá mo e fehalaākí, ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo fakamoʻui kakato ʻa kinautolu kuo tau fakalaveaʻí. Ko e talaʻofa maʻongoʻonga mo fakafiemālie ʻo e Tohi ʻa Molomoná mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí, ʻe fakaleleiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e maumau kotoa pē kuo tau fakahokó.35 Pea te Ne fakaleleiʻi foki mo kitautolu ʻo kapau te tau tafoki kiate Ia ʻi he tui pea fakatomala mei he kovi kuo tau fakahokó.36 ʻOkú Ne foaki fakatouʻosi mai ʻa e ongo meʻaʻofá ni he ʻoku haohaoa ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú37pea koeʻuhí ʻokú Ne tukupā ke fakapapauʻi ha fakamaau māʻoniʻoni ʻoku fakatou fakahoko ai e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni ʻeni ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.