Ko e Huhu‘i ‘o e Kau Pekiá

“ ‘Oku ‘afio‘i ‘e Sihova Māfimafi … ‘a e tu‘unga ‘o e kakai mo‘uí mo e kakai maté fakatou‘osi, pea kuó Ne fokotu‘u ha founga fe‘unga ke huhu‘i ai kinautolu.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he konga ki mu‘a ‘o e ngāue ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, na‘e hoko kiate ia ha me‘a na‘e tokoni ‘i hono teuteu‘i ia ki he taimi ‘e fakahā mai ai ‘a e tokāteline ‘o e fakamo‘ui ‘o e kau pekiá. ‘I Nōvema ‘o e 1823, na‘e fakafokifā pē kuo puke lahi pea tokoto ‘o meimei mate ‘a e tamasi‘i lahi taha ‘a Lusi Meki Sāmita mo Siosefa Sāmita ko e Lahí, ko ‘Alavini Sāmita. Na‘e ta‘u 25 ‘a ‘Alavini, ko ha talavou sino mālohi mo lavame‘a pea na‘e tokoni lahi ‘ene ngāue mālohí ki he tu‘unga fakapa‘anga ‘o e fāmilí. Na‘e fakamatala‘i ia ‘e he‘ene fine‘eikí ko ha “talavou na‘e makehe hono ‘ulungāangá,” pea na‘e tāpuekina ‘e he‘ene “anga faka‘ei‘eikí mo ‘ene fa‘a foakí” ‘a kinautolu na‘e ‘iate iá “ ‘i he houa kotoa pē ‘o ‘ene mo‘uí.”¹

‘I he ‘ilo ‘e ‘Alavini kuo mei maté, na‘á ne ui leva hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ‘o lea kiate kinautolu tāutaha. Na‘e pehē ‘e ‘Alavini kia Siosefa, na‘e mei ta‘u 18 foki ka na‘e te‘eki ai ke ne ma‘u ‘a e ngaahi lau‘i tohi koulá, “ ‘Oku ou fie ma‘u ke ke hoko ko ha tamasi‘i lelei pea fai ‘a e me‘a kotoa pē te ke lavá ke ma‘u ‘a e ngaahi lekōtí. Faitotonu ‘i hono ma‘u ‘o e fakahinohinó mo tauhi ‘a e fekau kotoa pē kuo fai kiate koé. Kuo pau ke mavahe he taimí ni ho tokoua ko ‘Alaviní, ka ke manatu‘i ‘a e sīpinga kuó ne tā kiate koé, peá ke tā ha sīpinga lelei ki he fānau ‘oku iiki ange ‘iate koé.”²

‘I he taimi na‘e mālōlō ai ‘a ‘Alaviní, na‘e kole ‘e he fāmilí ha faifekau siasi Pelesipitiliane ‘i Palemaila ‘i Niu ‘Ioké ke malanga ‘i hono me‘a faka‘eikí. Koe‘uhí na‘e te‘eki ai hoko ‘a ‘Alavini ko ha mēmipa ‘i he siasi ‘o e faifekaú, na‘e pehē ai ‘e he tangata malangá ni ‘i he‘ene malangá he ‘ikai ke lava ‘o fakahaofi ‘a ‘Alavini. Na‘e fakamatala ‘e he tokoua si‘i ‘o Siosefa ko Uiliami Sāmitá ‘o pehē: “Na‘e mātu‘aki fakapapau‘i mālohi ‘e he [faifekaú] … kuo ‘alu ‘a [‘Alavni] ki heli, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ko ha mēmipa ‘a ‘Alavini ‘o e siasí, ka ko ha tamasi‘i lelei ia pea na‘e ‘ikai sai‘ia heni ‘eku tangata-‘eikí.”³

‘I Sānuali ‘o e 1836, kuo ‘osi atu ha ngaahi ta‘u lahi hili e mālōlō ‘a ‘Alaviní, na‘e ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ha me‘a-hā-mai ki he pule‘anga fakasilesitialé, ‘a ia na‘á ne mamata ai ‘e ma‘u ‘e ‘Alavini, pea pehē ki he‘ene fine‘eikí mo e tangata‘eikí, ‘i ha ‘aho ‘a e pule-‘anga ko iá. Na‘e “fifili” ‘a Siosefa “pe na‘á ne ma‘u fēfē [‘e ‘Alavini] ha tofi‘a ‘i he pule‘anga ko iá, ‘i he‘eku ‘ilo‘i na‘á ne mavahe atu mei he mo‘uí ni ki mu‘a ‘oku te‘eki ala mai ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ke tānaki ‘a ‘Isileli ko hono tu‘o uá, pea na‘e te‘eki ai foki ke ne papitaiso ke fakamolemole‘i ‘a ‘ene ngaahi angahalá” (T&F 137:6). Na‘e ongo mai ‘a e le‘o ‘o e ‘Eikí kia Siosefa, ‘o pehē:

“Ko kinautolu kotoa pē kuo nau pekia, ka na‘e te‘eki ai ke nau ma‘u ha ‘ilo ki he ongoongolelei ko ‘ení, ‘a ia na‘a nau mei tali ia ‘o kapau na‘e faka‘atā ke nau kei mo‘ui, te nau hoko ko e kau ‘eahoko ki he pule‘anga [fakasilesitiale] ‘o e ‘Otuá; pea mo kinautolu kotoa pē foki ‘a ia te nau pekia, mei he taimi ko ‘ení ‘o faai atu, ka ‘oku te‘eki ai ke nau ma‘u ha ‘ilo ki he ongoongolelei ko iá, ‘a ia na‘a nau mei tali ia ‘aki honau lotó kotoa, te nau hoko foki mo kinautolu ko e kau ‘ea-hoko ki he pule‘anga ko iá; he ko au, ko e ‘Eikí, te u fakamāu‘i ‘a e tangata kotoa pē ‘o fakatatau ki he‘enau ngaahi ngāué, pea fakatatau ki he ngaahi holi ‘o honau lotó” (T&F 137:7–9).

‘I he ‘aho 15 ‘o ‘Aokosi 1840, na‘e malanga ai ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i ha me‘afaka‘eiki ‘i Nāvū pea ko e fuofua taimi ‘eni ke ne ako‘i ai ‘i he kakaí ‘a e tokāteline ‘o e fakamo‘ui ‘o e kakai pekiá. Fakatatau ki he fakamatala ‘a Saimone Peika ‘a ia na‘á ne ‘i ai, na‘e kamata‘aki ‘e he Palōfitá ha‘ane fakamo‘oni‘i ‘oku “ ‘omi ‘e he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘a e ongoongo fakafiefia ‘o e fiefia lahi.” Na‘á ne meimei lau kotoa ‘a e vahe 15 ‘o e ‘Uluaki Kolinitoó peá ne fakamatala‘i “ko e lea ‘eni ‘a e ‘Aposetoló ki ha kakai na‘e mahino kiate kinautolu ‘a e papitaiso ma‘á e kakai pekiá, koe‘uhí he na‘e fakahoko ia ‘iate kinautolu.” Hili ia peá ne toki pehē “ ‘e lava ke ngāue ‘a e kakaí he taimí ni ma‘a honau ngaahi kaume‘a kuo nau mavahe mei he mo‘ui ní, pea na‘e fokotu‘utu‘u ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí ke fakamo‘ui ai kinautolu kotoa na‘e fie talangofua ki he ngaahi fiema‘u ‘a e fono ‘a e ‘Otuá.”⁴

Hili ha māhina ‘e taha mei he malanga ko ‘eni ‘i he me‘afaka-‘eikí, na‘e ‘a‘ahi atu ‘a e Palōfitá ki he‘ene tangata‘eikí, he na‘e puke lahi pea ofi ke mate. Na‘e talanoa heni ‘a e Palōfitá mo ‘ene tangata‘eikí ki he tokāteline ‘o e papitaiso ma‘á e kakai pekiá, pea foki ai ‘a e manatu ‘a e Tangata‘eiki ko Sāmitá ki hono foha ‘ofeina ko ‘Alaviní. Na‘e kole ‘e he Tangata‘eiki ko Sāmitá ke fai “leva” ‘a e ngāué kia ‘Alavini. ‘I ha laumomeniti pea si‘i mālōloó, na‘á ne pehē na‘e mamata kia ‘Alavini.⁵ ‘I he konga ki mui ‘o e 1840, na‘e fiefia ai ‘a e fāmili Sāmitá ‘i hono fakahoko kia Hailame ‘a e ouau ‘o e papitaisó ma‘a hono tokoua ko ‘Alaviní.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘i He‘ene fānaú kotoa pea te ne fakamāu‘i ‘a e kakai kotoa pē ‘o fakatatau mo e fono kuo nau ma‘ú.

“ ‘Oku fu‘u si‘isi‘i ke mahino ki he to‘u tangata ko ‘eni ‘oku tau mo‘ui aí, ‘a ia ‘oku nau taku ‘oku nau poto mo ‘iló, ‘a e ngaahi palani ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Otuá fekau‘aki mo hono fakamo‘ui ‘o e fāmili ‘o e tangatá. ‘Oku kehekehe mo fepakipaki ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e tangatá fekau‘aki mo e palani ‘o e fakamo‘uí, ki he [ngaahi fiema‘u] ‘a e Māfimafí, ki he ngaahi teuteu ‘oku fie ma‘u ki he langí, ki he tu‘unga mo e tūkunga ‘o e ngaahi laumālie ‘oku mavahe atú, pea mo e fiefia mo e mamahi ko e nunu‘a ‘o e angafai mā‘oni‘oní mo e angahalá ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi fakakaukau ki he angaleleí mo e angakoví. …

“… Lolotonga hono fakamāu‘i mo tukuaki‘i ‘e he konga ‘e taha ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e konga ‘e tahá ‘o ‘ikai ha ‘alo‘ofá, ‘oku ‘afio mai ‘a e Tamai Ma‘ongo‘onga ‘o e ‘univēsí ki hono kotoa ‘o e fāmili ‘o e tangatá ‘i he ‘ofa fakaetamai mo e tokanga fakaemātu‘a; ‘okú Ne lau kinautolu ko Hono hako, ‘okú ne tuku ai ta‘e ‘i ai ‘a e ngaahi ongo siokita ko ia ‘okú ne tākiekina ‘a e fānau ‘a e tangatá, ‘ke hopo ‘a ‘Ene la‘aá ki he anga-koví mo e anga-leleí, pea tuku mai ‘a e ‘uhá ki he angatonú mo e ta‘e angatonú.‘ [Mātiu 5:45.] ‘Oku ‘i hono to‘ukupú ‘a e pule ki he fakamāú; ko ha Tokotaha fa‘u fono fakapotopoto Ia, pea te ne fakamāu‘i ‘a e tangata kotoa pē, ‘o ‘ikai fakatatau mo e ngaahi fakakaukau tōnounou mo siokita ‘a e tangatá, kae ‘fakatatau ‘mo e ngaahi ngāue kuo fai ‘i he kakanó ‘i he sinó ‘o tatau ai pē pe ‘oku lelei pe kovi,‘ pe na‘e fakahoko ‘a e ngaahi ngāué ni ‘i ‘Ingilani, ‘Amelika, Sipeini, Toake, pe ‘Initia. Te ne fakamāu‘i kinautolu, ‘‘o ‘ikai fakatatau mo e me‘a kuo te‘eki ke nau fakahokó, kae fakatatau mo ia ‘oku nau ma‘ú‘; ko kinautolu na‘e mo‘ui ta‘e ‘i ai ha fonó, ‘e fakamāu‘i ta‘e ‘i ai ha fono, pea ko kinautolu ‘oku ‘i ai ha fonó, ‘e fakamāu‘i ‘aki ‘a e fono ko iá. ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ke tau veiveiua ‘i he poto mo e fakapotopoto ‘a Sihova Māfimafí; te Ne fakamaau pe ‘alo‘ofa ki he ngaahi pule‘anga kotoa pē ‘o fakatatau mo honau ngaahi faikehekehé, ki he‘enau ngaahi founga ma‘u ‘o e potó, ki he ngaahi lao ‘oku pule‘i‘aki kinautolú, mo e nāunau ‘oku foaki ange ke nau ma‘u ai ‘a e fakamatala totonú, pea mo ‘Ene ngaahi palani fūfūnaki ‘i he fetu‘utaki mo e fāmili ‘o e tangatá; pea ko e taimi ‘e fakahaa‘i ai ‘a e ngaahi palani ‘a e ‘Otuá, pea ‘ilo‘i mo e ngaahi me‘a fufū ‘o e kaha‘ú, te tau pehē kotoa na‘e fai totonu ‘a e Fakamaau ‘o māmaní kotoa [vakai, Sēnesi 18:25].”⁶

“ ‘E fakamāu‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e tangatá ‘o fakatatau mo e anga ‘o ‘enau faka‘aonga‘i ‘o e maama kuó Ne foaki kiate kinautolú.”⁷

“ ‘E ha‘isia ‘a e tangatá ki he ngaahi me‘a ‘oku nau ma‘ú kae ‘ikai ko e ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ke nau ma‘ú. … Ko e maama mo e poto kotoa pē kuo fakahoko kiate kinautolu mei honau tupu-‘anga ‘ofá, ‘o tatau ai pē pe ‘oku lahi pe si‘isi‘i, ko e me‘a tatau pē ia ‘e fakamāu‘i ai kinautolu, ‘i he fakamaau totonú pea … ‘oku fie ma‘u ke nau talangofua mo fakalakalaka ‘i he maama mo e poto pē kuo foaki angé, koe‘uhí he ‘ikai ke mo‘ui ‘a e tangatá ‘i he maá pē ka ‘i he folofola kotoa pē ‘oku ha‘u mei he ngutu ‘o e ‘Otuá.”⁸

‘Oku foaki ‘e he Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí ‘a e faingamālie ke fakamolemole‘i mo fakatau‘atāina‘i ‘a e kakai mo‘uí mo e kakai pekiá fakatou‘osi.

“Kuo hanga ‘e he kaveinga ko ia ki he tu‘unga ‘o e ngaahi pule-‘anga Kalisitiané ‘i he hili ‘o e maté, ‘o ‘omi ‘a e poto mo e talēniti kotoa ‘o e kau filōsefá mo e kau malangá, pea ko ha fakakaukau ia ‘oku meimei ke lahi hono talí, tokua ko e iku‘anga ‘o e tangatá ‘oku ‘ikai toe liliu ia ‘i he‘ene maté, ‘a ia ko ‘ene ma‘u pē ‘a e fiefia ta‘engatá, pe ko ha‘ane mamahi ta‘engata; pea kapau ‘e mate ha tangata ‘oku ‘ikai ke ne ‘ilo ‘a e ‘Otuá, kuo pau ke ne mala‘ia ta‘engata, ‘o ‘ikai toe liliu hono tauteá, ‘ikai fakasi‘isi‘i ‘ene mamahí, pe ‘i ai ha‘ane momo‘i ‘amanaki lelei ki ha fakahaofi ‘i ha kuonga. Te tau ‘ilo ‘oku fepaki ‘eni ia mo e fakamo‘oni ‘a e Tohi Tapú neongo ko ha tui tukufakaholo ‘eni ia ‘oku nau pehē ‘oku totonu, he ‘oku pehē ‘e hotau Fakamo‘uí, ko e angahala kotoa pē mo e takuanoá, ‘e fakamolemolea ia ki he kakaí: ka ko e lohiaki‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘e ‘ikai fakamolemolea, ‘o tatau ai pē ‘i he mo‘uí ni, pe ‘i he maama ka hoko maí, pea ‘oku fakahaa‘i mahino ai ‘oku ‘i ai ha ngaahi angahala ‘e lava ke fakamolemole‘i ‘i he maama ka hoko maí, neongo ko e angahala ‘o e lohiaki‘i [‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní] he ‘ikai lava ke fakamolemole‘i ia [vakai Mātiu 12:31–32; Ma‘ake 3:28–29].

“ ‘Oku toe pehē ‘e Pita, ‘i he‘ene lea fekau‘aki mo hotau Fakamo‘uí, ‘na‘e ‘alu ai ia ‘o ne malanga ki he ngaahi laumālie ‘oku ‘i he fale fakapōpulá, ‘a kinautolu na‘e talangata‘a ‘i mu‘a, ‘i he tatali mo e fa‘a kātaki ‘a e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho ‘o Noá,‘ (1 Pita 3:19, 20). ‘Oku tau ma‘u heni ha fakamatala ‘o ha malanga ‘a hotau Fakamo‘uí ki he ngaahi laumālie ‘i he fale fakapōpulá, ki he ngaahi laumālie na‘e tukupōpula talu mei he ngaahi ‘aho ‘o Noá; pea ko e hā leva na‘á ne malanga‘i kiate kinautolú? Kuo pau ke nau nofo pē ai? ‘Ikai! Tuku ke fakamo‘oni pē ‘Ene folofolá. ‘Kuó ne fekau au ke fakamo‘ui ‘a e loto mafesí, ke malanga‘aki ‘a e huhu‘í ki he kau pōpulá, mo e faka‘ā ‘o e kuí, ke veteange ‘a kinautolu kuo laveá.‘ (Luke 4:18.) Na‘e pehē ‘e ‘Īsaia—‘Ke ‘omi ‘a e kau pōpulá mei he fale fakapōpulá, pea ko kinautolu ‘oku nofo ‘i he po‘ulí mei he fale fakapōpulá.‘ (‘Īsaia 42:7.) ‘Oku mātu‘aki hā mahino mei heni na‘e ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene hā‘ele ‘o malanga kiate kinautolú, ka ke fakatau‘atāina‘i, pe ‘omi kinautolu ki tu‘a mei he fale fakapōpulá. …

“Na‘e fakakaukau‘i ‘e Sihova Māfimafi hono kotoa ‘o e ngaahi me‘a ‘e hoko fekau‘aki mo māmaní, pea fekau‘aki mo e palani ‘o e fakamo‘uí, ki mu‘a pea toki fakahoko, pe ‘i he ‘hiva fiefia fakataha … ‘a e ngaahi fetu‘u ‘o e pongipongí‘ [Siope 38:7]; kiate Ia, na‘e hoko pea ‘oku hoko ‘a e kuo hilí, lolotongá, pea mo e kaha‘ú ‘o taha pē ‘he taimí ni;‘ Na‘á ne ‘afio‘i ‘a e hinga ‘a ‘Ātamá, ‘a e ngaahi faiangahala ‘a e kakai ki mu‘á [‘a kinautolu na‘e mo‘ui ki mu‘a ‘i he Lōmaki Lahí], ‘a e loloto ‘o e faiangahala ‘e fekau‘aki mo e fāmili ‘o e tangatá, ‘a honau vaivai‘angá mo honau mālohingá, ‘a honau mālohí mo honau nāunaú, ‘a e hē mei he mo‘oní, ‘enau ngaahi hiá, ‘a ‘enau mā‘oni‘oní mo e angahalá; na‘e mahino kiate Ia ‘a e hinga ‘a e tangatá, mo hono huhu‘í; na‘á Ne ‘afio‘i ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí peá ne fakahinohino mai ia; na‘á Ne maheni mo e ngaahi tūkunga ‘o e pule‘anga kotoa pē pea mo honau iku‘angá; na‘á Ne tu‘utu‘uni ‘a e me‘a kotoa pē ‘o fakatatau mo Hono finangaló; ‘okú Ne ‘afio‘i ‘a e tūkunga ‘o e kakai mo‘uí mo e kakai maté fakatou‘osi, peá ne fokotu‘u ai ha faingamālie fe‘unga ki honau huhu‘í, ‘o fakatatau mo honau takitaha tūkunga, pea mo e ngaahi fono ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o tatau ai pē ‘i māmani, pe ‘i he maama ka hoko maí.”⁹

‘Oku fakamaau totonu mo ‘alo‘ofa mo‘oni ‘a e ‘Otuá ki he kakai kotoa pē, ‘o tatau pē ki he kakai mo‘uí mo e kakai pekiá.

“Ko e fakakaukau ko ia ‘oku fa‘ufa‘u ‘e ha kau tangata ‘e ni‘ihi fekau‘aki mo e fakamaau totonu, fakamaau, pea mo e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘oku fu‘u fakavalevale ia ki ha tangata poto ke fakakaukau pehē: hangē ko ‘ení, ‘oku anga‘aki ‘e ha tokolahi ‘e hotau kau malanga mahení ke fakamahamahalo kapau ‘e mate ha tangata na‘e ‘ikai ke ului, ‘o hangē ko ‘enau laú, ‘i he tu‘unga ko iá, kuo pau ke nofo ta‘engata ai pē ia ‘i heli ‘o ‘ikai ha toe ‘amanaki lelei. Kuo pau pē ke fakahoko ‘a e ngaahi ta‘u ta‘e fakangatangata ‘o hono fakamamahi‘í, pea ‘oku ‘ikai ai pē ke toe ‘i ai hano ngata-‘anga; ka ko e mamahi ta‘engata ko ‘ení ‘oku fa‘a taku ‘o pehē ko e fakatupu ‘e ha ki‘i me‘a ‘oku hoko [tu‘unga‘a]. Neongo ‘oku ‘ikai ha‘anau fekau‘aki fakahangatonu, kae mahalo na‘a ko e tupu pē ‘o hono fakamala‘ia‘í pe ko e tupu‘anga hono ‘ikai ke fakahaofí, ko e motu ko ia ‘o e tepi ‘o ha sū, pe mahae ‘o e kote ‘o kinautolu ‘oku nau ngāué, pe tu‘unga makehe ‘o e feitu‘u ‘oku nofo ai ha taha.

“Te u ngāue‘aki ha me‘a na‘e hoko ‘oku ‘ikai ke fu‘u kehe fēfē fau mei he me‘a angamahení: Na‘e puke fakataha ‘i he taimi tatau pē ha ongo tangata, na‘e tatau pē ‘ena faiangahalá, na‘e ‘ikai ke na tokanga ki he lotú; na‘e monū‘ia ha taha ‘iate kinaua he na‘e ‘a‘ahi atu ki ai ha tangata fai lotu, pea ului ai ia ‘i ha momeniti si‘i ki mu‘a pea toki maté; na‘e ‘oatu ha kole mei he tangata ‘e tahá ki ha kau tangata failotu kehekehe ‘e toko tolu, ko ha tangata tuitui vala, mo ha taha tuitui sū, pea mo ha taha ngāue ‘i he kapá; na‘e ma‘u ‘e he tangata ngāue ‘i he kapá ha kau ke sota‘i ki ha ki‘i kulo, pea ‘i ai ha ava‘i fakama‘u ‘a e tangata tuituí ke faka‘osi ‘i ha kote na‘á ne fie ma‘u fakavavevave, pea ‘i ai mo ha monomono ke fakahoko ‘e he tokotaha tuitui suú ki ha sū ‘o ha taha; na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha taha ia ‘iate kinautolu na‘e lava ke ‘alu taimi tonu atu, pea mate ai ‘a e tangatá, ‘o ‘alu ki heli: ko e taha ‘o e ongo tangatá ni na‘e hakeaki‘i ia ki he fatafata ‘o ‘Ēpalahamé, ‘o ne tangutu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘o fiefia ta‘engata, ko ha fiefia ta‘etūkua, ka ko e tahá, ‘a ia na‘á na lelei tatau peé, na‘e ‘alu hifo ia ki he fakamala‘ia ta‘engatá, ki he mamahi ta‘e tukú mo e mole kotoa ‘o e ‘amanakí, koe‘uhí pē ko ha tangata na‘e ‘i ai ha sū ke ne monomono, ha ava‘i fakama‘u ‘o ha kote ke tuitui, pe ko ha kau ke sota‘i ki ha ki‘i kulo.

“ ‘Oku ‘ikai ke ta‘eangatonu e ngaahi palani ‘a Sihová, ‘oku ‘ikai pehē [‘o faka‘uli‘ulilātai] ‘a e fakamatala ‘a e tohi tapú, pe ta‘e hoa pehē ‘a e palani ‘o e fakamo‘ui ki he fāmili ‘o e tangatá mo e fakakaukau leleí; ‘e houhau e fofonga ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi founga peheé, ‘e fūfuu‘i ai ‘e he kau ‘āngeló honau fofongá ‘i he ongo‘i mā, pea ‘e holomui e tangata angatonu mo poto kotoa pē.

“Kapau ‘e foaki ‘e he ngaahi lao ‘o e tangatá ki he tokotaha kotoa pē hono palé, pea tautea‘i ‘a e kau faihia kotoa pē ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi faihiá, ko e mo‘oni he ‘ikai ke anga ta‘e-‘ofa lahi hake ‘a e ‘Eikí ‘i he tangatá, koe‘uhí he ko ha tokotaha fa‘u fono fakapotopoto Ia, pea ‘oku taau ange ‘a ‘Ene ngaahi fonó, ‘oku totonu ange ‘a ‘Ene ngaahi laó, pea ‘oku haohaoa ange ‘a ‘Ene ngaahi tu‘utu‘uní ‘i he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e tangatá; pea ‘i hono fakamāu‘i ‘e ha tangata hono kaungātangatá ‘aki ‘a e laó, mo tautea‘i ia ‘o fakatatau mo e tautea ‘a e laó, ‘oku pehē pē ‘a e fakamaau ‘a e ‘Otua ‘o e langí ‘‘o fakatatau mo e ngaahi ngāue ‘oku fakahoko ‘i he sinó.‘ [Vakai, ‘Alamā 5:15.] ‘E fu‘u ta‘e ‘uhinga ke tau pehē ‘e fakamala‘ia‘i ‘a e kau hītení koe‘uhí ko e ‘ikai ke nau tui ki he Ongoongoleleí, pea ‘e ngali vale tatau pē mo ha‘atau pehē ‘e fakamala‘ia‘i ‘a e kakai Siu kotoa ‘oku ‘ikai ke nau tui kia Sīsuú; he ‘e ‘fēfē ‘enau tui kiate ia na‘e ‘ikai te nau fanongo ki aí, pea ‘e fēfē ‘enau fanongó ta‘e ha taha ‘e malanga, pea ‘e fēfē ‘ene malangá, ‘o ka ‘ikai fekau atu‘ [vakai Loma 10:14–15]; ko hono olá, he ‘ikai ke halaia ha Siu ia pe Hīteni ‘i he‘ene fakasī-tu‘a‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e kau mālualoí, pe ki hono ta‘e tali ‘o ha fakamo‘oni ka ko ia pē na‘e ‘omi mei he ‘Otuá, he ‘oku hangē ko e ‘ikai lava ke malanga ha taha malanga tuku kehe pē ka fekau‘i maí, ‘oku pehē pē mo e ‘ikai lava ke tui ‘a e tokotaha fanongó [tuku kehe] pē ha‘ane fanongo ki ha taha malanga [na‘e] fekau‘i mai, pea he ‘ikai ke fakahalaia‘i ai ia ‘i he me‘a na‘e ‘ikai ke fanongo aí, pea ‘i he ‘ikai ha fonó, kuo pau ai ke fakamāu‘i ia ta‘e ‘i ai ha fono.”¹⁰

Ko hotau fatongia mo hotau faingamālie ke papitaiso mo hilifakinima ma‘anautolu na‘e pekia te‘eki ma‘u ‘a e ongoongoleleí.

“ ‘I he‘etau lea ki he ngaahi tāpuaki fekau‘aki mo e Ongoongoleleí, pea mo e ngaahi nunu‘a fekau‘aki mo e talangata‘a ki he ngaahi me‘a ‘oku fiema‘ú, ‘oku fa‘a fai mai ai kiate kitautolu ‘a e fehu‘i ko ‘ení, ko e hā kuo hoko ki he‘etau ngaahi tamaí? Te nau mala‘ia kotoa koā ‘i he ‘ikai ke nau talangofua ki he Ongoongoleleí, neongo na‘e ‘ikai ke nau teitei fanongo ai? He ‘ikai. Ka te nau ma‘u ‘a e faingamālie tatau mo ia ‘oku tau ma‘ú, ‘o fou ‘i he lakanga fakataula‘eiki ta‘engatá, ‘a ia ‘oku ‘ikai ngata pē ‘ene ngāue ‘i māmaní, ka ‘i langi foki, pea pehē ki he ngaahi to‘u tangata poto ‘o Sihova Māfimafí. ‘I he‘ene peheé, ‘e ‘a‘ahi ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ki he kakai na‘e lau ki ai ‘a ‘Īsaiá [vakai ‘Īsaia 24:21–22] pea te nau omi mei honau fale fakapōpulá ‘i he tefito‘i mo‘oni tatau pē mo kinautolu na‘e talangata‘a ‘i he ngaahi ‘aho ‘o Noá, ‘a ia na‘e ‘a‘ahi ki ai ‘a hotau Fakamo‘uí [kuo nau ma‘u ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisēteki ta‘engatá] mo ‘osi malanga‘i ‘e Ia kiate kinautolu ‘a e Ongoongoleleí, ‘i he fale fakapōpulá. Pea koe‘uhí ke nau fakakakato ‘a e ngaahi [fiema‘u] kotoa ‘a e ‘Otuá, na‘e papitaiso hanau ngaahi kaungāme‘a mo‘ui ma‘a honau ngaahi kaungāme‘a kuo pekiá, pea fakakakato ai ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e ‘Otuá, ‘a ia ‘oku pehē, ‘Kapau ‘e ‘ikai fanau‘i ‘a e tangatá ‘i he vaí pea mo e Laumālié, ‘e ‘ikai ‘aupito fa‘a hū ia ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.‘ [Sione 3:5.] Ko e mo‘oni na‘e papitaiso kinautolu, ‘o ‘ikai ma‘anautolu, kae ma‘a honau kau pekiá. … ‘Oku pehē ‘e Paula ‘i he‘ene lea fekau‘aki mo e tokāteliné ni, ‘Kae ‘ikai, pea ko e hā ‘e fai ‘e kinautolu kuo papitaiso ki he maté, ‘o kapau ‘e ‘ikai ‘aupito toe tu‘u ‘a e maté? Ko e hā ‘oku papitaiso ai ‘a kinautolu ki he maté?‘ (1 Kolinitō 15:29). …

“Pea ‘i he vave mai ko ‘eni ke fakahoko ‘a e ngaahi taumu‘a ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Otuá, pea fakahoko mo e ngaahi me‘a kuo lea ki ai ‘a e kau Palōfitá, ‘o hangē ko hono fokotu‘u ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmaní, pea fakafoki mai mo e ngaahi tu‘unga ‘o e ngaahi me‘a ‘i mu‘á, kuo fakahaa‘i ai ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ‘a e fatongiá ni mo e faingamālié ni, pea kuo fekau‘i kitautolu ke papitaiso ma‘a hotau kau pekiá, ‘o fakahoko ai ‘a e ngaahi lea ‘a ‘Opataiá, ‘i he‘ene lau ki he nāunau‘ia ‘o e aho ki mui ní: ‘Pea ‘e ‘alu hake ‘a e kau fakamo‘uí ki he Mo‘unga ko Saioné, ke fakamaau ‘a e [toenga ‘o e hako] ‘o ‘Īsoá, pea ‘e hoko ia ko e pule‘anga ‘o e [‘Eikí].‘ [Vakai, ‘Opataia 1:21.] ‘E hanga ‘e he mahino ‘o e ngaahi me‘á ni ‘o fakamo‘oni‘i ‘a e Folofola mo‘oní, fakatonuhia‘i ‘a e ngaahi founga ‘a e ‘Otuá ki he tangatá, ‘oange ha faingamālie tatau ki he fāmili kotoa ‘o e tangatá, pea fenāpasi mo e tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni‘oní, fakamaau totonú pea mo e mo‘oní. Te tau faka‘osi-‘aki ‘a e lea ‘a Pitá: ‘He kuo [fe‘unga] kiate kitautolu ‘a e kuonga kuo [‘osi] ‘o ‘etau mo‘uí, ke fai ai ‘a e loto ‘o e kakai Senitailé.‘ ‘He ko e me‘a ko ‘ení, na‘e malanga‘aki ai ‘a e Ongoongoleleí kiate kinautolu foki kuo maté, koe‘uhí ke fakamaau ‘a kinautolu ‘i he kakanó, ‘o fakatatau ki he tangatá, kae mo‘ui ‘o fakatatau ki he ‘Otuá ‘i he laumālié.‘ [1 Pita 4:3, 6.]”¹¹

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e peesi 465–68 pea fakatokanga‘i hono tokoni‘i ‘e he tokāteline ‘o e fakamo‘ui ki he kakai pekiá ‘a Siosefa Sāmita mo hono fāmilí. Ko e hā ha‘ane tokoni ‘a e tokāteliné ni kiate koe mo homou fāmilí?
Toe vakai‘i ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefá ‘i he peesi 468–71, fekau‘aki mo e ‘Otua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tokoni‘i ai ‘e he ngaahi akonakí ni ho‘o ngaahi fakakaukaú pea mo ho‘o ongo ki he‘etau Tamai ‘i Hēvaní mo e Fakamo‘uí? ‘Oku fekau‘aki fēfē ‘a e ngaahi akonaki ko ‘ení mo e fakamo‘ui ‘o e kakai pekiá?
Lau ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá ‘i he peesi 468–69 mo e 472. ‘Oku fakamāu‘i fēfee‘i ‘e he ‘Otuá ‘Ene fānaú?
Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita ko e papitaiso ma‘á e kakai pekiá ko ha “fatongia mo ha faingamālie” (peesi 474). Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hoko ai ‘a e ngāué ni ko ha fatongia? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke foua na‘á ke ongo‘i ai ko ha faingamālie ‘eni? Ko e hā te ke lava ‘o fai ke paotoloaki ai ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí kiate kinautolu kuo pekiá? ‘E founga fēfē ha tokoni ‘a e mātu‘á ki he‘enau fānaú ke nau kau ‘i he ngāué ni?
‘Oku fakahaa‘i fēfē ‘e he tokāteline ‘o e fakamo‘uí ‘a e fakamaau totonu ‘a e ‘Otuá? ‘Okú ne fakahaa‘i fēfē ‘Ene ‘alo‘ofá? ‘I he hili ho‘omou lau ‘a e vahé ni, te ke fakamatala‘i fēfē ‘a e tokāteliné ni ki ha taha ‘oku siasi kehe?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Īsaia 49:8–9; 61:1–3; Sione 5:25; T&F 138:11–37