Ko e Mo‘ui mo e Ngāue Fakalotu ‘a Siosefa Sāmitá

Kuo fai ‘e Siosefa Sāmita, ko e Palōfita mo e Tangata Kikite ‘a e ‘Eikí ha me‘a lahi ange ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he māmaní, tuku kehe ‘a Sīsū pē, ‘i ha toe tangata ‘e toko taha ‘a ia na‘e mo‘ui ‘i ai ‘i ha kuonga” (T&F 135:3). ‘Oku fakafōtunga mai ‘e he fakamatala fakaofó ni ha tangata na‘e ui ‘e he ‘Otuá ‘i hono ta‘u 14 pea mo‘ui pē ‘o ta‘u 38. Na‘e hoko ha ngaahi me‘a fakaofo talu mei hono fā‘ele‘i ‘o Siosefa Sāmita ‘i Veamoniti ‘i Tīsema 1805 ‘o a‘u ki he‘ene pekia fakamamahi ‘i ‘Ilinoisi ‘i Sune 1844. Na‘e hā ‘a e ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí kiate ia, ‘o ako‘i lahi ia ki he natula ‘o e ‘Otuá ‘o laka ange ‘i he ngaahi me‘a kuo laui senituli hono ‘iló. Na‘e foaki kia Siosefa ‘a e mālohi toputapu ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘e he kau palōfita mo e kau ‘aposetolo ‘o e kuonga mu‘á, ‘o ne hoko ai ko ha fakamo‘oni fo‘ou ‘o e ‘Otuá kuo fakamafai‘i ‘i he kuonga faka‘osí ni. Na‘e fakahā mai ‘i he Palōfitá ha ‘ilo mo ha tokāteline ta‘e fakatataua lahi fau, kau ai ‘a e Tohi ‘a Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pea mo e Mata‘itofe Mahu‘ingá. Na‘e toe fokotu‘u ‘a e Siasi mo‘oni ‘o e ‘Eikí he funga māmaní, ‘o fakafou mai ‘iate ia.

‘Oku laka ai pē ki mu‘a he ‘ahó ni ‘i he funga ‘o māmaní ‘a e ngāue ko ia na‘e kamata ‘ia Siosefa Sāmitá. Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi ‘a Siosefa Sāmita ‘o pehē: “Ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otuá, pea na‘á ne fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e ngāue mo e kuonga ma‘ongo‘onga taha kuo faifaiangé pea fokotu‘u he funga māmaní.”¹

Ngaahi Kuí mo ‘Ene Kei Si‘í

Ko Siosefa Sāmitá ko e to‘u tangata ia hono ono ko e ‘Amelika, ‘i he hili ‘o e hikifonua mai ‘ene ngaahi kuí mei ‘Ingilani ki ‘Amelika ‘i he 1600 tupú. Na‘e fakafōtunga ‘e he ngaahi kui ‘a e Palōfitá ‘a e ngaahi ‘ulungāanga ‘oku fa‘a fekau‘aki mo e ngaahi ‘uluaki to‘u tangata ‘o ‘Ameliká: na‘a nau tui ‘oku tokanga‘i fakahangatonu kinautolu ‘e he ‘Otuá, na‘a nau loto lahi ke ngāue, pea na‘a nau faivelenga ‘i hono tokoni‘i honau ngaahi fāmilí mo honau fonuá.

Na‘e mali ‘a e ongomātu‘a ‘a Siosefa Sāmitá, ‘a Siosefa Sāmita ko e Lahí mo Lusi Meki Sāmita, ‘i he 1796 ‘i Tanipilisi ‘i Veamoniti. Ko ha ongomātu‘a ngāue mālohi mo manavahē ‘Otua kinaua na‘e kamata ‘ena nofo malí ‘i ha tu‘unga fakapa‘anga lelei. Me‘apango, he na‘e mole ‘a e ‘uluaki faama ‘a Siosefa Sāmita ko e Lahí pea fehangahangai ai mo ha ngaahi palopalema fakapa‘anga lahi ‘i he ngaahi ta‘u ki muí. Na‘e iku ai ‘o toutou fehiki‘aki ‘a e fāmili Sāmitá ‘i he feinga ‘enau tangata‘eikí ke ma‘u ha mo‘uí, ‘aki ha‘ane ngoue‘i ‘a e ‘otu mo‘unga vaotā ‘o Niu ‘Ingilaní, totongi‘i ia ke ngāue ‘i ha ngaahi faama kehe, fakalele pisinisi fefakatau‘aki, pe faiako ‘i ha ako‘anga.

Na‘e fā‘ele‘i ‘a Siosefa Sāmita ko e Si‘í ‘i he ‘aho 23 ‘o Tīsema 1805, ‘i Seiloni ‘i Veamoniti, ko e fika nima ia ‘i he fānau ‘e toko hongofulu mā taha. Na‘e fakatauhingoa ia ki he‘ene tangata‘eikí. Ko e fakahokohoko ‘eni ‘o e fānau ‘i he fāmili Sāmitá, ‘o fakatatau mo honau fā‘ele‘í: ko ha foha na‘e ‘ikai fakahingoa (mālōlō hili ha taimi nounou pē mei hono fā‘ele‘í). ‘Alavini, Hailame, Sōfolonia, Siosefa, Samuela, ‘Ifalemi (na‘e ‘ikai a‘u ‘o uike ‘e ua ‘ene mo‘uí), Uiliami, Katalina, Taani Kālosi, pea mo Lusi.²

Na‘e hā mahino pē ‘a e ‘ulungāanga makehe ‘o e Palōfitá ‘i he‘ene kei si‘í. Na‘e kei nofo ‘a e fāmili Sāmitá ‘i Lepanoni Hihifo ‘i Niu Hamisea, fe‘unga mo ha tō ha mahaki faka‘auha lahi ‘o e mofi taifotí ‘o puke ai ha tokolahi ‘i he koló, kau ai e fānau kotoa he fāmili Sāmitá. Neongo na‘e fakaakeake lelei ‘a e toenga ‘o e fānaú ‘o ‘ikai ha toe palopalema, ka na‘e fakahangatāmaki ‘a e va‘e to‘ohema ‘o Siosefá, ‘a ia na‘e kei ta‘u fitu pē nai. Na‘e loto ‘a Toketā Nētane Sāmita ‘o e Ako‘anga Fakafaito‘o ‘o Tatimafí (Dartmouth), ne ‘i he kolo ofi pē ko Heni‘ová ‘i Niu Hamisea ke ne fakahoko ha fa‘ahinga tafa fo‘ou ‘o feinga ke fakahaofi ‘a e va‘e ‘o e ki‘i tamasi‘í. ‘I he teuteu ko ia ‘a Toketā Sāmita mo hono kaungā ngāué ke fai e tafá, ne kole ange leva ‘e Siosefa ki he‘ene fine‘eikí ke mavahe mei he lokí ke ‘oua na‘á ne sio ki he‘ene faingata‘a‘iá. Na‘e ‘ikai tali ‘e Siosefa ‘a e kava mālohí ke fakaongonoa ‘aki ‘a e mamahí kae fakafalala pē ke puke ia ‘e he‘ene tangata‘eikí, peá ne loto lahi pē ke kātaki‘i hono tafa ia ‘e he toketā faitafá ‘o tu‘usi ha ki‘i konga hui mei hono va‘é. Na‘e ola lelei ‘a e tafá, neongo na‘e ‘alu tokotoko ‘a Siosefa ‘i he ngaahi ta‘u hono hokó pea hangē na‘e ki‘i ketu he toenga ‘o ‘ene mo‘uí.

‘I he 1816, ne hiki ai ‘a Siosefa Sāmita ko e Lahí mo hono fāmilí mei Noauisi ‘i Veamonitií ki Palemaila ‘i Niu ‘Ioke, mo e faka‘amu ‘e ma‘u ha tu‘unga tu‘umālie ange. Na‘e fakamatala ‘e he palōfitá ‘i he ngaahi ta‘u ki mui maí, “ ‘I he‘emau ‘i he tu‘unga masivesivá, na‘e pau ai ke [mau] ngāue mālohi ke tauhi ha fāmili ‘oku tokolahi … , pea hangē ko e fie ma‘ú, na‘e pau ai ke ngāue‘aki ‘e he taha kotoa pē hono iví kotoa ke tokoni ki hono tauhi ‘o e fāmilí, ko ia na‘e ‘ikai ke mau ma‘u ai ha faingamālie ke ako. ‘Oku taau pē ke tau pehē, na‘e ki‘i fakahinohino‘i pē au ‘i he laukongá, faitohí, pea mo e fanga ki‘i lao iiki ‘o e fiká.”³

Ko e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí

Na‘e tohi ‘e Siosefa Sāmita ‘o fekau‘aki mo hono fuofua ako‘i iá, “Na‘e fā‘ele‘i au … ki ha ongomātu‘a lelei na‘e ‘ikai tuku hona iví ‘i hono fakahinohino‘i au ‘i he tui fakalotu ‘a e Kalisitiané.”⁴ Kae hangē ko ha kakai Kalisitiane tokolahi, na‘e fakatokanga‘i ‘e he mātu‘a ‘a Siosefá na‘e mole mei he ngaahi siasi ‘o e ‘aho ko iá ha ni‘ihi ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongolelei na‘e ako‘i ‘e Sīsū mo ‘Ene Kau ‘Aposetoló. Na‘e feinga ha ngaahi tui faka-Kalisitiane kehekehe ‘i he feitu‘u Palemailá he 1820 ke ma‘u ha‘anau kau ului. Na‘e kau ‘a e fine‘eiki ia ‘a Siosefá mo ha toko ua ‘o hono fototehiná pea pehē ki hono tuofefine lahí ki he siasi faka-Palotisaní, ka na‘e kei nofo pē ‘a Siosefa mo hono tokoua ko ‘Alaviní pea mo ‘ene tangata‘eikí. Neongo na‘e kei tamasi‘i, ka na‘e hoha‘a lahi ‘aupito ‘a Siosefa ki hono tu‘unga ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea pehē ki he felāuaki ko ‘eni ‘i he ngaahi kautaha lotú.

‘I he lolotonga ‘o e ako ‘e Siosefa ‘a e folofolá, na‘e ongo kiate ia ‘a e fakamatala mei he tohi ‘a Sēmisí: “Ka ai hamou taha ‘oku masiva ‘i he potó, ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ‘oku ‘ikai valoki‘i; pea ‘e foaki ia kiate ia” (Sēmisi 1:5). Na‘e ue‘i ‘a Siosefa ‘e he tala‘ofa ko ‘eni mei he ‘Eikí, peá ne ‘alu ai ke lotu ‘i he vao ‘akau ofi ki hono ‘apí ‘i ha ‘aho he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1820. Na‘e tū‘ulutui, peá ne lilingi atu ‘a e ngaahi faka‘ānaua ‘a hono lotó ki he ‘Otuá. ‘I he taimi pē ko iá, na‘e ‘ohofia ia ‘e he ngaahi mālohi ‘o e tēvoló, ‘o ne iku‘i ia pea manavasi‘i na‘a faifai pea faka‘auha ia. Ka ‘i hono tali ‘o ‘ene lotu tāuma‘ú, na‘e fakaava ‘a e langí pea fakahaofi ia mei hono fili ta‘e-‘iloá. Na‘e mamata ki ha Ongo Tangata ‘i ha pou maama na‘e malama ‘o lahi ange ‘i he la‘aá, na‘á Na tu‘u ‘i ‘olunga ‘iate ia ‘i he ‘ataá. Pea folofola ange ha taha ‘iate Kinaua, ‘o ne ui ‘a e tamasi‘í ‘aki hono hingoá, mo pehē, “Ko Hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘eni. Fanongo kiate Ia!” (Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:17).

Na‘e hā tonu mai ‘i he me‘a nāunau‘iá ni ‘a e ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí ki he talavou ko Siosefá. Na‘e fefolofolai ai ‘a Siosefa mo e Fakamo‘uí, ‘a ia na‘e folofola ange ke ‘oua na‘a kau ki ha taha ‘o e ngaahi siasi ‘i hono kuongá, he ‘oku “nau hala kotoa pē” pea “ko ‘enau ngaahi akonaki kotoa pē ‘oku fakalielia ia ‘i Hono ‘aó; … ‘oku nau ako‘i ko e ngaahi tokāteline ‘a e ngaahi fekau ‘a e tangatá, ‘oku nau ma‘u hono nge‘esi ‘o e lotú, ka ‘oku nau faka‘ikai‘i ‘a hono mālohí” (Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:19). Na‘e toe tala‘ofa foki kia Siosefa “‘e fakahā mai ‘a e kakato ‘o e ‘Ongoongoleleí ‘i ha taimi ‘i he kaha‘ú kiate [ia].”⁵ Hili e ngaahi senituli ‘o e fakapo‘ulí, kuo fakahā mai ki māmani ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá mo hono mo‘oni ‘o e ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, ‘o fakafou mai ‘i he tokotaha kei si‘i mo haohaoá ni.

Ko e ‘A‘ahi Mai ‘a Molonaí

Na‘e ‘osi mei ai ha ta‘u ‘e tolu, kae lolotonga iá kuo lau‘ikovi‘i ‘e ha kakai ‘e ni‘ihi ‘i hono koló ‘a hono tala ‘e Siosefa Sāmita na‘e mamata ki he ‘Otuá. Na‘e fifili ‘a e Palōfita kei si‘í ni, he kuo hoko ‘eni hono ta‘u 17, pe ko e hā ‘e hoko maí. ‘I he efiafi ‘o e ‘aho 21 ‘o Sepitema 1823, na‘á ne lotu fakamātoato ai ke ma‘u ha fakahinohino pea mo fakamolemole‘i hono “ngaahi vaivaí mo e ngaahi melé” (Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:29). ‘I he tali ‘o ‘ene lotú, ne fakafonu hono loki mohe ‘i he fata ‘o e falé ‘e ha maama, pea hā mai mo ha talafekau fakalangi ko hono hingoá ko Molonai. Na‘e fakamatala ‘e Siosefa ‘o pehē, “Na‘á [ne] tala mai kiate au ko e ‘āngelo ia ‘a e ‘Otuá kuo fekau‘i ke ne ‘omi ‘a e ongoongo fakafiefia pea ko e fuakava ko ia na‘e fai ‘e he ‘Otuá mo e kakai ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á kuo ofi ke fakahoko, pea ‘oku vave ke kamata ‘a e ngāue teuteu ki he hā‘ele ‘angaua mai ‘a e Mīsaiá; pea kuo ofi ‘a e kuonga ke malanga‘i ai ‘a e Ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga kakató ‘i he mālohi, ki he pule‘anga kotoa pē ke lava ‘o teuteu ai ‘a e kakaí ki he Nofo Tu‘i he Ta‘u ‘e Afé. Na‘e fakahā mai kiate au kuo fili au ke u hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ke fakahoko ‘Ene ngaahi taumu‘á ‘i he kuonga fakakosipeli nāunau‘iá ni.”⁶

Na‘e fakahā ‘e Molonai kia Siosefa ‘oku ‘i ai ha ngaahi tohi fakakuonga mu‘a na‘e tohi-tongi ‘i ha ngaahi lau‘i koula ‘e he kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á, na‘e tanu ‘i ha ki‘i mo‘unga ofi mai. Na‘e fakamatala‘i ‘e he lekooti toputapú ni ha kakai na‘e taki ‘e he ‘Otuá mei Selusalema ki he Hemisifia Hihifó ‘i he ta‘u ‘e 600 ki mu‘a pea toki ‘alo‘i ‘a Sīsuú. Ko e palōfita fakamuimuitaha ‘i he kakaí ni ko Molonai pea na‘á ne tanu ‘a e lekooti ko ‘eni ne tala‘ofa ‘e he ‘Otuá te Ne toe ‘omi ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. Na‘e pau ke liliu ‘e Siosefa Sāmita ‘a e lekooti toputapú ni ki he lea faka-Pilitāniá.

Na‘e pau ke fe‘iloaki hokohoko ‘a Siosefa mo Molonai ‘i he ‘aho 22 ‘o Sepitema ‘o e ta‘u ‘e fā hono hokó ‘i he mo‘ungá ke ne ma‘u ha ‘ilo mo ha fakahinohino lahi ange. Na‘á ne fie ma‘u ‘a e ngaahi ta‘u ‘o e teuteu mo e fakahaohaoa‘i fakafo‘ituitui ko ‘ení ka ne lava ‘o liliu ‘a e lekooti fakakuonga mu‘á ni. Na‘e pau ke taau mo e tufakanga ‘o hono ‘omi ‘o e ngāue ko ‘ení ko hono taumu‘á ke fakamahino “ki he Siú mo e Senitailé ko Sīsū ‘a e Kalaisí, ko e ‘Otua Ta‘engata, ‘a ia ‘okú ne fakahā ia ‘e ia ki he pule‘anga kotoa pē” (peesi talamu‘aki ‘o e Tohi ‘a Molomoná).

Ko Hono Fokotu‘u ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá he Funga Māmaní

Ko e Kamata Hono Liliu ‘o e Tohi ‘a Molomoná

Lolotonga e tatali ‘a Siosefa Sāmita ke ma‘u ‘a e ngaahi lau‘i peleti koulá, na‘á ne tokoni ke feau ‘a e ngaahi fiema‘u fakaetu‘asino hono fāmilí. ‘I he 1825, na‘á ne ‘alu ai ki Hāmoni ‘i Penisilivēnia ke ngāue kia Sosaia Sitoeli. Na‘á ne nofo ai mo e fāmili ‘o ‘Aisake mo ‘Elisapeti Heilí ‘o ne fetaulaki ai mo ‘ena ta‘ahine ko ‘Emá, ko ha faiako tupu mā‘olunga mo lou‘ulu ‘uli‘uli. ‘I he ‘aho 18 ‘o Sānuali 1827, na‘e mali ai ‘a Siosefa mo ‘Ema ‘i Peinipilisi Tonga, ‘i Niu ‘Ioke. Neongo ‘e sivi‘i ‘a ‘ena nofo malí ‘aki e mate ‘a ‘ena fānaú, faingata‘a‘ia fakapa‘angá, pea mo e fa‘a mavahe ‘a Siosefa mei ‘api ke fakahoko hono ngaahi fatongiá, ka na‘e fe‘ofa‘aki ma‘u pē ‘a Siosefa ia mo ‘Ema.

‘I he ‘aho 22 ‘o Sepitema 1827, hili ia ha ta‘u ‘e fā mei he fuofua mamata ‘a Siosefa ‘i he ngaahi lau‘i peletí, na‘e fāifai pea tuku ange kinautolu kiate ia. Ka ‘i he taimi pē na‘e tuku ange ai kiate ia ke ne tauhí, na‘e toutou feinga mālohi ha kau fakatanga he feitu‘ú ke nau kaiha‘asi ia. Na‘e foki heni ‘a Siosefa mo ‘Ema ‘i Tīsema 1827 ki Hāmoni, ‘a ē na‘e nofo ai ‘a e ongomātu‘a ‘a ‘Emá, ke hao mei he fakatangá ni. ‘I he maau pē ‘a ‘ena nofó, na‘e kamata liliu leva ‘e Siosefa ‘a e ngaahi lau‘i peletí.

‘I he konga ki mu‘a ‘o e 1828, na‘e ma‘u ai ‘e Māteni Hālisi, ko ha taha ‘o e kau faama tu‘umālie mei Palemailá, ha fakamo‘oni ki he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí pea fononga mai ai ki Hāmoni ke tokoni kia Siosefa ‘i he liliú. ‘I he‘ene a‘u ki Sune ‘o e ta‘u ko iá, ko e ola ‘o e ngāue na‘e fai ‘e Siosefá ko e lava ko ia hono liliu ha peesi ‘e 116 ‘o e tohí. Na‘e toutou kole ai heni ‘e Māteni ki he Palōfita ko Siosefá ha ngofua ke ‘alu mo e tatau kuo liliú ki hono ‘apí ‘i Palemaila ke faka‘ali‘ali ki ha ni‘ihi ‘o hono fāmilí. Na‘e kole heni ‘e he Palōfitá ki he ‘Eikí pea na‘e tala ange ‘ikai, ka na‘e tu‘o ua ha‘ane kole ki he ‘Eikí pea fāifai pea fakangofua ke ‘alu ‘a Māteni mo e tohi kuo liliú. Na‘e mole ‘a e ‘ū lau‘i tohi kuo liliú ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i Palemailá, ‘o ‘ikai ai pē ke toe ma‘u. Na‘e ‘ave leva ‘e he ‘Eikí ‘a e ‘Ulimí mo e Tumemí mo e ngaahi lau‘i peletí mei he Palōfitá, ‘i ha vaha‘ataimi, kae tuku ke ne loto fakatōkilalo mo fakatomala. Na‘e ‘ilo ‘e Siosefa ‘i ha fakahā mei he ‘Eikí, kuo pau ke manavahē ma‘u pē ki he ‘Otuá ‘o laka ange ‘i he tangatá (vakai, T&F 3). Talu mei ai, neongo na‘e kei ta‘u 22, ka na‘e faka‘ilonga‘i ‘ene mo‘uí ‘aki ‘a e ‘osikiavelenga kakato ‘i he muimui ki he fekau kotoa pē ‘a e ‘Eikí.

‘I he ‘aho 5 ‘o ‘Epeleli 1829, na‘e a‘u mai ha faiako ko ‘Ōliva Kautele, ki he ‘api ‘o Siosefá ‘i Hāmoni, pea na‘á ne si‘i ‘aki pē ha ta‘u ‘e taha ‘ia Siosefa. Na‘á ne ma‘u ha fakamo‘oni ki hono mo‘oni ‘o e ngāue ‘a e Palōfitá, ko e tali ki ha‘ane lotu. Hili mei ai ha ‘aho ‘e ua, kuo toe kamata ‘a e liliú, ‘o lau ‘e Siosefa kae hiki ‘e ‘Ōliva.

Ko Hono Fakafoki mai ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá

‘I he ngāue ‘a Siosefa mo ‘Ōliva ki hono liliu ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ne na lau ai ha fakamatala fekau‘aki mo e ‘a‘ahi ‘a e Fakamo‘uí ki he kakai Nīfai ‘o e kuonga mu‘á. Ko hono olá, na‘á na fakakaukau ai ke na kole ha fakahinohino mei he ‘Eikí ‘o fekau‘aki mo e papitaisó. ‘I he ‘aho 15 ‘o Meé, na‘á na ō ai ke lotu ‘i he kauvai ‘o e Vaitafe Sesikuehaná, ofi pē ki he ‘api ‘o Siosefá ‘i Hāmoni. Na‘á na ‘ohovale ‘i ha hā mai ha taha mei langi kiate kinaua, ‘o ne fakahā ange ko Sione Papitaiso ia. Na‘á ne foaki ange ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné mo fakahinohino‘i ke na fepapitaiso‘aki mo fefakanofo‘aki. Hangē ko e tala‘ofa ange ‘e Sione Papitaisó, na‘e toe hā ki mui mai ‘a e ‘Aposetolo ko Pitá, Sēmisi, mo Sione kia Siosefa pea mo ‘Ōliva ‘o foaki ange ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí pea mo fakanofo kinaua ko e ongo ‘Aposetolo.

Na‘e tomu‘a ma‘u pē ‘e Siosefa mo ‘Ōliva ia ki mu‘a ‘i he ngaahi ‘a‘ahi ko ‘ení ha ‘ilo pea mo ha tui. Ka ‘i he hili ‘o e hā mai ‘a e kau talafekau fakalangí, na‘á na toe ma‘u mo e mafaí—‘a e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí mo e mafai ‘o e ‘Otuá ‘oku fie ma‘u ki hono fokotu‘u ‘o Hono Siasí mo fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí.

Ko Hono Pulusi ‘o e Tohi ‘a Molomoná mo Hono Fokotu‘u ‘o e Siasí

Lolotonga ‘a e māhina ko ‘Epeleli mo Mē ‘o e 1829, na‘e fakautuutu ai hono toutou fakahoha‘asi ‘e he fakatangá ‘a e Palōfitá ‘i hono ‘apí ‘i Hāmoni ‘i he‘ene ngāue ki hono liliu ‘o e tohí. Ko hono olá, na‘e hiki fakataimi leva ‘a Siosefa mo ‘Ōliva ki he Kolo ko Feietí ‘i Niu ‘Ioke, ke faka‘osi ai ‘a e liliu ‘i he ‘api ‘o Pita Uitemā ko e Lahí. Na‘e kakato ‘i Sune ‘a hono liliú ‘e Siosefa Sāmita, ‘a ia ko e te‘eki a‘u ia ‘o māhina ‘e tolu mei he hoko ‘a ‘Ōliva ko e tangata tohi ‘a e Palōfitá. ‘I ‘Aokosí, na‘e aleapau ai ‘a Siosefa mo e faipulusi ko E. B. Kalanitini ‘o Palemailá ke ne paaki ‘a e tohí. Na‘e malu‘i ‘aki (mortgage) leva ‘e Māteni Hālisi ‘ene fāmá kia Misa Kalanitini ke fakapapau‘i ‘e totongi ‘a e fakamole ki hono pulusí, pea na‘á ne fakatau atu ki mui ha ‘eka ‘e 151 ‘o ‘ene fāmá ke totongi ‘aki ‘a e malu‘í ni. Na‘e maau ‘a e Tohi ‘a Molomoná ke fakatau ki he kakaí ‘i he fale tohi Kalanitiní ‘i he ‘aho 26 ‘o Mā‘asi 1830.

‘I he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, ko e ‘osi pē ia ha ‘aho ‘e hongofulu mā taha hono tu‘uaki fakatau ‘o e Tohi ‘a Molomoná, na‘e fakatahataha ai ha kakai ‘e toko 60 nai ‘i he fale ‘akau ‘o Pita Uitemā ko e Lahí ‘i Feieti ‘i Niu ‘Ioke. Na‘e fokotu‘u totonu heni ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Siasí, pea toki fakamahino‘i mai ‘i he fakahā ko e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní (vakai, T&F 115:4). Ko ha me‘a fakafiefia mo‘oni, he na‘e nofo‘ia lahi ‘e he Laumālié. Na‘e fakahoko ai ‘a e sākalamēnití, papitaiso mo kinautolu na‘e tuí, foaki mo e me‘afoaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea fakanofo mo e hou‘eiki tangatá ki he lakanga fakataula‘eikí. ‘I ha fakahā na‘e ma‘u he lolotonga ‘o e fakatahá, na‘e fili ai ‘e he ‘Eikí ‘a Siosefa Sāmita ko e taki ‘o e Siasí: “ko ha tangata kikite, ko ha tangata liliu lea, ko ha palōfita, ko ha ‘aposetolo ‘a Sīsū Kalaisi, ko ha kaumātu‘a ‘o e siasí ‘i he finangalo ‘o e ‘Otua ko e Tamaí, pea mo e ‘alo‘ofa ‘a homou ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí” (T&F 21:1). Kuo toe fokotu‘u ‘eni ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí he funga māmaní.

Ketilani ‘i ‘Ōhaiō: Mafola ‘a e Siasí

‘I hono vahevahe fiefia ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e mo‘oni na‘a nau ma‘ú, na‘e tupulekina vave leva ‘a e Siasi toki fokotu‘ú ni. Ne ‘ikai fuoloa kuo kamata ke fokotu‘u ha ngaahi kolo ‘i he tukui kolo ‘o Niu ‘Ioké ‘i he kolo ko Feietí, ‘i Manisesitā, pea mo Kolesivili. ‘I Sepitema ‘o e 1830, hili pē ‘a e hiki ‘a Siosefa mo ‘Ema Sāmita mei Hāmoni ‘i Penisilivēniá ki Feietí, na‘e fakahā ai ‘e he ‘Eikí ki he Palōfitá ‘oku totonu ke ō ‘a e kau faifekaú “ki he kau Leimana” ‘oku nofo ‘i he ngata‘anga fakahihifo ‘o Mīsulí (T&F 28:8). Na‘e fou atu ‘a e kau faifekaú ‘i he feitu‘u Ketilaní ‘i ‘Ōhaiō, ‘o nau fetaulaki ai mo ha falukunga kakai lotu na‘a nau fekumi ki he mo‘oní pea nau fakaului ai ha kakai ‘e toko 130 tupu, kau ai ‘a Sitenei Likitoni, ‘a ē na‘e hoko ki mui ange ko ha taha ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluakí. Na‘e tupulaki ‘a e tokolahi ‘o e Kāingalotu ‘i Ketilaní ‘o laungeau ‘i hono vahevahe ‘e he kāingalotú ‘a e ongoongoleleí mo kinautolu na‘a nau ‘i aí.

‘I he tupulekina ‘a e Siasí ‘i Niu ‘Ioké, na‘e tupulekina ai pē foki mo e fakafepaki ki he Siasí. ‘I Tīsema 1830, na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá ha fakahā ‘o fekau ki he kāingalotu ‘o e Siasí ke nau “[ō] ki ‘Ōhaiō ” (T&F 37:1), ‘oku kilomita ‘e 400 tupu hono mama‘ó. ‘I he ngaahi māhina si‘i ne hoko mai aí, na‘e fakatau ai ‘e ha konga lahi ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i Niu ‘Ioké honau kelekelé, ‘o meimei ‘i ha mahu‘inga fu‘u ma‘ama‘a, mo nau fai ‘a e ngaahi feilaulau na‘e fie ma‘u ke nau fakataha ai ki Ketilani ‘i ‘Ōhaioó. Na‘e kau ‘a Siosefa mo ‘Ema ‘i he kau fuofua hikifononga ki ‘Ōhaioó, ‘o na a‘u atu ki Ketilani ‘i he ‘aho 1 nai ‘o Fēpueli 1831.

Ko ha Feitu‘u Tānaki‘anga ‘e Ua ‘o e Kāingalotú

‘I Sune ‘o e 1831, lolotonga ‘o e tupu ‘āfa‘afa ‘a e Siasí ‘i Ketilaní, na‘e fekau ai ‘e he ‘Eikí ‘a e Palōfitá mo ha kau taki kehe ‘o e Siasí ke nau fononga ki Mīsuli. Te Ne fakahā ai kiate kinautolu “‘a e fonua ‘o [honau] tofi‘á” (vakai, T&F 52:3–5, 42–43). ‘I he lolotonga ‘o Sune mo Siulai ‘o e 1831, ne fononga ‘a e Palōfitá mo ha ni‘ihi kehe ‘i ha meimei kilomita ‘e 1,448 mei Ketilani ki he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli, ‘i he ngata‘anga fakahihifo ‘o e nofo ‘a e kakai ‘Ameliká. Taimi nounou pē mei he‘ene a‘u atú, kuo ma‘u ‘e he Palōfitá ha fakahā mei he ‘Eikí ‘o pehē ai “ko e fonua ko Mīsulí … ko e fonua kuó u fili mo fakatapui ke tānaki mai ki ai ‘a e kau mā‘oni‘oní. Ko ia, ko e fonua ‘eni ‘o e tala‘ofá, pea ko e potu ke tu‘u ai ‘a e kolo ko Saioné. … Ko e potu ‘oku uí ni ko Tau‘atāiná ko e potu lotolotó ia ‘i loto mālié; pea ‘oku tu‘u ha potu ki he temipalé ‘i he feitu‘u fakahihifó” (T&F 57:1–3).

Na‘e kamata ‘e he Palōfita ta‘u 25 ko Siosefa Sāmitá hono fakatoka ‘o e fakava‘e ‘o e kolo ko Saioné ‘i ‘Amelika, ko hono fakahoko ia ‘o e ngaahi kikite na‘e fai ‘e he kau palōfita ‘o e Tohi Tapú he kuonga mu‘á. ‘I ‘Aokosi 1831, na‘á ne pule‘i ai hono fakatapui ‘o e feitu‘ú ni ko ha feitu‘u tānaki‘anga pea mo fakatapui ai mo ha tu‘u‘anga ‘o ha temipale. Hili mei ai ha taimi nounou, na‘e foki leva ‘a e Palōfitá ki ‘Ōhaiō, ‘o ne fakalotolahi‘i ha tokolahi ‘o e kāingalotú ke nau tānaki fakataha ki Mīsuli. Na‘e kātekina ‘e ha Kāingalotu ‘e laungeau ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o e fononga he senituli 19 ‘i he potu fonua nofo‘i fo‘ou ‘o ‘Ameliká ka nau fononga mai ki honau nofo‘anga fo‘ou ‘i Mīsulí.

Mei he 1831 ki he 1838, na‘e nofo ai ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i ‘Ōhaiō mo Mīsuli. Na‘e nofo ‘a e Palōfitá ia mo e kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, pea mo ha tokolahi ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i Ketilani, kae tānaki hono toenga ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí ki Mīsuli ‘o taki ‘e honau kau taki lakanga fakataula-‘eikí ‘i ai, ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a e Palōfitá. Na‘e fetu‘utaki tohi pē ‘a e kau taki faka-Siasí mo nau fa‘a fefononga‘aki ‘i he vaha‘a ‘o Ketilani mo Mīsulí.

Hokohoko ‘o e Ma‘u Fakahaá

‘I he lolotonga ‘o e nofo ‘a e Palōfitá ‘i Ketilaní, na‘á ne ma‘u ha ngaahi fakahā lahi mei he ‘Eikí fekau‘aki mo hono fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí he ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘I Nōvema 1831, na‘e fakakaukau ai ‘a e kau taki ‘o e Siasí ke nau pulusi fakataha ha konga lahi ‘o e ngaahi fakahaá pea ui ko e Tohi ‘o e Ngaahi Fekaú. Na‘e ‘amanaki ke paaki ‘a e tohí ‘i Tau‘atāina, ‘i Mīsuli. Ka ‘i Siulai 1833, na‘e faka‘auha ai ‘e he kau fakatangá ‘a e fale pākí pea mo ha konga lahi ‘o e ngaahi lau‘i tohi na‘e ‘osi pākí. Na‘e ‘ikai ke ma‘u ai ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e Tohi ‘o e Ngaahi Fekaú, tuku kehe pē ha ngaahi tatau si‘i ‘o e tohí na‘e lava ke fakahaofi. ‘I he 1835, na‘e pulusi ai ‘i Ketilani ‘a e ngaahi fakahā na‘e fakataumu‘a ki he Tohi ‘o e Ngaahi Fekaú, pea pehē ki ha ngaahi fakahā kehe, ‘o ui ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

‘I he lolotonga ‘o e nofo ‘a e Palōfitá ‘i he feitu‘u Ketilaní, na‘e toe hoko atu ai pē ‘ene ngāue ki he Liliu ‘a Siosefa Sāmita ‘o e Tohi Tapú, ‘a ia ko ha ngāue na‘á ne kamata ‘i he 1830 ‘o hangē ko hono fekau‘i ‘e he ‘Eikí. Na‘e ‘i ai ha ngaahi me‘a mahinongofua mo mahu‘inga na‘e mole mei he Tohi Tapú ‘i he ngaahi senituli kuo maliu atú, pea na‘e tataki ai ‘a e Palōfitá ‘e he Laumālié ke ne fai ‘a e ngaahi fakatonutonu ‘i he fakamatala he Tatau ‘a e Tu‘i ko Sēmisí ‘o e Tohi Tapú pea fakafoki mai ‘a e ngaahi fakamatala na‘e molé. Na‘e fakaiku ‘a e ngāué ni ‘o fakafoki mai ai ha ngaahi mo‘oni mahu‘inga ‘o e ongoongoleleí, kau ai ha ngaahi fakahā lahi kuo fakakau ‘i he taimí ni ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Neongo na‘e taumu‘a ‘a e Palōfitá ke pulusi ‘ene fakalelei na‘e fai ki he Tohi Tapú, ka na‘e ta‘ofi ia ‘e ha ngaahi ‘uhinga, kau ai ‘a e fakatangá, mei hono pulusi kakato ia ‘i he lolotonga ‘o ‘ene mo‘uí.

Ko ha konga ‘o e fakalelei fakalaumālie na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita ki he Tohi Tapú, ko hono ma‘u ‘a e fakahā ko ia ‘oku hoko he taimí ni ko e tohi ‘a Mōsesé pea mo e liliu fakalaumālie ‘o e tohi ‘a Mātiu vahe 24, ‘a ia ‘oku ui he taimí ni ko e Siosefa Sāmita—Mātiú. ‘I he 1835, na‘e kamata liliu ai ‘e he Palōfitá ‘a e tohi ‘a ‘Ēpalahamé mei he takainga tohi kili‘i kaho faka-‘Isipite motu‘a (papyri), na‘e fakatau ‘e he Siasí. Na‘e hoko kotoa ki mui mai ‘a e ngaahi liliu ko ‘ení ko ha konga ‘o e Mata‘itofe Mahu‘ingá.

Na‘e kau ‘i he ngaahi fakahā na‘e ma‘u ‘e he Palōfitá ‘i Ketilaní ‘a e ngaahi fakahā ko ia na‘a nau fokotu‘u mai hono founga pule‘i fakalūkufua ‘o e Siasí. Fakatatau mo e tu‘utu‘uni ‘a e ‘Eikí, na‘e fokotu‘u ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘i he 1832.⁷ Na‘á ne fokotu‘u ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá mo e Kōlomu ‘o e Kau Fitungofulú ‘i he 1835. Na‘e fokotu‘u ha siteiki ‘i Ketilani ‘i he 1834. ‘I he lolotonga ‘o e vaha‘ataimi ko ‘ení, na‘á ne toe fokotu‘u ai mo e kōlomu ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné mo e Faka-Melekisētekí ke nau tokanga‘i ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e kāingalotu fakalotofonua ‘o e Siasí.

Ko e ‘Uluaki Temipale ‘i he Kuonga Fakakosipeli Ko ‘Ení

Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí kia Siosefa Sāmita ‘a e fiema‘u ke ‘i ai ha ngaahi temipale mā‘oni‘oní, ‘a ia ko ha taha ia ‘o e ngaahi konga mahu‘inga taha ‘o e Toe Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí. ‘I Tīsema 1832, na‘e fekau ai ‘e he ‘Eikí ‘a e Kāingalotú ke nau kamata langa ha temipale ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō. Pea neongo na‘e tokolahi ha kāingalotu ‘o e Siasí na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ha fale fe‘unga, pe ngāue, mo ha me‘akai, ka na‘a nau tali fiefia ‘a e fekau ‘a e ‘Eikí, ‘o ngāue fakataha mo e Palōfitá.

‘I he ‘aho 27 ‘o Mā‘asi 1836, na‘e fakatapui ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e temipalé ‘i he lolotonga hano lilingi hifo ‘o e Laumālié. Hili mei ai ha uike ‘e taha, kuo hoko ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ‘i he hisitōlia fakalotú ‘i he ‘aho 3 ‘o ‘Epeleli 1836. Na‘e hā ai ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí kia Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautele ‘i he temipalé, ‘o fakahā ange, “Kuó u tali ‘a e falé ni, pea ‘e ‘i heni ‘a hoku hingoá; pea te u fakahā au ‘e au ki hoku kakaí ‘i he ‘alo‘ofa ‘i he falé ni” (T&F 110:7). Na‘e toe hā mai foki mo ha kau talafekau ‘e toko tolu mei he kuonga ‘o e Fuakava Motu‘á —‘a Mōsese, ‘ĪĪlaiase, pea mo ‘Ilaisiā. Na‘a nau toe fakafoki mai ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí pea mo e mafai ko ia kuo fuoloa ‘ene mole mei māmaní. Kuo ma‘u ‘eni ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e mafai ke tānaki ‘a ‘Isileli mei he ngaahi tuliki ‘e fā ‘o māmaní pea mo fakama‘u ‘a e ngaahi fāmilí ke nau fakataha ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti kotoa. (Vakai, T&F 110:11–16.) Na‘e muimui hono fakafoki mai ko ‘eni ‘o e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i he sīpinga ‘a e ‘Eikí ‘i hono foaki ki he Palōfitá ‘i he “‘otu lea ki he ‘otu lea, mo e akonaki ki he akonaki; ko e kihi‘i me‘a ‘i heni pea mo ha kihi‘i me‘a ‘i hena” (T&F 128:21) kae ‘oua kuo fakafoki mai hono kakato ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ki māmani.

Ko Hono Malanga‘aki ‘o e Ongoongolelei Ta‘engatá

‘I hono kotoa ‘o e ngāue fakalotu ‘a e Palōfitá, na‘e tu‘utu‘uni kiate ia ‘e he ‘Eikí ke ne fekau ‘a e kau faifekaú ke nau “malanga-‘aki ‘a e ongoongoleleí ki he kakai fulipē” (T&F 68:8). Na‘e ongo‘i ‘e he Palōfitá ‘a e mafatukituki ‘o e tukupaá ni pea tā-tu‘o lahi ai ‘ene mavahe mei hono ‘apí mo hono fāmilí ke malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí. ‘I he ngaahi ‘uluaki ta‘u ‘o e Siasí, na‘e uiui‘i ai ‘a e kau faifekaú ke nau malanga ‘i ha ngaahi potu lahi ‘o e ‘Iunaiteti Siteití mo Kānata.

Pea ‘i he fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1837, na‘e ue‘i ai ‘a e Palōfitá ke ne ‘ave ha kaumātu‘a ki ‘Ingilani. Na‘e fekau ai ‘e he Palōfitá ‘a Hiipa C. Kimipolo, ko ha taha ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ke ne taki ha kau faifekau tokosi‘i ‘i he ngāue ma‘ongo-‘ongá ni. Na‘e tuku ‘e ‘Eletā Kimipolo si‘ono fāmilí kuo tātāi‘i e me‘a kotoa, kae mavahe mo ne tui pē ‘e tataki ia ‘e he ‘Eikí. ‘I ha ta‘u pē ‘e taha, kuo kau ha kakai ‘e meimei toko 2,000 nai ki he Siasí ‘i ‘Ingilani. Na‘e hoko atu ai mo hano toe fekau‘i atu ‘e Siosefa Sāmita ‘a e kau mēmipa ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ki Pilitānia Lahi ke nau ngāue ai mei he 1839 ki he 1841, pea na‘e mātu‘aki ola lelei ‘aupito mo e ngāue fakafaifekau ko ‘ení. ‘I he‘ene a‘u ki he 1841, kuo laka hake ‘i ha kakai ‘e toko 6,000 tupu kuo nau ‘osi tali ‘a e ongoongoleleí. Ko ha tokolahi ‘o kinautolu na‘a nau hiki ki ‘Amelika, ‘o faitokonia mo fakamālohia ‘a e Siasí he lolotonga ‘o e ngaahi taimi faingata‘á.

Mavahe mei Ketilaní

Na‘e tofanga ‘a e Kāingalotu ‘i Ketilaní mo e fakatangá talu pē mei he taimi na‘a nau tū‘uta atu aí, ka na‘e toe fakautuutu ange ‘a e fakafepakí ‘i he 1837 mo e 1838. Na‘e pehē ‘e he Palōfitá, “fekau‘aki mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘oku fokotu‘utu‘u ma‘u pē ‘e he tēvoló hono pule‘angá ‘i he taimi tatau pē ke fakafepaki ki he ‘Otuá.”⁸ Na‘e ongo‘i ‘e he Palōfitá hono ha‘aha‘a ‘o e tāufehi‘a mei he fili ‘i tu‘a ‘i he Siasí pea mo e kakai na‘e hē mei he Siasí ‘a ē na‘e fakatou fakafepaki kiate iá. Na‘e tukuaki‘i hala‘i ia ‘i ha ngaahi hia lahi, fakakina‘i tu‘o hongofulu tupu lahi ‘i he fale hopó ‘i ha ngaahi hia mo ha ngaahi me‘a fakasivile loi, mo fakamālohi‘i ke toi meiate kinautolu na‘a nau kumi ki he‘ene mo‘uí. Ka na‘á ne tu‘u ma‘u mo loto-to‘a ‘i he lotolotonga ‘o e fasitanunu ‘a e faingata‘á mo e fakafepakí.

Na‘e fāifai pea ‘ikai toe lava ‘o makātaki‘i ‘a e fakatangá ‘i he feitu‘u Ketilaní. ‘I Sānuali 1838, na‘e fakamālohi‘i ai ‘a e Palōfitá mo hono fāmilí ke nau mavahe mei Ketilani ‘o kumi hūfanga ‘i Hihifo Mama‘o, ‘i Mīsuli. ‘I he faka‘osinga ‘o e ta‘ú, na‘e muimui ‘iate ia ha tokolahi ‘o e Kāingalotu na‘e ‘i Ketilaní, ‘o li‘aki honau ngaahi ‘apí mo e temipale na‘a nau ‘ofa aí.

Ko e Kāingalotu ‘i Mīsulí

Ko Honau Kapusi mei he Vahefonua Siakisoní pea mo e Fononga ‘a e ‘Apitanga ‘o Saioné

‘I he lolotonga ‘o e faifeinga ‘a e Kāingalotú ‘i Ketilani ke fakamālohia e Siasí ‘i honau feitu‘ú, na‘e fakahoko ‘e ha tokolahi ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e me‘a tatau ‘i he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli. Na‘e kamata ke nofo‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘a e potu fonuá ni ‘i he fa‘ahita‘u māfana ‘o e 1831. Hili mei ai ha ta‘u ‘e ua, kuo a‘u e tokolahi ‘o e Kāingalotú ‘o toko 1,200, pe vahe tolu ‘e taha ‘o e tokolahi fakakātoa ‘o e kakai ‘i aí.

Na‘e uesia ‘a e loto ‘o e kau nofo fuoloa ‘i he feitu‘ú ni ‘i he tū‘uta atu ‘a e fu‘u Kāingalotu tokolahí ni. Na‘e manavasi‘i ‘a e kakai ‘o Mīsulí na‘a mole honau mafai fakapolitikalé ki he kakai toki hiki fo‘ou maí, he ko honau tokolahi na‘e omi mei he tafa‘aki fakatokelau ‘o e ‘Iunaiteti Siteití pea na‘e ‘ikai ke nau poupou‘i ‘a e tō‘onga ‘a e tafa‘aki ki he tongá ‘i hono fakapōpula‘i ‘o e kakai ‘uli‘ulí. Na‘e toe hu‘uhu‘u foki mo e kakai Mīsulí ‘i he faikehe ‘o e ngaahi tokāteline ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní— hangē ko e tui ki he Tohi ‘a Molomoná, fakahā fo‘oú, pea mo e tānaki ki Saioné—pea na‘a nau fehi‘a ‘i he Kāingalotú ‘i he‘enau meimei ke fefakatau‘aki pē ‘iate kinautolú. Na‘e ‘ikai hano taimi kuo kamata ‘a e kau fakatangá mo e kau sōtia fakafeitu‘ú ke nau fakahoha‘asi ‘a e Kāingalotú, pea ‘i Nōvema 1833, ne nau kapusi ai kinautolu mei he Vahefonua Siakisoní. Na‘e hola ha konga lahi ‘o e Kāingalotú ki he tokelaú ‘o nau kolosi he Vaitafe Mīsulí ki he Vahefonua Keleí ‘i Mīsuli.

Na‘e hoha‘a lahi ‘a Siosefa Sāmita ki he faingata‘a‘ia ‘a e Kāingalotu ‘i Mīsulí. ‘I ‘Aokosi ‘o e 1833, na‘e faitohi ai mei Ketilani ki he kau taki ‘o e Siasí ‘i Mīsulí: “Ngaahi Tokoua, kapau na‘á ku ‘iate kimoutolu te u kau ‘i ha konga ‘o si‘omou faingata‘a‘iá, pea neongo ko e natula ‘o e tangatá ke holomui, ka ‘oku ‘ikai fie tuku ‘e hoku laumālié ke u si‘aki kimoutolu ‘o a‘u ki he maté, ‘i he tokoni mai ‘a e ‘Otuá. ‘Ai ke mou fiefia, he ‘oku ‘unu ke ofi mai hotau huhu‘í. ‘E ‘Otua, fakahaofi mu‘a si‘oku ngaahi tokoua ‘i Saioné.”⁹

Na‘e ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ‘i Fēpueli ‘o e 1834 ha fakahā ‘o tu‘utu‘uni ke ne taki ha kau fononga mei Ketilani ki Mīsuli ke tokoni‘i si‘i Kāingalotu na‘e faingata‘a‘ia aí pea mo tokoni ‘i hono fakafoki kinautolu ki honau kelekelé ‘i he Vahefonua Siakisoní (vakai, T&F 103). Na‘e fokotu‘utu‘u ai ‘e he Palōfitá ha kulupu na‘e ui ko e ‘Apitanga ‘o Saioné, ‘o talangofua ki he fekau ‘a e ‘Eikí, ke nau fononga ki Mīsuli. Na‘e fononga fakahihifo atu ‘a e kulupú ni ‘i Mē pea mo Sune ‘o e 1834, ‘a ia na‘e a‘u ‘o laka hake honau tokolahí ‘i ha kāingalotu ‘e toko 200, ‘o kolosi atu ‘i ‘Ōhaiō, ‘Initiana, ‘Ilinoisi, pea mo Mīsuli. Na‘a nau tofanga ‘i ha ngaahi faingata‘a lahi, kau ai ha tō mai ‘a e kōlelá. ‘I he ‘aho 22 ‘o Sune 1834, ‘i he fakaofiofi atu ‘a e fonongá ki he Vahefonua Siakisoní, na‘e ma‘u ‘e he Palōfitá ha fakahā ke veteki ā ‘a e kau fonongá ni. Neongo ia, na‘e tala‘ofa ‘a e ‘Eikí ‘e huhu‘i ‘a Saione ‘i He‘ene taimi pē ‘A‘ana. (Vakai, T&F 105:9–14.) Hili hono fokotu‘u ‘o e siteiki ‘i he Vahefonua Keleí ‘o palesiteni ai ‘a Tēvita Uitemaá, na‘e foki leva ‘a e Palōfitá ki ‘Ōhaiō.

Neongo na‘e ‘ikai ke lava ‘e he ‘Apitanga ‘o Saioné ‘o fakafoki mai ‘a e kelekele ‘o e Kāingalotú, ka na‘á ne fakahoko ha ako mahu‘inga mo‘oni ki he kau taki ‘o e Siasí ki he kaha‘ú, he na‘e ako ‘e kinautolu na‘e kau aí ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e taki faitotonú mei he sīpinga mo e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá. ‘I he fakataha ‘a e kau mēmipa ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné mo ha kāingalotu kehe ‘o e Siasí he ‘aho 14 ‘o Fēpueli 1835, na‘e fokotu‘u ai ‘e he Palōfitá ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Hili mei ai ha uike ‘e ua, na‘á ne fokotu‘u leva ‘a e Kōlomu ‘o e Kau Fitungofulú. Ko ha toko hiva ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e kotoa ‘o e kau mēmipa ‘o e Kau Fitungofulú na‘a nau kau ‘i he ‘Apitanga ‘o Saioné.

Ko e Nofo ‘i he Fakatokelau ‘o Mīsulí

Na‘e tokolahi ha kāingalotu ‘o e Siasí ne hoko atu ‘enau nofo he Vahefonua Keleí ‘i Mīsuli ‘o a‘u ki he 1836, ‘a ia ko e taimi ia ne fakahā ai ‘e he vahefonuá he ‘ikai ke nau kei lava ‘o ‘oange ha potu hūfanga‘anga mo‘onautolu. Na‘e kamata leva ‘a e Kāingalotú ke nau nga‘unu ki he fakatokelau ‘o Mīsulí, pea ko honau tokolahi ne nau nofo ‘i he Vahefonua Kalatiueló, ‘a ia ko ha vahefonua fo‘ou na‘e fokotu‘u ‘e he falealea fakafonuá ke ne tali ‘a e Kāingalotu nofo hopoate ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Na‘e kau atu kiate kinautolu ‘i he 1838 ha Kāingalotu tokolahi na‘e fakamālohi‘i ke nau mavahe mei Ketilani. Na‘e tū‘uta atu ‘a e Palōfitá mo hono fāmilí ki Hihifo Mama‘o ‘i Mā‘asi, ‘a e nofo‘anga tupu vave ‘o e Kāingalotú ‘i he Vahefonua Kalatiueló, ‘o fokotu‘u honau ‘apitangá ai. Na‘e tu‘utu‘uni ‘e he ‘Eikí kia Siosefa Sāmita ‘i ‘Epeleli ke langa ha temipale ‘i Hihifo Mama‘o (vakai, T&F 115:7–16).

Me‘apango, he na‘e taimi nounou pē fiemālie ‘a e Kāingalotú ‘i he fakatokelau ‘o Mīsulí. ‘I he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1838, kuo toe fakamamahi‘i mo ‘ohofi ‘e he kau fakatangá mo e kau sōtiá ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. ‘I he taimi na‘e fakafepaki‘i ai mo malu‘i ‘e he kāingalotú kinautolú, na‘e puke pōpula leva ‘a Siosefa Sāmita mo ha kau taki kehe ‘o e Siasí ‘i ha ngaahi tukuaki‘i ko e talisone. Na‘e tuku pōpula kinautolu ‘i Nōvema ‘i Tau‘atāina pea ‘i Lisimoni ‘i Mīsuli, pea ‘i he ‘aho 1 ‘o Tīsemá, na‘e ‘ave leva kinautolu ki he fale fakapōpula ‘i Lipetií ‘i Mīsuli. Na‘e tofanga ‘a e Palōfitá mo hono kaungā tuku-pōpulá ‘i he fa‘ahita‘u momoko ko iá ‘i ha ngaahi tūkunga ta‘e-‘ofa. Na‘e tuku kinautolu ‘i he loki ki lalo ‘o e fale fakapōpulá—ko ha loki tuku‘anga uaine na‘e fakapo‘uli, momoko, pea mo ‘uli—pea ‘oange kiate kinautolu ha me‘a-tokoni na‘e kovi fau ‘a ia ne nau toki kai pē ai ‘i ha tōtu‘a ‘enau fiekaiá. Na‘e fakamatala‘i ‘e he Palōfitá ‘a e tu‘unga na‘e ‘i ai mo e Kāingalotú ko hano “sivi‘i ‘o ‘emau tuí ‘o tatau mo ia na‘e hoko kia ‘Ēpalahamé.”¹⁰

Lolotonga hono tuku pōpula ‘o e Palōfitá, ne fakamālohi‘i ha lauiafe ‘o e Kāingalotu ‘o e Siasí, kau ai ‘a e fāmili tonu ‘o e Palōfitá, ke nau mavahe mei honau ‘api ‘i Mīsulí ‘i he lotolotonga ‘o e fa‘ahita‘u momoko ‘o e 1838 mo e fa‘ahita‘u failau ‘o e 1839. ‘I he ‘aho 7 ‘o Mā‘asi 1839, na‘e faitohi ai ‘a ‘Ema kia Siosefa mei Kuinisī ‘i ‘Ilinoisi ‘o pehē: “‘Oku ‘ikai ha toe taha ka ko e ‘Otuá pē taha ‘okú Ne ‘afio‘i ‘a e fakakaukau pea mo e ngaahi ongo ‘a hoku lotó ‘i he taimi na‘á ku mavahe ai mei hotau falé mo hotau ‘apí pea mo e meimei me‘a kotoa pē na‘a tau ma‘ú, tuku kehe pē si‘eta ki‘i fānaú, ‘o u mavahe mei he siteiti ko Mīsulí, kae tuku koe ke ke nofo ‘i he pilīsone fakata‘elatá.”¹¹ Na‘e taki fakahahake ‘a e Kāingalotú ki ‘Ilinoisi, ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a Pilikihami ‘Iongi mo e kau taki kehe ‘o e Siasí.

Ko e Ngaahi Ta‘u ‘i Nāvuú

Ko e Taki ‘Ofeina ‘o Hono Kakaí

Na‘e ‘ave ‘a e Palōfitá mo hono kaungā tuku pōpulá ‘i ‘Epeleli 1839 mei he Fale Fakapōpula Lipetií ki Kalātini ‘i Mīsuli. Lolotonga hano toe hiki ‘o e kau pōpulá ni mei Kalātini ki Kolomupia ‘i Mīsulí, na‘e fakangofua ‘e he kau le‘ó ia ke nau hola mei hono tuku pōpula ta‘e totonu kinautolú. Na‘a nau fononga ai ki Kuinisī ‘i ‘Ilinoisi, ‘a ia na‘e fakatahataha ki ai ‘a e konga lahi taha ‘o e Siasí ‘i he hili ‘enau hola mei Mīsulí. Ne ‘ikai fuoloa, kuo kamata ke nofo e konga lahi taha ‘o e Kāingalotú ‘i ha maile ‘e 50 ki he fakatokelau ‘o Kōmesi ‘i ‘Ilinoisí, ‘i ha ki‘i kolo he tuliki ‘o e Vaitafe Misisipí ‘o fakatatau mo e fakahinohino ‘a e Palōfitá. Na‘e toe fakahingoa ‘e Siosefa ‘a e koló ni ko Nāvū, pea ‘i he ngaahi ta‘u hoko atu aí, na‘e fakatefua mai ‘a e kāingalotú mo e kau ului fo‘oú ki Nāvū mei he ‘Iunaiteti Siteití, Kānata, pea mo Pilitānia Lahi, ‘o hoko ai ia ko e taha ‘o e ngaahi feitu‘u tokolahi taha ‘i ‘Ilinoisí.

Na‘e nofo ‘a Siosefa mo ‘Ema ‘o ofi ki he vaitafé ‘i ha ki‘i fale ‘akau, ‘a ia na‘e hoko ko ha ‘ōfisi ‘o e Palōfitá ‘i he kamata‘angá ‘i Nāvū. Na‘e ngoue ke ma‘u mo‘ui mei ai peá ne fakalele ki mui ange ha fale koloa. Ka, koe‘uhí ko e lahi hono fie ma‘u ia ‘e hono ngaahi fatongia faka-Siasí mo fakapule‘angá, na‘e fa‘a faingata‘a ki he Palōfitá ke ne tokonaki ma‘á e ngaahi fiema‘u fakaetu‘asino ‘a hono fāmilí. Na‘e hā ‘i ‘Okatopa ‘o e 1841 ko ‘ene koloá pē ko ha “(hoosi) motu‘a ko Sali na‘e foaki ange ‘i Ketilani, ongo ki‘i tia pusiaki, ongo pīpī motu‘a mo ha fanga ki‘i pīpī iiki ‘e fā, pulu motu‘a ‘e taha na‘e foaki ange ‘e ha tangata ‘i Mīsuli, ko ‘ene (kulī) motu‘a ko Mēsiá, … pea mo ha ki‘i nāunau fale, si‘isi‘i pē.”¹²

Na‘e hiki ‘a e Palōfitá mo hono fāmilí ‘i he faka‘osinga ‘o ‘Aokosi 1843 ki ha fale nofo‘anga fungavaka ua na‘e toki langa ‘i he kauhala ‘e tahá na‘e ui ko e Fale Menisoní. Kuo ma‘u ‘e Siosefa mo ‘Ema he taimi ko ‘ení ha fānau mo‘ui ‘e toko fā. Ne na ‘osi tanu ha fānau ‘e toko ono he ngaahi ta‘u ki mu‘a aí pea na‘e toe fā‘ele‘i ha toko taha hili e pekia ‘a Siosefá. Ko e fānau ‘e toko hongofulu mā taha ‘i he fāmili ‘o Siosefa mo ‘Ema Sāmitá ko: ‘Alavini na‘e fā‘ele‘i ‘i he 1828 pea mālōlō pē hili ha taimi nounou mei hono fā‘ele‘í; ongo māhanga ko Fetiasi mo Lu‘isa na‘e fā‘ele‘i he 1831 pea mālōlō hili ha taimi nounou pē mei hono fā‘ele‘í; ongo māhanga pusiaki ko Siosefa mo Sūlia na‘e fā‘ele‘i kia Sione mo Sūlia Moataki ‘i he 1831 pea ohi ‘e Siosefa mo ‘Ema hili e mālōlō ‘a Sisitā Moataki hono fā‘ele‘í (na‘e mate ‘a Siosefa hono māhina 11 ‘i he 1832)¹³; Siosefa III, na‘e fā‘ele‘i ‘i he 1832; Feletiliki, ne fā‘ele‘i ‘i he 1836; pea mo ‘Ālekisānita, ne fā‘ele‘i ‘i he 1838, Toni Kālosi na‘e fā‘ele‘i he 1840 pea mālōlō ‘i hono māhina 14; ko ha foha na‘e fā‘ele‘i he 1842 pea mālōlō pē he ‘aho tatau ne si‘i fā‘ele‘i aí; pea mo Tēvita na‘e fā‘ele‘i he 1844, ko ha meimei māhina ia ‘e nima hili hono fakapoongi ‘ene tamaí.

Na‘e manako ‘a e Palōfitá ke feohi mo e Kāingalotú lolotonga ‘ene ngāue fakalotú. Na‘á ne lea fekau‘aki mo Nāvū pea mo hono kakaí ‘o pehē, “Ko e potu faka‘ofo‘ofa taha pea mo e kakai lelei taha ‘eni ‘i he lalo langí.”¹⁴ Ko hono olá, na‘e ‘ofa‘i ia ‘e he Kāingalotú mo ongo‘i ko honau kaume‘a ia, ‘o nau fa‘a ui pē ia ko e “Tokoua ko Siosefá.” Na‘e pehē ‘e ha taha ului fo‘ou, “Na‘e ‘i ai ha fa‘ahinga ivi tākiekina ‘iate ia na‘á ne tohoaki‘i ki ai ‘a e kakai kotoa pē na‘e maheni mo iá.”¹⁵ Na‘e tohi ‘e ha taha na‘e nofo ‘i Nāvū ‘o pehē, “‘Oku ‘ikai feinga ia ke fakangalingali ‘o pehē ‘oku ‘ikai ha‘ane tōnounou pe vaivai. Ko ha tangata ia he ‘ikai ke ke ta‘e sai‘ia koe ai; …pe ko ha taha ‘oku ‘ulu hīkisia ‘i he‘ene leleí ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a e ni‘ihi, ka ‘oku maheni ia mo ha tangata pē ‘oku faitotonu.”¹⁶ Na‘e faitohi ‘a Uiliami Keleitoni, ko ha taha ului Pilitānia, mei Nāvū ki hono ‘apí fekau‘aki mo e Palōfitá ‘o pehē, “Ko hono mo‘oní, pehē ange mai ‘e au ko au ‘a e tangatá ni.”¹⁷

Na‘e fai ‘e he Palōfitá ha ngaahi malanga lahi ‘i Nāvū, pea na‘e manako ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke fanongo ki ai, he na‘á ne ako‘i ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí na‘e ‘osi fakahaá ‘aki ‘a e mālohi. Na‘e pehē ‘e ‘Engikasi M. Kēnoni: “Kuo te‘eki ke u fanongo au ki ha‘ane lea na‘e ta‘e fakamāfana‘i kakato ai ‘eku mo‘uí mo ‘ai ke fakahīkihiki‘i kakato ‘e hoku lotó ‘a e ‘Eikí.”¹⁸ Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi: “Na‘e ‘ikai ke u teitei tuku ke mole ha faingamālie ke u fakataha mo e Palōfita ko Siosefá pe ke u fanongo ki ha‘ane lea ki he kakaí pe toko taha pē, koe‘uhí ke u lava ‘o ma‘u ha mahino mei he matavai mapunopuna ‘oku lea mei aí, pea koe‘uhí ke u ma‘u pea mo to‘o hake ia ‘i he taimi na‘e fie ma‘u aí. … Na‘e mahu‘inga ange kiate au ‘a e ngaahi momeniti peheé ‘i hono kotoa ‘o e koloa ‘o māmaní.”¹⁹

Na‘e ope atu ‘a e fatongia fakatakimu‘a ‘o Siosefa Sāmitá ‘i hono ngaahi fatongia fakalotú. Na‘e kau ‘a e Palōfitá ‘i he ngaahi me‘a fakasivilé, fakalaó, fakapisinisí, fakaakó, pea mo e ngāue fakakautaú ‘i Nāvū. Na‘á ne loto ke ‘omi ‘e he kolo ko Nāvuú ‘a e ngaahi lelei mo e ngaahi faingamālie kotoa pē ‘o e fakalakalaka fakafonuá mo fakasivilé ki hono kakaí. ‘I Sānuali 1844, ne fakahā ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a ‘ene feinga ki he tu‘unga fakapalesiteni ‘o e ‘Iunaiteti Siteiti ‘o ‘Ameliká, ko hono ‘uhinga lahí pē, he na‘e ta‘e fiemālie ‘i he ‘ikai ke hanga ‘e he kau ‘ōfisa fakasiteiti mo fakapule‘angá ‘o fakafoki ‘a e totonu mo e koloa na‘e to‘o mei he Kāingalotú ‘i Mīsulí. Neongo na‘e lau ‘e ha tokolahi ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hano faingamālie ke fili ai ia, ka na‘e tohoaki‘i ‘e he‘ene kaú ‘a e tokanga ‘a e kakaí ki hono maumau‘i ‘o e ngaahi totonu fakakonisitūtone ‘a e Kāingalotú. Na‘e fakahā ‘e he Palōfitá, ko e kakai kotoa pē, “ ‘oku nau ma‘u ‘a e totonu tatau ke ma‘u ‘inasi ‘i he ngaahi fua ‘o e fu‘u ‘akau ma‘ongo‘onga ‘o ‘etau tau‘atāina fakafonuá.”²⁰

Mā‘oni‘oni ki he ‘Eikí: Langa ‘o ha Temipale ki he ‘Otuá ‘i Nāvū

‘I he taimi na‘e fakamālohi‘i ai ‘a e Kāingalotú ke nau mavahe mei Ketilaní, na‘a nau tuku ai ‘a e temipale na‘a nau ngāue mālohi ke langá. Ka te nau toe ma‘u pē ha temipale mā‘oni‘oni ‘i honau lotolotongá, he na‘e fekau kinautolu ‘e he ‘Eikí ke nau toe kamata langa ha temipale ‘i Nāvū. Na‘e kamata ‘a e ngāué ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1840, ‘o fakatoka ‘a e ngaahi makatulikí ‘i he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1841, ‘i ha ouau na‘e tokanga‘i ‘e he Palōfitá. Na‘e hoko hono langa ‘o e Temipale Nāvuú ko e taha ia ‘o e ngaahi langa mā‘olunga taha ‘i he feitu‘u na‘e ui he taimi ko iá ko e fakahihifo ‘o ‘Ameliká. Na‘e fie ma‘u ke fai ‘e he Kāingalotú ha feilaulau lahi ‘i hono langa ‘o e temipalé, koe‘uhí ko e hokohoko ko ia e hiki mai ki he kolo toki langá ni, he na‘e meimei ke masiva ‘a e kāingalotu ia ‘o e Siasí.

Na‘e kamata ako‘i ‘e he Palōfitá ‘a e tokāteline ‘o e papitaiso ma‘á e kakai pekiá ‘o kamata mei he ‘aho 15 ‘o ‘Aokosi 1840. Na‘e kamata fakahoko ‘e he Kāingalotú ‘a e papitaiso ma‘á e kakai pekiá ‘i he ngaahi vaitafe mo e ngaahi anovai fakafeitu‘ú koe‘uhí he na‘e toki kamakamata pē hono langa ‘o e temipalé. ‘I Sānuali 1841, na‘e fakahā ai ‘e he ‘Eikí ‘e hoko atu ‘a e founga ko ‘ení kae ‘oua kuo lava ‘o fakahoko ‘a e papitaisó ‘i he temipalé (vakai, T&F 124:29–31). Lolotonga e fa‘ahita‘u māfana mo e fakatōlau ‘o e 1841, na‘e langa ai ‘e he Kāingalotú ha vai fai‘anga papitaiso ‘akau fakataimi ‘i he loki fo‘ou na‘e toki keli ‘i lalo he temipalé. Na‘e fuofua fakahoko ‘a e papitaiso ma‘á e kakai pekiá ‘i he vai papitaisó ‘i he ‘aho 21 ‘o Nōvema 1841.

Na‘e fakahoko ‘i he 1841 ‘a e fuofua fakama‘u ‘o e kakai malí, pea ‘i he 1843 na‘e fakamatala‘i ai ‘e he Palōfitá ‘a e fakahā na‘á ne fakamatala‘i ‘a e natula ta‘engata ‘o e fuakava ‘o e malí (vakai, T&F 132). Ko e talu mei he 1831 mo hono ‘ilo‘i ‘e he Palōfitá ia ‘a e ngaahi tokāteline ‘i he fakahā ko ‘ení.²¹ Na‘á ne toe ako‘i foki mo e tokāteline ‘o e mali tokolahí, ‘o hangē ko hono fekau ‘e he ‘Otuá.

Koe‘uhí ‘e laui ta‘u pea toki ‘osi ‘a e temipalé, na‘e fili ai ‘a Siosefa ke fakahoko pē ‘a e ‘enitaumeni fakatemipalé ‘i tu‘a ‘i hono ngaahi holisi toputapú. ‘I he ‘aho 4 ‘o Mē 1842, na‘e fakahoko ai ‘e he Palōfitá ‘a e fuofua ‘enitaumení ki ha ki‘i falukunga kakai tokosi‘i, ‘i he loki ki ‘olunga ‘o hono Fale Koloa Piliki Lanu Kulokula ‘i Nāvuú, ‘o kau ai ‘a Pilikihami ‘Iongi. Na‘e ‘ikai mo‘ui ‘a e Palōfitá ke mamata ‘i hono faka‘osi ‘o e Temipale Nāvuú. Ka ‘i he 1845 mo e 1846, na‘e ma‘u ai ‘e ha Kāingalotu ‘e lauiafe ‘a e ‘enitaumeni fakatemipalé meia Pilikihami ‘Iongi pea mo ha ni‘ihi ne nau ‘osi ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení mei he Palōfitá.

Faka‘au ke ‘Osi ‘a e Ngāue ‘a Siosefa Sāmitá

Neongo na‘e kamata ke fiefia ‘a e Kāingalotú ‘i he nonga ‘i Nāvuú, ka na‘e fakautuutu ‘a e mālohi ‘o hono fakatanga‘i ‘o e Palōfitá, peá ne ongo‘i ai kuo fakaofiofi ke ngata hono misiona ‘i māmaní. ‘I ha fakataha fakangalongata‘a ‘i Mā‘asi 1844, na‘e fakatukupaa‘i ai ‘e he Palōfitá ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá ke nau pule‘i ‘a e Siasí ‘o ka hili ha‘ane mālōlō, ‘o ne fakamatala ange kuo nau ‘osi ma‘u kotoa ‘a e ngaahi kī mo e mafai ‘oku fie ma‘u ke fakahoko iá. Na‘e fakahā ki mui ange ‘e Uilifooti Utalafi, ko ha taha ia ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá he taimi ko iá: “ ‘Oku ou fakamo‘oni na‘e ui fakataha mai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he kamata‘anga ‘o e fa‘ahita‘u failau ‘o e 1844 ‘i Nāvū ‘a e kau ‘Aposetoló, peá ne foaki kiate kinautolu ‘a e ngaahi ouau ‘o e Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Pea ko e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi kotoa na‘e foaki ‘e he ‘Otuá kiate iá, na‘á ne fakama‘u ia ki homau ‘ulú, mo ne tala mai kuo pau ke mau fakamālohia homau umá ‘o fua ‘a e pule‘angá ni, pe ‘e fakamala‘ia‘i kimautolu. … Na‘e tatau hono fofongá mo e ‘āmipa, pea na‘e nofo‘ia ia ‘e ha mālohi kuo te‘eki ai ke u mamata ai ki mu‘a ‘i ha toe tangata ‘i he kakanó.”²² Hili e pekia ‘a e Palōfitá, na‘e hilifaki leva ‘a e fatongia ki hono tokanga‘i ‘o e Siasí mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní ki he Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá.

‘I Sune ‘o e 1844, na‘e faka‘ilo ai ‘a e Palōfitá ki he fakamoveuveu. Neongo na‘e faka‘atā ia mei he faka‘ilo ko ‘ení ‘i Nāvū, ka na‘e vilikikihi ‘a e kōvana ‘o ‘Ilinoisí, ‘a Tōmasi Footi, ke toe fakamāu‘i ‘a Siosefa ‘i he faka‘ilo tatau pē ‘i Kātesi ‘i ‘Ilinoisi, ‘a e uhouhonga ‘o e Vahefonua Henikokí. ‘I he taimi na‘e a‘u atu ai ‘a e Palōfitá mo hono tokoua ko Hailamé ki Kātesí, na‘e totongi malu‘i kinaua ki tu‘a ‘i he ‘uluaki faka‘iló, ka na‘e toe faka‘ilo kinaua ia ki he talisone ‘i he siteiti ‘o ‘Ilinoisí, pea tuku pōpula ‘i he fale fakapōpula ‘o e koló.

Lolotonga ‘o e ho‘atā vela mo ‘afu ‘o e ‘aho 27 ‘o Sune 1844, ne ‘oho fakamālohi atu ai ha kau fakatanga kuo ‘osi vali ‘uli‘uli honau matá ki he fale fakapōpulá ‘o nau fakapoongi ‘a Siosefa mo Hailame Sāmita. Hili nai ha houa ‘e tolu mei ai, kuo ‘oatu ‘e Uiliate Lisiate mo Sione Teila, ‘a ia na‘á na ‘i he fale fakapōpulá mo e ongo mate fakamā‘atá ni, ha pōpoaki fakamamahi ki Nāvū: “Fale fakapōpula Kātesí, taimi 8:05 efiafi, ‘Aho 27 ‘o Sune 1844. Kuo pekia ‘a Siosefa mo Hailame. … Na‘e hoko fakafokifā ‘a e me‘á ni.”²³ Na‘e ta‘u 38 pē, ka kuo fakama‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó. Kuo kakato ‘ene ngāue ‘i he mo‘ui fakamatelié, kuo toe fokotu‘u faka‘osi ‘a e Siasi mo e pule-‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní. Kuo pekia ‘a Siosefa Sāmita ‘i he mahafu ‘a e kau fakapoó. Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e he ‘Eikí tonu pē ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘o pehē: “Na‘á ku ui atu ki ai… [Siosefa Sāmita] ‘i he‘eku kau ‘āngeló, ko ‘eku kau tamaio‘eiki tauhi, pea mo hoku le‘o pē ‘o‘okú mei he ngaahi langí, ke ‘omai ‘a ‘eku ngāué; ‘a ia ko hono makatu‘ungá na‘á ne fokotu‘ú, pea na‘á ne faivelenga; peá u to‘o mai ia kiate au. Kuo ofo ‘a e tokolahi koe-‘uhi ko ‘ene pekiá; ka na‘e ‘aonga ke ne fakama‘u ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó, koe‘uhí ke fakalāngilangi‘i ia pea fakahalaia‘i ‘a e kau fai angahalá” (T&F 136:37–39).

Na‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita, ‘a e tangata kikite ma‘ongo‘onga ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní, ko ha tamaio‘eiki loto to‘a mo talangofua ‘a e Fungani Mā‘olungá. Na‘e fakamo‘oni ki ai ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘o pehē: “ ‘Oku ‘ikai ke u tui ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku mo‘ui ‘i māmani ‘e ‘ilo lahi ange kiate ia ‘iate au; pea ‘oku ou fie lea hangatonu atu, kuo te‘eki ai ha tangata lelei ange ‘i ai na‘e mo‘ui pe ‘oku mo‘ui ‘i māmani, tuku kehe pē ‘a Sīsū Kalaisi. ‘Oku ou fakamo‘oni kiate ia.”²⁴