Vahe 43: ‘Ko ha Palōfita ia ‘a e ‘Otuá:’ Ko e Fakamo‘oni‘i ‘e he Kaungāme‘a ‘o Siosefa Sāmitá ‘a Hono Misiona Fakaepalōfitá

Vahe 43

“Ko ha Palōfita ia ‘a e ‘Otuá:” Ko e Fakamo‘oni‘i ‘e he Kaungāme‘a ‘o Siosefa Sāmitá ‘a Hono Misiona Fakaepalōfitá

“‘Oku ou fie kalanga haleluia he taimi kotoa pē, ‘i he‘eku fakakaukau na‘á ku ‘ilo‘i ‘a Siosefa Sāmita, ko e Palōfitá.” (Pilikihami ‘Iongi)

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e fa‘a fakatahataha ‘a e Kāingalotú ‘i Nāvū ke fanongo ki ha lea ange ‘a e Palōfitá kiate kinautolu. Pea koe‘uhí na‘e ‘ikai ha fale na‘e lahi fe‘unga ‘i Nāvū ke hao kotoa ki ai ‘a e Kāingalotú, na‘e fa‘a fakahoko ai ‘i tu‘a e lea ‘a e Palōfitá. Na‘e fa‘a lea ‘i ha vao‘akau na‘e tu‘u ki he fakahihifo ‘o e temipalé, ‘a ia na‘e lava ke fakataha ai ha lauiafe. Na‘e fa‘u ha tu‘unga malanga na‘e lava ke fe‘ave‘aki, ma‘á e kau taki ‘o e Siasí mo e kau leá, pea tangutu pē ‘a e matangá ‘i he musié pe ngaahi kupu‘i ‘akau pe ngaahi fo‘i piliki. Na‘e toe lea foki ‘a e Palōfitá ‘i he ngaahi feitu‘u kehe ‘i Nāvū, ‘o kau ai ‘a e temipale na‘e te‘eki ai ‘osí pea mo ha ngaahi ‘api fakatāutaha. Na‘e lipooti ‘e ha taha ‘a‘ahi ki Nāvū ‘i he konga ki mu‘a ‘o e 1843, ha‘ane mamata ki hano fai ‘o ha ngaahi fakataha “ ‘i he faliki tokakovi ‘o e loki ki lalo ‘o e Temipalé, pea na‘e fa‘a toutou malanga ai ‘a e Palōfitá.”¹

Ko e taimi na‘e lea ai ‘a e Palōfitá ‘i tu‘á, na‘á ne fa‘a kamata ‘aki ‘ene leá ha‘ane kole ki he Kāingalotú ke nau lotua ke malū ‘a e matangí pe ‘uhá kae ‘oua kuo ‘osi ‘ene leá. ‘I ha konifelenisi na‘e fai ‘i Nāvū he ‘aho 8 ‘o ‘Epeleli 1843, na‘e lea ai ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “ ‘Oku ‘i ai ha‘aku kole ‘e tolu ke fai ki he ha‘ofangá: Ko e ‘uluakí, ko kinautolu kotoa pē ‘oku nau tuí, ke nau faka‘aonga‘i mu‘a ia ‘o lotu ki he ‘Eikí ke ne fakalaolao ‘a e matangí; he ko ‘ene havili ‘i he taimi ní, he ‘ikai ke u lava au ‘o lea lōloa ta‘e uesia lahi ai ‘eku mo‘uí; ko hono hokó, ke mou lotua mu‘a ke fakamālohia ‘e he ‘Eikí hoku ma‘ama‘á, koe‘uhí ke u lava ‘o lea le‘o lahi ke mou ongo‘i; pea ko hono tolú, ke mou lotua ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ke ne nofo‘ia au, ke u lava ‘o fakahā ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mo‘oní.”²

Na‘e mātu‘aki mahu‘inga ki he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e ngaahi taimi ke lea ai ‘a e Palōfitá, pea na‘e fa‘a lea he taimi ‘e ni‘ihi ki ha ha‘ofanga ‘o ha kakai ‘e lauiafe. Na‘e manatu ‘a Pa‘ale P. Palati ‘o pehē, “Na‘e ‘ikai ha taha ia ‘e faifaiangé pea fo‘i he fanongo ki he‘ene leá. Kuó u ‘ilo na‘á ne fa‘a pukepuke ‘o lau houa e tokanga ‘a ha kau fanongo na‘e fiefanongo mo loto‘aki ia, he lolotonga ‘o e momokó pe la‘aá, ‘uhá pe havilí, ‘o nau kakata ‘i he taimi ‘e ni‘ihi pea nau tangi he miniti hono hokó.”³ Na‘e manatu‘i ‘a ‘Alava J. ‘Ālekisānita, ‘a ia na‘e kei si‘i hake lolotonga e ngaahi ta‘u ‘i Nāvuú, ‘o pehē, “na‘e ‘ikai ha fa‘ahinga fakafiefia pe va‘inga ‘e mālie kiate au ‘o laka hake ‘i ha‘aku fanongo ki ha‘ane lea.”⁴

Na‘e manatu ‘a ‘Amasa Pota ki ha‘ane ‘i ai ‘i ha malanga ne ongo mālohi mo‘oni, ‘a ia na‘e fai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki ha Kāingalotu tokolahi ‘i Nāvū:

“Hili e lea [‘a e Palōfitá] ‘i ha miniti nai ‘e tolungofulu, ne tō mai ha havili mo ha matangi mālohi. Na‘e matolu tu‘u e efú ‘o ‘ikai ke mau toe lava ‘o fesiofaki pea na‘e mātuku ha ni‘ihi ‘o e kakaí fe‘unga mo e ui atu ‘a Siosefa ke nau nofo kae tuku ke a‘u hake ‘enau lotú ki he ‘Otua Māfimafí ke ta‘ofi ‘a e matangí pea ‘afua mo e ‘uhá, pea ‘e hoko ia. Na‘e lau momeniti pē kuo longo e matangí mo ‘afua pea malū mo natula ‘o hangē ha pongipongi ‘o e fa‘ahita‘u māfaná. Na‘e mavaeua ‘a e matangi mālohí ‘o hu‘u ki he tokelau mo e fakatonga ‘o e koló, pea na‘a mau lava ke mamata mama‘o atu ki he mapelu ‘a e ‘ulu‘akaú mo e ‘akau īkí ‘i he havilí, lolotonga iá ko e feitu‘u na‘a mau ‘i aí na‘e malū ‘i ha houa nai ‘e taha, pea ‘i he lolotonga e taimi ko iá, ne tō ai ha taha ‘o e ngaahi malanga ma‘ongo‘onga taha kuo ha‘u mei he ngutu ‘o e Palōfitá ‘o fekau‘aki mo e tefito mahu‘inga ‘o e pekiá.”⁵

Na‘e fai ‘e he Kāingalotu na‘a nau fanongo ki he lea ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakamo‘oni mālohi mo mahino ki hono misiona fakaepalōfitá. Na‘e hiki ‘e hanau tokolahi ‘a e ngaahi me‘a na‘a nau fanongo na‘á ne lea‘akí pea mo e ngaahi me‘a ne nau a‘usia fakatahá, he na‘a nau fie ma‘u ke ‘ilo‘i ‘e he ngaahi to‘u tangata ki mui ‘iate kinautolú, ‘o hangē ko ia ‘oku nau ‘iló, ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita mo‘oni ‘a e ‘Otuá.

Ngaahi Fakamo‘oni ‘a Siosefa Sāmitá

Te tau lava ‘o hangē ko e Kāingalotu ki mu‘á, ‘o ‘ilo‘i ko Siosefa Sāmitá ko e palōfita ‘a ia na‘e fakafoki mai ai ‘e he ‘Eikí ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí.

Pilikihami ‘Iongi, ko e Palesiteni hono ua ‘o e Siasí: “Ko e taimi kotoa pē ‘oku ou fakakaukau atu ai [na‘á ku] ‘ilo‘i ‘a Siosefa Sāmitá, ‘a e Palōfita ko ia na‘e ako‘i pea fakanofo ‘e he ‘Eikí mo foaki kiate ia ‘a e ngaahi kī pea mo e mālohi ke ne langa ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní mo ne poupou ki aí, ‘oku ou loto au ke u kalanga haleluia. ‘Oku foaki ‘a e ngaahi kī ko ‘ení ki [he] kakaí [ni], pea ‘oku tau ma‘u ‘a e mālohi ke hoko atu ‘a e ngāue na‘e kamata ‘e Siosefa Sāmitá.”⁶

‘Ilaisa R. Sinou, ko e palesiteni lahi ‘o e Fine‘ofá mei he 1866 ki he 1887: “Koe‘uhí ko e mo‘oní mo e mā‘oni‘oní—pea mo e me‘a kotoa ‘e ‘aonga ki hono kāingá, na‘á ne tu‘u ma‘u ‘i he‘ene angatonú ‘o hangē ko e tu‘u ta‘eue‘ia e ngaahi pou ‘o e Langí. Na‘á ne ‘ilo kuo ui ia ‘e he ‘Otuá ki he ngāué, pea na‘e ‘ikai lava ‘e he ngaahi mālohi ‘o māmani mo helí fakatou‘osi ke ta‘ofi pe afe‘i ia mei he‘ene taumu‘á. ‘I he tokoni ‘a e ‘Otuá mo hono kāingá, na‘á ne fokotu‘u ‘a e fakava‘e ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga taha kuo faifaiangé pea fokotu‘u ‘e ha tangata—ko ha ngāue ‘oku ‘ikai ngata ‘ene ‘aonga ki he kakai mo‘uí kotoa, ka ki he ngaahi to‘u tangata ka hoko maí mo e kau pekiá foki.

“Na‘á ne fakafepaki‘i hangatonu mo lototo‘a ‘a e ngaahi tukufakaholo mo e ngaahi talatupu‘a pea mo e ngaahi tui fakalotu halá, filifilimānakó mo e ta‘e ‘ilo ‘a māmaní—peá ne fakamo‘oni‘i ‘okú ne faitotonu ki he tefito‘i mo‘oni kotoa pē kuo fakahā mei he langí—faitotonu ki hono kāingá pea ki he ‘Otuá, peá ne fakama‘u ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó.”⁷

Patisepa W. Sāmita, ko e palesiteni lahi ‘o e Fine‘ofá mei he 1901 ki he 1910: “ ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne fakamatala kau kiate iá—ko ha palōfita mo‘oni ‘a e ‘Otuá, pea na‘e fakafoki mai ‘iate ia ‘e he ‘Eikí ‘a e ongoongolelei ta‘engatá, fakataha mo e ouau kotoa pē pea mo e ‘enitaumení, ‘a ia te ne taki atu kitautolu ki he nāunau fakasilesitialé.”⁸

Uilifooti Utalafi, ko e Palesiteni hono fā ‘o e Siasí: “Kuó u ongo‘i ha fiefia lahi fau ‘i he me‘a kuó u mamata ai ‘ia Siosefá, he ne tatau ai pē ‘i he‘ene ngāue ‘i he kakaí pe fakafo‘ituituí, na‘e ‘iate ia ‘a e Laumālie ‘o e Fungani Mā‘olungá, pea na‘á ne fakahaa‘i ‘a e ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘uí, ‘a ia kuo te‘eki ke u mamata ai ‘i ha tangata.”⁹

Taniela D. Maka‘afa, ko ha mēmipa ki mu‘a ‘o e Siasí na‘á ne taki ki mui ‘i he taha ‘o e kau fononga saliote toho-tangatá ki Sōleki Siti: “Ko ‘eku fakamo‘oní, ko ha Palōfita mo‘oni ia ‘a e ‘Otua mo‘uí; pea ko e lahi ange ‘eku fanongo ki he‘ene ngaahi leá mo mamata ki he‘ene ngaahi ngāué, ko e lahi ange ia ‘eku tui na‘á ne mamata mo‘oni ki he ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, pea pehē ki he kau ‘āngelo mā‘oni‘oni ‘a e ‘Otuá.… Kiate au, kapau na‘e ‘i ai ha me‘a na‘e faifaiangé peá u ‘ilo‘i fakapapau ‘i he māmaní, ko ‘eku ‘ilo‘i pau ko ia ko ha Palōfita ia.”¹⁰

‘Ālekisanita Makalei, ko e tokotaha ‘o kinautolu na‘e tukupōpula ‘i he Fale Fakapōpula ‘i Lipetií mo Siosefa Sāmita: “Ko e fa‘ahinga falala ia na‘a mau ma‘u ki he Palōfitá [Siosefa Sāmita], pea ‘i he taimi na‘á ne pehē ai, “ ‘Oku folofola pehē ‘e he ‘Eikí,” na‘a mau ‘ilopau ‘e hoko pē ‘a e me‘a na‘á ne lea ‘akí; pea ko e lahi ange ‘o ‘emau sivi‘i iá, ko e lahi ange ia ‘o ‘emau loto falalá, he na‘e te‘eki ai ke mau ‘ilo kuo fehālaaki ha‘ane lea ‘i ha me‘a ‘e taha.”¹¹

Laimani O. Litolofila, ko ha mēmipa ‘o e ‘Apitanga ‘o Saioné: “Na‘e foaki kotoa ‘a e ivi ‘o hono laumālié ki he ngāue nāunau‘ia ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘a ē na‘e ui ia ki ai ‘e hono ‘Eiki Fakalangí.”¹²

Mele ‘Ālisi Kēnoni Lamipeti, ko ha taha ului mei Pilitānia na‘e hiki mai ki Nāvū ‘i he 1843: “Na‘á ku fuofua mamata kia Siosefa Sāmita ‘i he Fa‘ahita‘u Failau ‘o e 1843. ‘I he fakatautau atu ki Nāvū ‘a e vaka na‘a mau omi ai ‘i he Vaitafe Misisipí, na‘e ‘i ai ha ni‘ihi tokolahi ‘o e kau takí ke talitali ‘a e kāingalotu ne folau mai aí. Na‘e kau ‘i he kau taki ko iá ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Na‘á ku ‘ilo‘i ia ‘i he taimi pē na‘á ku sio ai kiate iá, pea ‘i he momeniti pē ko iá, ne u ma‘u ai ‘eku fakamo‘oni ko ha Palōfita ia ‘a e ‘Otuá.… Na‘e ‘ikai ke fakahinohino mai ia kiate au. Na‘á ku lava ‘o tala ia mei hono toenga ‘o e kau tangatá, pea neongo ‘eku kei si‘í (na‘á ku kei ta‘u hongofulu mā fā pē) ka na‘á ku ‘ilo‘i kuó u mamata ki ha Palōfita ‘a e ‘Otuá.”¹³

‘Engikasi M. Kēnoni, ko ha mēmipa ‘o e Siasí na‘e nofo ‘i Nāvū ‘i he‘ene kei tupu haké pea hoko ki mui ange ko ha palesiteni fakasiteiki ‘i Sōleki Siti: “ ‘Oku ou manatu‘i lelei ha me‘a ‘e taha ‘o kau kia Siosefa ‘i ha‘ane lea ki ha fakataha‘anga ‘o e Kāingalotú, ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1844. Na‘e fai ia ‘i ha lalo ‘oke, ‘i ha ki‘i tele‘a he fakatonga ‘o e Temipalé, ofi ki he hala Pa‘alé. Na‘e lea ‘i he tefito ko ia kuo hanga ‘e he ‘Otuá, ‘i hono fokotu‘u Hono Siasí, ‘o ‘omi ‘a e tangata pē ‘e taha kuo fakamafai‘i ‘i he ‘Otuá, ke ne ma‘u ‘a e ngaahi fakahā ‘oku totonu ke ha‘isia ki ai ‘a e Siasí.… Ko e fakataha‘anga tatau pē ‘eni na‘á ku fanongo ai ki hono fakahā ‘e he Palōfitá kuó ne ma‘u ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí, meia Pita, Sēmisi, mo Sione.

“Ko e fa‘ahinga fakakaukau ko ia na‘e tupu ‘i hoku ‘atamai kei si‘í, ‘i he ngaahi lea fakalaumālie ‘a Siosefa Sāmitá, kuó u fe‘ao mo ia ‘i he toenga ‘o ‘eku mo‘uí; pea ‘i he taimi ne pulonga ai ‘e he fakapo‘ulí ‘eku fakakaukaú, na‘e ake mālohi mai ‘ene fakamo‘oní kiate au, ‘o ‘omi kiate au ha fakamo‘oni kuo ‘osi fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pea ‘oku pule‘i ‘e he mālohi mo e mafai kuo fakahaa‘i mai mei he ‘Otuá.”¹⁴

Hailame Sāmita, ko e tokoua ‘o e Palōfitá mo e Pēteliake ki he Siasí: “Na‘e ‘i ai ha kau palōfita ki mu‘a, ka ‘oku ma‘u ‘e Siosefa ‘a e laumālie mo e mālohi ‘o e kau palōfitá kotoa.”¹⁵

Na‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko ha sīpinga te tau lava ‘o muimui ai ‘i hono fakatupulaki ha ‘ulungāanga faka-Kalaisí.

Pa‘ale P. Palati, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá mei he 1835 ki he 1857: “Ko Siosefa Sāmitá ko ha tangata tupu mā‘olunga mo kaukaua, sino mālohi mo longomo‘ui; kili hinehina, ‘ulukelo momoho, kano‘imata lanu pulū, ‘ikai ke fu‘u ‘i ai hano kava, pea na‘e makehe hono fōtungá.… Na‘e fotu malū ma‘u pē hono fofongá, na‘e fofonga ‘ofa pea hāsino ai ‘a e potó mo e anga-‘ofá; tuifio ai mo e mata tokangá pea mo malimali ma‘u pē, ‘o ne fiefia mo tau‘atāina kakato mei he ha‘isia ki he fakangalingalí; pea na‘e ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a fekau‘aki mo e sio fakamama‘u ‘a hono fofongá, ‘o hangē te ne lava ‘o a‘u atu ki he feitu‘u loloto taha he loto ‘o e tangatá, pea vakai atu ki ‘itāniti, mo ne siofia ‘a e langí, ‘o ‘ilo ‘a e māmaní kotoa. Na‘á ne ma‘u ha ‘ulungāanga faka‘ei‘eiki mo tau‘atāina; na‘e anga fakafaingofua mo fakamaheningofua; ka na‘e fakailifia ‘ene valokí ‘o hangē ha laioné; ko ‘ene anga‘ofá na‘e ta‘e fakangatangata hangē ko ‘ōsení; pea ‘ilo lahi ki he ngaahi me‘a kehekehe.”¹⁶

Sione Nitihami, ko ha taha ‘o e kau fuofua ului mei Pilitānia: “Ko Siosefa Sāmitá ko ha tangata lelei, ko ha tangata fai pau ki ha tefito‘i mo‘oni, ko ha tokotaha lea hangatonu; ‘ikai ko ha tangata fotu fie mā‘oni‘oni mo mata mamahi; na‘e ‘ikai pehē ia. Ko hono mo‘oní na‘e tūkia ha ni‘ihi koe‘uhí he ko ha tangata lea hangatonu, mahino, pea mo fiefia, ka na‘e hoko ia ke u ‘ofa lahi ange ai ‘iate ia.”¹⁷

‘Emeline B. Uele, ko e palesiteni lahi ‘o e Fine‘ofá mei he 1910 ki he 1921: “ ‘Oku ou fakamo‘oni‘i … ko e tangata mo e palōfita ma‘ongo‘onga pea mo e taha ‘ulungāanga lelei taha ia ‘o e to‘u tangatá ni, ko e lelei tahá, pea ‘oku ou ongo‘i tau‘atāina ke u lea ‘aki talu mei he ngaahi ‘aho ‘o e Fakamo‘uí. Ko hono fōtunga faka‘ei‘eikí ko ha me‘a faka‘ofo‘ofa. Te ke fakakaukau koe ‘oku mā‘olunga mo sino lahi ange ‘i he tu‘unga na‘e ‘i aí. Mahalo kuo fakatokanga‘i ‘e hamou tokolahi ha kau tangata ‘oku nau fōtunga pehē ‘i he taimi ‘oku nau tu‘u ai ‘o ‘alú. Ko e me‘a ‘eni na‘e hoko ki he Palōfita ko Siosefá. ‘I he‘eku ‘iló, ‘oku ‘ikai hano tā ‘o‘ona ‘e kei ma‘u, ‘e lava ke fakafehoanaki mo e matātangata pea mo e faka‘ei‘eiki ‘o hono fōtungá.”¹⁸

Mele ‘Ālisi Kēnoni Lamipeti: “Na‘e ‘ikai lava ‘o fakamatala‘i ‘a e ‘ofa na‘e ma‘u kiate ia ‘e he kāingalotú. Ne nau mei loto fiemālie pē ke foaki ‘enau mo‘uí koe‘uhí ko ia. Kapau na‘e teu ke lea, na‘e ta‘ofi e ngāue kotoa pē kae lava ke nau fakafanongo ki he‘ene ngaahi leá. Na‘e ‘ikai ko ha tangata anga-maheni pē. Na‘e fakatou ongo‘i mo fakatokanga‘i ‘e he Kāingalotú mo e kau angahalá ‘a e mālohi mo e ivi takiekina na‘á ne ma‘ú. Na‘e faingata‘a ke te fe‘iloaki mo ia pea ta‘e ongo‘i ‘a e ivi ‘o hono ‘ulungāangá mo ‘ene takiekiná.”¹⁹

Sione M. Penisolo, ko ha toketā faito‘o na‘e nofo ‘i he ‘api ‘o Siosefa mo ‘Emá‘ i Nāvū ‘i ha ngaahi māhina he lolotonga ‘o e 1843 mo e 1844: “Ko Siosefa Sāmitá ko ha tangata natula ‘atamai mālohi, pea na‘á ne ma‘u ha ivi lahi mo loto ‘aki, mahino mo ‘ilo lahi ki he natula ‘o e tangatá. Ko ha tangata fakakaukau mokomoko, na‘e sio lōlōa ki he kaha‘ú kae hiliō ‘aki ‘ene sai‘ia ‘i he fakamaau totonú. Na‘e anga-‘ofa mo fietokoni, loto fiefoaki, feohi mo fiefia, pea na‘á ne ma‘u ha ‘atamai fa‘a fakakaukau mo ‘ilo lahi. ‘Oku faitotonu, lea hangatonu, ta‘e ilifia mo ‘ikai mo‘ui fakafalala pea tau‘atāina mei he fakangalingalí [fōtunga kākaá] ‘o laka ia ‘i ha toe tangata te ke ‘ilo.… ‘I he‘ene hoko ko e faiako fakalotu mo anga fakamatāpulé, ‘oku ‘ofa‘i lahi ia ‘e he kakaí ni.”²⁰

Sese N. Sāmita, tokoua ‘aki ‘e Siosefa Sāmita: “ ‘Oku ta‘e hano tatau [e Palōfitá], he ko e tangata anga faka-‘Otua taha ia kuo faifaiangé peá u mamata ai.… ‘Oku ou ‘ilo‘i hono natulá ko ha taha ia ‘oku ‘ikai ke lava ‘o loi mo kākā, ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘ulungāanga ‘ofa mo faka‘ei‘eiki tahá. Na‘á ku ‘ilo‘i ko e taimi na‘e ‘i ai aí, te ne lava pē ‘e ia ‘o ‘ilo ‘a e me‘a kotoa pē ‘iate au.”²¹

Uiliami Keleitoni, ko ha ului mei Pilitānia na‘e hoko ko ha kalake kia Siosefa Sāmita: “Ko e lahi ange ‘o ‘ema feohí, ko e lahi ange ia ‘o ‘eku ‘ofa aí; ko e lahi ange ‘o ‘eku ‘ilo iá, ko e lahi ange ia ‘o ‘eku loto falala ki aí.”²²

Siosefa F. Sāmita, ko e Palesiteni hono ono ‘o e Siasí: “Na‘á ne mahutafea ‘i he anga haohaoa mo faka‘ei‘eiki taha ‘o e tangatá, ‘a ia na‘e fa‘a e‘a ia ‘i he ngaahi fakafiefia leleí—‘i he ‘akapulú, ‘i he tau fangatua mo hono ngaahi tokouá pea feteketeke‘i mo kinautolu, pea na‘e fiefia ai; na‘e ‘ikai hangē ia ko ha tangata ‘o fakamafutofuta ‘i hono tu‘ungá, pe fofonga fie‘eiki ‘o ‘ikai toe lava ke malimali, pe [fiefia] ‘i hono lotó. ‘Io, na‘e fonu fiefia; na‘e nekeneka; na‘á ne fonu ‘i he ‘ofá pea ‘i he ngaahi ‘ulungāanga faka‘ei‘eiki kotoa ‘okú ne ngaohi ke ma‘ongo‘onga mo lelei e tangatá, pea ‘i he taimi tatau ‘okú ne anga fakafaingofua mo ta‘ehalaia; koe‘uhí ke ne lava ‘o hifo ki he tu‘unga ma‘ulalo tahá; peá ne ma‘u ‘a e mālohi ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá ke ne ma‘u foki e mahino ki he ngaahi taumu‘a ‘a e Māfimafí. Ko e ‘ulungāanga ia ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá”²³

‘I he‘ene hoko ko e palōfita na‘e fakafoki mai ai e ongoongoleleí, na‘e ako‘i mahino mo mālohi ‘e Siosefa Sāmita ‘a e palani ‘o e fakamo‘ui ‘a e ‘Otuá.

Pilikihami ‘Iongi: “Ko e tumutumu mo e lāngilangi ‘o e ‘ulungāanga ‘o Siosefa Sāmitá ‘a ‘ene lava ‘o ‘ohifo ‘a e ngaahi me‘a fakalangí ke mahino ki he ‘atamai ‘o e lāuvalé. ‘I he taimi na‘á ne malanga ai ki he kakaí—‘o fakahā ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, Hono finangaló, palani ‘o e fakamo‘uí, ngaahi taumu‘a ‘a Sihová, ‘etau fengāue‘aki mo e ‘Eikí mo e ngaahi me‘a fakalangi kotoa peé—na‘á ne ‘ohifo ‘ene ngaahi akonakí ke fe‘unga mo e ‘ilo ‘a e tangata, fefine mo e valevale kotoa pē, peá ne fakamahino ‘ene ngaahi akonakí ‘o hangē ha hala kuo tofá. Na‘e totonu ke hanga ‘e he‘ene ngaahi akonakí ‘o fakalotolahi‘i mo faka‘ai‘ai ‘a e tokotaha kotoa pē kuo fanongo kiate ia mo hono mafaí pea mo e mālohi fakalangí, he na‘e ‘ikai ke lava ha tangata ‘o akonaki ‘o hangē ko iá, pea he ‘ikai ha tangata te ne lava ‘o fakahā ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, tukukehe pē ‘i he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí.”²⁴

Hauati Kōlei, ko ha kalake kia Siosefa Sāmita: “Kuó u ako ‘a e Ongoongoleleí ‘o hangē ko hono fakahā ‘e Siosefa Sāmitá peá u fifili pe ‘e lava nai ‘e ha taha ‘oku ‘ikai tokoni‘i ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá ke fakahā ha fa‘ahinga founga fakamo‘ui mo hākeaki‘i pehē ma‘á e tangatá. Ko ‘eku tali ki aí ko e ‘ikai. Na‘á ku tangutu ‘o fanongo ki he‘ene toutou malanga ‘i he tu‘unga malanga ‘i Nāvuú pea ne u ‘āvea mo‘oni ‘o ‘ikai lava ke u fakamatala‘i ‘ene pōto‘i leá—‘a e mālohi ‘o ‘ene fakamatalá—he na‘e lea ia ‘o ‘ikai tatau mo ha toe lea ‘a ha tangata kuó u fanongo ai.”²⁵

Siosefa L. Lōpinisoni, ko ha tokoni ‘i he kau pīsopelikí ‘i Nāvū: “Kuo fuoloa ‘emau tui mo ‘ilo pau ko Siosefa Sāmitá ko ha Palōfita mo‘oni mo anga fakatōkilalo ia ‘a e ‘Otuá, ka ko ‘eni kuo mamata tonu kiate ia homau matá, mo ongona ‘e homau telingá hono le‘ó, ‘a ia ‘oku tatau mo e pā ‘a ha mana ‘i he Langí, ka ko ‘ene leá ‘oku malū mo mahino ‘ene fakahinohinó, ‘o ne langaki e mo‘ui ‘a ha tokolahi. ‘Oku ‘i ai ha mālohi mo ha lāngilangi ‘oku ‘i he‘ene ngaahi leá mo ‘ene malangá, na‘e te‘eki ke mau teitei fakatokanga‘i ‘i ha toe tangata ki mu‘a, he ko ha Palōfita ma‘ongo‘onga ia, ko ha tangata mā‘oni‘oni ‘a e ‘Otuá. Na‘e ako‘i mo‘oni ia ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo fakaivia mo‘oni ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a ia ne hoko ko hano takaua ma‘u pē.”²⁶

‘Oasoni Sipenisā, ko ha faifekau siasi Papitaiso na‘e kau ki he Siasí ‘i he 1841: “Fakatokāteliné, ‘oku fakafolofola ma‘u pē ‘a Misa Sāmita. Kuo te‘eki ai ke u ‘ilo ha‘ane faka‘ikai‘i pe fakama‘ama‘a‘i ha fo‘i mo‘oni ‘i he Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú; ka kuó u ‘ilo‘i ma‘u pē ia ‘okú ne fakamatala‘i mo taukave‘i kinautolu ‘i ha founga lelei. ‘I hono pani ‘e he ‘Otuá, ki he taumu‘a ko hono ako‘i mo fakahaohaoa‘i ‘a e siasí, ‘oku fie ma‘u leva ke ne ‘ilo ‘a e founga ke fakamaau ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u ke ‘omaí, ‘a e ngaahi me‘a fo‘ou mo motu‘a ‘o hangē ha tangata tohi kuo fakahinohino‘i leleí. Ko e fatongia mo e tu‘unga faka‘aposetolo ‘eni ‘okú ne fakahokó; ‘i he‘ene fakahoko iá, ‘oku hoko mai ai ‘o mo‘ui ‘a e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á, pea nau fakamatala‘i pē ‘e kinautolu e faka‘ofo‘ofa mo e mālohi ‘o ‘enau ngaahi fakahaá, ‘i he founga mālie mo‘oni kiate kinautolu kotoa ‘oku fanongó.”²⁷

Siona R. Polo, ko ha mēmipa ‘o e Siasí na‘e nofo ‘i Nāvū: “Ne u ‘alu ki he fakatahá. Fanongo ki he malanga ‘a e Palōfitá ‘i he loto temipalé. Na‘e ‘i ai ha lauiafe ke fanongo kiate ia. ‘Oku ‘ikai ha fehālaaki. Ko e founga ‘o ‘ene fakamatala‘i ‘a e ngaahi folofolá ‘oku ‘ikai malava ia ke ‘ilo‘i pe toe fakafekiki‘i. Ko ‘ene potu folofolá ko e vahe 1 ‘o e tohi 2 Pitá. Na‘á ne fakamatala‘i mahino ia ‘o hangē ko e la‘aá [‘i he ho‘ataá].”²⁸

Uiliami Keleitoni: “Na‘a mau ma‘u ha faingamālie ke pōtalanoa mo Siosefa Sāmita ko e Si‘í, pea na‘a mau fiefia ke feohi mo ia.… Ko iá … ko ha tangata fakakaukau lelei mo ne ma‘u ha poto lahi, pea ‘i he lolotonga ho‘o fanongo ki he‘ene leá, ‘okú ke ma‘u ai mo ha poto ‘a ia te ne fakalahi ho‘o ‘iló mo ‘ai ke fiefia ho lotó. ‘Oku mātu‘aki anga fakakaume‘a mo fiefia ke fakahinohino ‘a e kāingalotú. ‘Oku faingofua pē ke u talanoa mo ia ‘o tatau pē mo ‘ene faingofua ke u talanoa mo kimoutolú, pea fekau‘aki mo ‘ene fiefia ke fai ha fakahinohinó, ‘okú ne pehē, ‘‘Oku ou ma‘u ta‘e totongi ia pea ‘oku ou toe foaki ta‘e totongi pē.‘ ‘Okú ne fie tali ha fa‘ahinga fehu‘i pē te u fai ki ai pea ‘oku fiefia ‘i he‘etau fai ange ha ngaahi fehu‘í. ‘Oku hā mai ‘okú ne taukei ‘aupito ‘i he folofolá, pea ‘i he lolotonga ‘o ha pōtalanoa ‘i ha fa‘ahinga kaveinga, ‘oku hāsino ai ha fa‘ahinga maama mo ha lelei ‘o laka ange ia ‘i ha taimi ne u toe mamata ai ki mu‘a. Kapau na‘á ku ha‘u mei ‘Ingilani ‘o taumu‘a pē ke talanoa mo ia ‘i ha ngaahi ‘aho si‘i, ‘oku tonu ke u fakakaukau ‘oku fe‘unga pē hono totongi ‘o e feilaulau ‘oku faí.”²⁹

Meesi Filitingi Tomisoni, ko ha tokotaha ului mei Pilitānia na‘e hoko hono husepāniti ko Lōpeti B. Tomisoní ko ha kalake kia Siosefa Sāmita: “Kuó u … fanongo ki he‘ene fakamatala‘i mahino mo lelei ha ngaahi fehu‘i loloto mo faingata‘a. Na‘e hangē na‘e mahino mo faingofua ke mahino kiate ia ‘a e me‘a kotoa peé, pea ko ia na‘á ne lava ai ‘o ‘ai ke mahino ki he kakai kehé ‘o laka ange ‘i ha toe tangata kuó u fanongo ai.”³⁰

Te tau lava ‘o tatau mo e fuofua Kāingalotú ‘o fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi lea ‘a Siosefa Sāmitá mo mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á ne ako‘í.

‘Emeline B. Uele: “ ‘Oku ou tui na‘á ku fakatokanga‘i ha mālohi fakalaumālie lahi ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a ia na‘á ne ‘omi ‘a e fiefiá mo e fiemālié ki he Kāingalotú.… Na‘e lahi ‘a hono nofo‘ia ia ‘e he mālohi ‘o e ‘Otuá ‘o a‘u ki ha tu‘unga na‘e hangē na‘e liliú [trans-figured]. Ko hono fofongá na‘e malū pea na‘e meimei hangē ha ki‘i tamasi‘i ‘oku mālōloó; pea ‘i he‘ene lea ki he kakaí na‘e ‘ofa mo faka‘apa‘apa‘i iá, ‘oku ‘ikai lava ke fakamatala‘i ‘a e malama ‘a hono fofongá. Na‘e ‘i ai ha ngaahi taimi ‘e ni‘ihi, na‘e hangē ai ne hanga ‘e he mālohi lahi ‘o hono ‘ulungāngá, ‘o lulu‘i ‘a e feitu‘u na‘a mau tu‘u aí mo huhuhuhu‘i ‘a e loto ‘o e kau fanongó, ‘o laka ange ia ‘i hono le‘ó (neongo na‘e le‘o afea mo‘oni kiate au) pea ‘oku ou tui pau ‘i he taimi ko iá ne nau mei fie foaki pē ‘e kinautolu ‘enau mo‘uí ke malu‘i ia. ‘Oku ou fakafanongo loto tokanga ma‘u pē ki he‘ene lea kotoa pē—ko e taha kuo fili ‘e he ‘Otuá ‘i he kuonga faka‘osí ni.”³¹

Lolenisou Sinou, ko e Palesiteni hono nima ‘o e Siasí: “Na‘á ku kei si‘i [ta‘u 17 nai] ‘i he fuofua taimi na‘á ku mamata ai ki he Palōfita ko Siosefá. Na‘e lea ki ha ki‘i falukunga kakai tokosi‘i. Na‘á ne fakamatala ange ‘a e ngaahi ‘a‘ahi mai ‘a e ‘āngeló kiate iá.… Na‘e fie fanongo ‘a e kakaí kiate ia, koe‘uhí he na‘e fonu ‘i he fakahaá.… Fakatatau mo e tala‘ofa ‘a e ‘Eikí, ko kinautolu na‘a nau tali ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á ne ako‘í, na‘a nau ma‘u mei he ‘Eikí ha fakamo‘oni ki hono mo‘oní.”³²

‘Etuate Sitīvenisoni, ko ha mēmipa ‘o e Kau Fitungofulú mei he 1844 ki he 1897: “Na‘á ku fuofua mamata ki ai ‘i he 1834 ‘i Ponitieki [Misikeni] ‘oku ou fiefia lahi pea ko e me‘a na‘e ha‘u ki he‘eku fakakaukaú ‘o kau kiate ia ‘i he taimi ko iá, ke fakamatala‘i ia he taimí ni ki ha tokolahi ‘o hono ngaahi kaume‘á. Ko ‘eku ‘ofa kiate ia ko e Palōfita mo‘oni ‘a e ‘Otuá, na‘e fakangalongata‘a ia ‘i he‘eku fakakaukaú, pea kuo ‘iate au ma‘u ai pē, neongo kuo ‘osi ‘eni ha meimei ta‘u ‘e onongofulu mei ai. ‘I he ta‘u tatau pē, ‘a ia ko e 1834, ‘i he lotolotonga ‘o ha ngaahi fakataha‘anga tokolahi, na‘e fakamo‘oni‘i ai ‘e he Palōfitá ‘i he mālohi lahi ‘a e ‘a‘ahi mai ‘a e Tamaí mo e ‘Aló, kae ‘uma‘ā ‘ene fefolofolai mo Kinauá. Kuo te‘eki ai ke u ongo‘i ki mu‘a ha fa‘ahinga mālohi pehē ‘o hangē ko ia na‘e hāsino ‘i he ngaahi taimi ko ‘ení.”³³

Mele ‘Ana Siteni Uinitā, ko e tama fefine ‘a e mali ‘o ‘Eletā Pa‘ale P. Palati: “Na‘á ku tu‘u ‘o ofi ki he Palōfitá ‘i he lolotonga ‘o ‘ene malanga ki he kau ‘Initiá ‘i he Vao‘akau ofi ki he Temipalé. Na‘e fakamaamangia‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní hono fofongá kae ‘oua kuo malama ‘o hangē ha maama na‘á ne takatakai‘i iá, pea mo huhuhuhu‘i ‘e he‘ene ngaahi leá ‘a e loto ‘o kinautolu kotoa na‘e fanongo kiate iá.…

“Na‘á ku mamata ki he sino ‘o Siosefa mo Hailamé, ‘i he‘ena tākoto pekia he Fale Nofo‘angá hili hono fakafoki mai kinaua mei Kātesí, pea na‘á ku toe mamata foki ki ha ni‘ihi ‘o e vala na‘á na tuí, kuo tau ai ‘a hona totó. ‘Oku ou ‘ilo ko ha ongo tangata kinaua ‘a e ‘Otuá, ‘a e Palōfitá mo e Pēteliaké, na‘á na faitotonu mo angatonu. ‘Ofa te tau taau ke fe‘iloaki mo kinaua ‘i he maama ka ha‘ú!”³⁴

Uilifooti Utalafi, ko hono lipooti ‘o e malanga he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1837: “Na‘e tu‘u ‘a Palesiteni Siosefa Sāmita ko e Si‘í ‘o lea ki he fakataha‘angá ‘i ha houa ‘e tolu, kuo fakateunga ‘aki ia ‘a e mālohi, laumālie, pea mo e ‘īmisi ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne fakahaa‘i tau‘atāina ‘ene fakakaukaú mo hono lotó ‘i he fale ‘o hono ngaahi kaume‘á. Na‘á ne fakamatala‘i ha ngaahi me‘a na‘e mahu‘inga lahi ki he fakakaukau ‘a e kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí. Pehēange mai, ‘e lava ‘o tohitongi kinautolu ‘i hotau ngaahi lotó ‘o hangē na‘e fai ‘aki ha peni ukameá, ke nofo ai ‘o ta‘engata, koe‘uhí ke tau faka‘aonga‘i ia ‘i he‘etau mo‘uí [vakai, Siope 19:23–24]. Te u pehē, ko e matavai ‘o e maama, tefito‘i mo‘oni, pea mo e angama‘a na‘e tō mei he loto pea mo e ngutu ‘o e Palōfita ko Siosefá, pea ko hono lotó na‘e fuolahi ‘o hangē ko ‘Īnoké ‘o hangē ko e ta‘engatá—‘oku ou pehē ko e fa‘ahinga fakamo‘oni pehē ‘oku fakahoko ‘i ha founga mālohi peheé, ‘oku totonu ke ne tuli atu ‘a e ta‘e-tuí mo e fakaveiveiua kotoa pē mei he fakakaukau ‘a e kau fanongo kotoa, he ko e fa‘ahinga lea, fakakaukau, tefito‘i mo‘oni pea mo e laumālie peheé he ‘ikai ke lava ‘o tafe ia mei he fakapo‘ulí. Ko Siosefa Sāmita ko e Si‘í, ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otuá na‘e fokotu‘u ke ne fakatau‘atāina‘i ‘a ‘Isileli pea ‘oku mo‘oni ia ‘o hangē ko e māfana ‘iate au ‘a hoku lotó.”³⁵

Pilikihami ‘Iongi: “Talu mei he ‘uluaki taimi na‘á ku fuofua mamata ai ki he Palōfita ko Siosefá mo e te‘eki ai ke mole meiate au ha fo‘i lea ne tō meiate ia fekau‘aki mo e Siasí. Pea ko e kī ‘eni ‘o e ‘iló ‘oku ou ma‘u ‘i he ‘aho ní, na‘á ku fakafanongo ki he ngaahi lea ‘a Siosefá, mo mata‘ikoloa ‘aki ia ‘i hoku lotó, tuku fakalelei kinautolu, mo kole ki he Tamaí ‘i he huafa ‘o hono ‘Alo ko Sīsuú ke ne fakamanatu kinautolu ki he‘eku fakakaukaú ‘i he taimi ‘e fie ma‘u aí. ‘Oku ou tokonaki ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, pea ko e kī ‘eni ‘oku ou kei pukepuke ‘i he ‘aho ní. Na‘á ku vēkeveke ke ako meia Siosefa pea mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá.³⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘íg

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke faiakó. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e ngaahi fakamo‘oni fekau‘aki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he peesi 573–75. Ko e hā ‘oku ongo kiate koe fekau‘aki mo e ngaahi fakamo‘oni ko ‘ení? ‘Oku makatu‘unga ‘i he hā ‘a ho‘o fakamo‘oni kia Siosefa Sāmitá? Na‘á ke ma‘u fēfē ‘a e fakamo‘oni ko ‘ení? Mahalo na‘á ke fie hiki ho‘o fakamo‘oní ‘i ho‘o tohinoá pe vahevahe ia mo ho fāmilí.
‘Oku ‘i he peesi 576–78 ha ngaahi kupu‘i lea ‘oku nau fakamatala‘i ‘a e fōtunga, ‘ulungāanga, pea mo e tō‘onga ‘a Siosefa Sāmitá. Ko e hā ha founga ‘oku tokoni ai e ngaahi fakamatala ko ‘ení ki he ongo ‘okú ke ma‘u ‘o kau kia Siosefa Sāmitá? Fakakaukau ki ha ngaahi founga te ke lava ai ‘o fakatupulaki ha ngaahi ‘ulungāanga tatau.
Ako ‘a e ngaahi fakamo‘oni fekau‘aki mo e founga na‘e ako‘i ‘aki ‘e he Palōfitá ‘a e ongoongoleleí mo fakamatala‘i ‘a e ngaahi folofolá (peesi 578–81). ‘E tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he ngaahi fakamo‘oni ko ‘ení ‘i he‘etau ako mo ako‘i ‘a e ongoongoleleí?
Toe fakamanatu ‘a e konga faka‘osi ‘o e vahé ni (peesi 581–83). Ko e hā ha founga te ke muimui ai ki he ngaahi sīpinga ‘a Uilifooti Utalafi mo Pilikihami ‘Iongí ‘i ho‘o ako ‘a e tohí ni? Te ke muimui fēfē ki he‘ena sīpingá ‘i ho‘o ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a e kau palōfita mo‘uí? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ke tuku ‘a e mo‘oní ke “tohitongi ‘i hotau lotó ‘o hangē na‘e fai ‘aki ha peni ukameá”?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 2 Nīfai 3:6–19; T&F 24:1–9; 124:1