Vahe 42: Family: Fāmilí: Ko e Feohi’anga Fakafiefia Taha ia ‘i he Mo’uí ni mo e Ta’engatá

Vahe 42

Fāmilí: Ko e Feohi‘anga Fakafiefia Taha ia ‘i he Mo‘uí ni mo e Ta‘engatá

“Na‘e nofo‘ia ‘e he feohi‘anga lelei mo fakafiefia tahá ‘a homau ‘apí. Na‘e ‘ikai ha fefūsiaki pe feta‘emahino‘aki te ne uesia ‘emau nofo nongá, pea na‘e toka ‘a e melinó ‘i homau lotolotongá.” (Lusi Meki Sāmita)

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he 1843, neongo na‘e te‘eki ke ‘osi ‘a e Temipale Nāvuú, kuo ‘osi fakahā ‘e he Palōfitá ia ‘a e tokāteline ‘o e fakamo‘ui ‘o e kakai pekiá, peá ne fakahoko ‘a e ‘enitaumeni ‘o e temipalé ki ha ni‘ihi ‘o e Kāingalotu anga-tonú. Ka na‘e ‘i ai ha konga mahu‘inga ‘o e ngāue toputapu ‘o e temipalé na‘e te‘eki ke fokotu‘u. ‘I he ‘aho 16 ‘o Mē 1843, na‘e fononga ai ‘a e Palōfitá mei Nāvū ki Leimasi ‘i ‘Ilinoisi, ‘o ne nofo ai ‘i he ‘api ‘o hono kaume‘a ofi ko Penisimani F. Sionisoní. ‘I he efiafi ko iá, na‘á ne ako‘i ai ‘a Misa mo Mīsisi Sionisoni pea mo ha ni‘ihi tokosi‘i ‘o hona ngaahi kaume‘á, fekau‘aki mo e “fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e malí.” Na‘á ne fakamatala‘i ange ko e fuakavá ni ko e “anga ia ‘o e lakanga fakataula‘eikí” ‘oku fie ma‘u ke ma‘u ai ‘a e tu‘unga mā‘olunga tahá ‘i he pule‘anga fakasilesitialé. (Vakai, T&F 131:1–4.) Na‘á ne toe ako‘i foki ka ‘ikai fakahoko ‘e ha tangata mo ha fefine ‘a e fuakava ‘o e mali ta‘engatá, “ ‘e ‘ikai ke [na] lava ‘o ma‘u ha tupulaki ‘o ka ná ka mate; ‘a ia, he ‘ikai ke ‘i ai ha‘ana fānau ‘i he hili ‘o e toetu‘ú.” Ko kinautolu ‘oku nau fakahoko ‘a e fuakava ko ‘ení mo anga-tonu ma‘u peé, “te nau hokohoko atu ke tupulaki mo ma‘u ha fānau ‘i he nāunau fakasilesitialé.”¹

Hili ha māhina ‘e ua mei ai, ‘i he ‘aho 12 ‘o Siulai 1843, kuo tala ‘e he Palōfitá kae tohi ‘e Uiliami Keleitoni ‘i he ‘ōfisi ‘i ‘olunga ‘i hono Fale Koloa Piliki Kulokulá, ha fakahā fekau‘aki mo e tokāteline ‘o e mali ta‘engatá (vakai, T&F 132). Na‘e ‘osi ‘ilo mo ako‘i ‘e he Palōfitá ‘a e tokāteliné ni ki mu‘a atu. Ka ‘i he fakahaá ni, na‘e folofola ai ‘a e ‘Eikí kapau he ‘ikai fakama‘u ha husepāniti mo ha uaifi ‘i he mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí, “ ‘oku ‘ikai lava ke fakalahi kiate kinautolu, ka ‘oku nau nofo tāutaha mo toko taha pē, ta‘e ‘i ai ha hakeaki‘i, ‘i honau anga kuo fakamo‘ui ai kinautolú, ‘o a‘u ki hono kotoa ‘o e nofo ta‘engatá” (vakai, T&F 132:15–18). Koe‘uhí ke na ma‘u ‘a e hākeaki‘í, kuo pau ke fakama‘u ‘a e ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ‘i he mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí peá na anga-tonu ma‘u pē ki he‘ena ngaahi fuakavá:

“Ko e mo‘oni ‘oku ou pehē kiate kimoutolu, kapau ‘e mali ha tangata mo ha uaifi ‘i he‘eku leá, ‘a ia ko ‘eku fonó, pea ‘i he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá, pea ‘oku fakama‘u ia kiate kinaua ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oni ‘o e tala‘ofá, ‘e ia ‘a ia kuo paní, ‘a ia kuó u fili ki he mālohi ko ‘ení pea mo e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí; … ‘e fai kiate kinaua ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ‘a ia kuo hilifaki kiate kinaua ‘e he‘eku tamaio‘eikí, ‘i he nofo taimí, pe fai atu ‘i hono kotoa ‘o e nofo ta‘engatá; pe ‘e mālohi kakato ia ‘o ka ná ka mama‘o mei he māmaní; pea te na fakalaka atu ‘i he kau ‘āngeló mo e ngaahi ‘otuá ‘a ia kuo fokotu‘u ‘i aí, ‘o ma‘u hona hākeaki‘í mo e nāunau ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ‘o hangē ko ia kuo fakama‘u ki hona ‘ulú, ‘a ia ko e nāunaú ko ha kakato ia pea ko ha hokohoko atu ai pē ia ‘o e ngaahi hakó ‘o ta‘engata pea ta‘engata.

“Pea te na hoko leva ko e ongo ‘otua, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hana ngata‘anga; ko ia te na ‘i ai mei he ta‘engata ki he ta‘engata, koe‘uhí he ‘okú na hokohoko atu ai pē; te na mā‘olunga ange leva ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē, he ‘oku mo‘ulaloa kiate kinaua ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē. Pea te na hoko leva ko e ongo ‘otua, koe‘uhí ‘okú na ma‘u ‘a e mālohi kotoa pē, pea kuo mo‘ulaloa ‘a e kau ‘āngeló kiate kinaua. Ko e mo‘oni, ko e mo‘oni, ‘oku ou pehē kiate kimoutolu, kapau ‘e ‘ikai te mou tauhi ‘eku fonó, ‘e ‘ikai te mou lava ‘o ma‘u ‘a e nāunau ko ‘ení” (T&F 132:19–21).

Ka kia ‘Eletā Pa‘ale P. Palati ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘oku fakalahi ‘e he ‘ilo ki he tokāteliné ni ‘a ‘ene ‘ofa ki hono fāmilí: “Ko Siosefa Sāmita na‘á ne ako‘i ke u mahu‘inga‘ia ‘i he ngaahi feohi mahu‘inga ‘a e tamaí mo e fa‘eé, ‘a e husepānití mo e uaifí; ‘a e tuonga‘ané mo e tuofefiné, ‘a e fohá mo e ‘ofefiné. Na‘á ku ako meiate ia ‘e lava ke fakama‘u ‘a e uaifi ‘oku ou ‘ofa aí kiate au ki he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti kotoa; pea ko e ngaahi ongo haohaoa mo e ‘ofa ‘okú ne fakamahu‘inga‘i ai kitautolú na‘e tupu ia mei he matavai mapunopuna ‘o e ‘ofa fakalangi ta‘engatá. Ko ia, na‘á ku ako meiate ia ke tau tanumaki ‘a e ngaahi ongo‘i ‘ofa ko ‘ení, pea tupu mo fakatupulaki tatau ‘o a‘u ki ‘itāniti kotoa; ka ko hono iku‘anga ‘o ‘etau feohi ta‘engatá ko ha hako ‘e tokolahi ange ‘i he ngaahi fetu‘u ‘o e langí, pe ‘one‘one ‘o e matātahí. … Na‘á ku ma‘u ‘a e ‘ofá ki mu‘a, ka na‘e ‘ikai ke u ‘ilo hono ‘uhingá. Ka ko ‘eni ‘oku ou ‘ofa—‘i he haohaoa—‘i ha ongo mālohi mo mā‘olunga, ‘a ia te ne lava ke hiki hake hoku laumālié mei he ngaahi me‘a lusa ‘o e ‘ātakai fuonounou ko ‘ení pea fakalahi ia ‘o hangē ko e tahí. … Ko hono fakanounoú, ‘oku ou lava he taimí ni ‘o ‘ofa ‘i he laumālié pea mo e mahinó foki.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku fefaka‘apa‘apa‘aki ‘a e husepānití mo e uaifí ‘i he‘ena fakahaa‘i ‘a e ‘ofá, anga‘ofá, mo e loto ‘ofá.

“Ko e malí [ko e] tu‘utu‘uni ia ‘o e langí, na‘e kamata ia ‘i he ngoue ko ‘Ītení.”³

“Ko e fatongia ia ‘o e husepānití ke ‘ofa, fakahounga‘i, pea mo tanumaki hono uaifí, pea pīkitai kiate ia kae ‘ikai ki ha toe taha kehe [vakai, T&F 42:22]; ‘oku totonu ke ne faka‘apa‘apa‘i ia ‘o hangē pē ko iá, pea ‘oku totonu ke ne faka‘atu‘i hono lotó ‘o ongo‘ingofua, he ko hono kakano ia, mo hono hui, na‘e fa‘u ke hoko ko ha tokoni kiate ia, ‘o fakatoutatau pē ‘i he ngaahi me‘a fakaetu‘asinó mo fakalaumālié; ko ha taha ‘e lava ke hua‘i atu ki ai hono lotó, ‘a ‘ene ngaahi lāungá kotoa ‘o ‘ikai ha toe momou, ha taha ‘okú ne fie kaungā fua ha konga ‘o ‘ene kavenga mafasiá, [na‘e palani] ke ne fakafiemālie‘i mo faka‘ai‘ai hono lotó ‘aki hono le‘o vaivaí.

“Ko e tu‘unga ia ‘o e tangatá, ke tu‘u ko e ‘ulu ‘o hono fāmilí, … ‘o ‘ikai ke pule‘i fakaaoao hono uaifí, pea ‘ikai ko ha taha ‘oku manavasi‘i pe meheka tokua na‘a ‘ikai ke ‘ilo‘i ‘e hono uaifí ‘a hono tu‘ungá, pea ta‘ofi ai ia mei ha‘ane ngāue‘aki hono mafaí. Ko hono fatongiá ke hoko ko ha tangata ‘a e ‘Otuá (he ko e tangata ‘a e ‘Otuá ko ha tangata ‘oku fakapotopoto,) ‘o mateuteu he taimi kotoa pē ke ma‘u mei he folofolá, ngaahi fakahaá, pea mei ‘olunga, ‘a e fa‘ahinga fakahinohino ‘oku fie ma‘u ke langaki hake ‘aki, pea mo fakamo‘ui hono falé.”⁴

Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita ‘i ha fakataha ‘a e kau fafine ‘o e Fine‘ofá: “ ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ke mou fakamatalili‘i homou ngaahi husepānití koe‘uhí ko ha‘anau ngaahi tō‘onga, kae tuku ke ongo‘i e lahi ‘o ho‘o ta‘e halaiá, anga‘ofá mo ho‘o loto ‘ofá, he ‘oku mālohi ange ia ‘i ha maka momosi ‘oku tautau ‘i he kiá; ‘o ‘ikai ko e taú, ‘oku ‘ikai ko e fekainakí [keé], ‘oku ‘ikai ko e faikehekehé, pe felāuakí, ka ko e angamaluú, ‘ofá, haohaoá—ko e ngaahi me‘a ‘eni ‘oku totonu ke ne hiki hake koe ‘i he fakakaukau ‘o e kau tangata lelei kotoa pē. …

“… Ko e taimi ‘oku mafasia ai ha tangata ‘i he faingata‘á, ‘i he taimi ‘oku puputu‘u ai ‘i he loto hoha‘á mo e faingata‘a‘iá, kapau ‘e fakafetaulaki ‘aki ia ha malimali kae ‘ikai ko ha kē mo ha lāunga—kapau ‘e lava ke fakafetaulaki ‘aki ia ha anga mokomoko, ‘e lava ke fakanonga hono laumālié mo fakafiemālie‘i hono lotó; ko e taimi ‘oku mole ai ‘a e ‘amanakí ‘i he fakakaukaú, ‘okú ne fie ma‘u ha fakafiemālie ‘o e ‘ofá mo e anga‘ofá. … ‘I ho‘omou foki ki ‘apí, ‘oua na‘a mou teitei fai ha lea ‘ita pe ta‘e ‘ofa ki homou husepānití, kae tuku ke fakakalauni ‘e he anga‘ofá mo e ‘ofa faka-Kalaisí ho‘omou ngāué ‘o fai atu mei heni.”⁵

Na‘e lipooti ‘e ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Na‘e na‘ina‘i ‘a e [Palōfita ko Siosefa Sāmitá] ki he hou‘eiki fafiné ke nau tokanga ma‘u pē ki he‘enau tuí mo nau lotua, pea ma‘u ha loto falala ‘i honau husepānití, ‘a ia kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke nau faka‘apa‘apa‘í.”⁶

‘Oku faka‘apa‘apa‘i ‘e he fānaú ‘enau mātu‘á ‘aki ‘enau fakahaa‘i ‘enau hounga‘iá kiate kinautolu pea mo fakamahu‘inga‘i kinautolu ‘i he‘enau mo‘uí kotoa.

Na‘e ‘a‘ahi faka‘aho ‘a e Palōfitá ‘i ha ngaahi ‘aho ‘i ‘Okatopa 1835, ki he‘ene tangata‘eiki ne puke lahí, ‘o tokanga‘i ia “ ‘i he loto tokanga lahi.” ‘Oku hā ‘i he tohinoa ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “Na‘á ku toe tokanga‘i ‘eku tangata‘eikí he na‘e fu‘u puke lahi. ‘I he‘eku lotu lilo he pongipongí, na‘e folofola mai ai ‘a e ‘Eikí, ‘‘A ‘eku tamaio‘eiki, ‘e toe mo‘ui ho‘o tangata‘eikí.‘ Na‘á ku tokanga‘i ia ‘i he ahó ni kakato mo hiki hake hoku lotó ki he ‘Otuá ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ke Ne toe fakamo‘ui ia, koe‘uhí ke tāpuekina au ‘e he‘ene feohí mo ‘ene akonakí, he ‘oku ou lau ia ko e taha ‘o e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha ‘i māmani ke tāpuekina ‘aki e feohi ‘a e ongo mātu‘á, he ‘oku hanga ‘e he‘ena matu‘otu‘á mo ‘ena taukeí ‘o ‘ai ke na lava ‘o fakahoko ‘a e akonaki lelei tahá. ‘I he efiafí, ne ‘alu ange ‘a Misa Tēvita Uitemā. Na‘á ma ui ai ki he ‘Eikí ‘i he lotu lahi ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, peá ma hilifaki homa nimá kiate ia, ‘o valoki‘i ‘a e mahakí. Pea na‘e ongo‘i ‘e he ‘Otuá mo tali ‘ema lotú—pea fiefia lahi ai homa laumālié. Na‘e tu‘u hake ‘emau tangata‘eiki kuo toulekeleká ‘o teuteu, kalanga, mo fakahīkihiki‘i ‘a e ‘Eikí.”⁷

“Monū‘ia ā ka ko ‘eku fine‘eikí, he ‘oku fonu ma‘u pē hono laumālié ‘i he loto ‘ofá mo e anga-‘ofá; neongo hono ta‘u motu‘á, ka ‘okú ne ma‘u ma‘u pē ha ivi, pea lau ia ko e fakafiemālie ‘i he lotolotonga ‘o hono fāmilí, pea te ne ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Pea monu‘ia ā ka ko ‘eku tangata‘eikí, he ‘e fakamalumalu ia ‘e he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, he ‘e mamata ki he mole atu ‘a e ngaahi mamahi ‘a ‘ene fānaú; pea ‘i he taimi ‘e a‘ua‘u ai hono ngaahi ‘ahó, te ne vakai kiate ia ‘o hangē ha fu‘u ‘akau ko e ‘ōlivé, ‘a ia ‘e ngaopeope hono ngaahi va‘á ‘i he fua lahi; pea te ne ma‘u foki mo ha nofo‘anga ‘i ‘olunga.”⁸

“ ‘Oku ou manatu‘i ha ngaahi ‘ata ‘o ‘eku kei si‘í. Kuó u fakakaukau ki he‘eku tangata‘eikí ‘a ia kuo si‘i mālōloó. … Ko ha taha sino faka‘ei‘eiki mo ne ma‘u ha fakakaukau mā‘olunga, mā‘oni‘oni, hākeaki‘i, pea mo angatonu. Na‘e mā‘olunga ange hono laumālié ‘i he ngaahi founga mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni fihi ‘oku mātu‘aki lelei ki he loto ‘o e tangatá. ‘Oku ou pehē ai he taimí ni ‘o fakatatau mo ‘eku ‘iló, na‘e te‘eki ai ke ne fai ha tō‘onga fakamamahi, ‘e lava ke lau ko ha ta‘e‘ofa ‘i he‘ene mo‘uí. ‘Oku ou ‘ofa ‘i he‘eku tangata‘eikí mo ‘eku manatu ki aí; pea ko ‘ete manatu ki he‘ene ngaahi tō‘onga faka‘ei‘eikí ‘e kei ‘i he‘eku fakakaukaú ma‘u ai pē ia, pea ne lahi foki mo ha‘ane akonaki fakaemātu‘a ne fai kiate au, kuo ‘osi tongitongi ia ‘i hoku mafú.

“ ‘Oku toputapu kiate au ‘a e ngaahi fakakaukau kuó u mata‘ikoloa‘aki ‘i he hisitōlia ‘o ‘ene mo‘uí, pea kuó u fa‘a fakakaukau ki ai, pea kuo tohitongi ia ai ‘e he‘eku vakaí, talu mei hoku fā‘ele‘í. ‘Oku toputapu kiate au hono efuefú, pea mo e potu ‘oku fakatokoto aí. ‘Oku toputapu kiate au ‘a e fonualoto na‘á ku fa‘u ke ne fakamalumalu hono ‘ulú. Tuku mu‘a ke hoko atu ‘o ta‘engata ‘a e manatu ki he‘eku tangata‘eikí. … ‘Ofa ke ‘afio mai ‘a e ‘Otua ‘oku ou ‘ofa aí mei ‘olunga mo fakahaofi au mei hoku ngaahi fili ‘i hení, peá ne puke hoku nimá koe‘uhí ke lava ‘o tu‘u ‘i he Mo‘unga ko Saioné, pea mo fakakalauni ta‘engata ai au ‘e he‘eku tangata‘eikí.

“ ‘‘Oku ‘ikai fe‘unga ‘a e ngaahi leá ia mo ha lea fakafonua ke ne fakamatala‘i ‘a e lotohounga‘ia ‘oku ou mo‘ua ai ki he ‘Otuá ‘i he‘ene foaki mai kiate au ha mātu‘a faka‘ei‘eikí.

“Ko ‘eku fine‘eikí foki ko e taha ia ‘o e kau fafine faka‘ei‘eiki mo lelei taha ‘i he kakai fefine kotoa pē. Fakatauange ke fakatolonga ‘e he ‘Otuá hono ngaahi ‘ahó pea mo hoku ngaahi ‘ahó, koe‘uhí ke ma mo‘ui ‘o feohi fuoloa.”⁹

“ ‘I he‘etau fakakaukau ki he tokanga, pea mo e faivelenga ta‘e tūkua ‘a ‘etau mātu‘a ‘i hono tokanga‘i kitautolú, kae ‘uma‘a hono lahi ‘o e ngaahi houa ‘o ‘enau mamahi mo loto hoha‘a kiate kitautolu ‘i hotau fanga ki‘i mohenga pēpeé mo hotau ve‘e mohengá, ‘i he taimi ‘o ‘etau puké, hono ‘ikai totonu ke tau tokanga ki honau lotó ‘i he‘enau toulekeleká! He ‘ikai lava ke hoko ia ko ha manatu fiefia kiate kitautolu, ke tau lea ‘aki pe fai ha fa‘ahinga me‘a ke ‘ohifo ai honau ‘ulu hinaá ki fa‘itoka ‘i he mamahi.”¹⁰

‘E lava ke fakafiefia mo tolonga ‘a e ‘ofá ‘i he vā ‘o e ngaahi tuonga‘ané mo e tuofāfiné.

Na‘e tohi ai ‘e he Palōfitá fekau‘aki mo ha toko ua ‘o hono ngaahi tokouá, ne na fakatou mate kei iiki: “ ‘Alavini, ko hoku tokoua lahi tahá—‘oku ou manatu‘i lelei ‘a e o‘o ‘a e mamahi ne ‘i hoku loto kei si‘í ‘o ne meimei uesia hoku mafu vaivaí ‘i he‘ene maté. Ko e lahi taha mo e anga faka‘ei‘eiki taha ia ‘i he fāmili ‘o ‘eku tamaí. Ko e taha ia ‘o e ngaahi foha anga faka‘ei‘eiki taha ‘i he ngaahi foha ‘o e tangatá. … Na‘e ‘ikai ke ‘iate ia ha anga kākā. Na‘e mo‘ui ta‘e ‘i ai hano mele talu mei he‘ene kei si‘í. … Ko e taha ia ‘o e kau fakakaukau lelei taha ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea ‘i he‘ene maté na‘e ‘a‘ahi mai kiate ia ‘a e kau ‘āngelo ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi momeniti faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí. … .

“Ko hoku tokoua ko Toni Kālosi Sāmitá … ko ha tamasi‘i anga faka‘ei‘eiki foki mo ia; na‘e ‘ikai ke u teitei ‘ilo ha mele ‘iate ia; na‘e te‘eki ai ke u mamata ‘i ha‘ane anga‘uli ‘e taha, pe ‘i ha‘ane anga ta‘e fakalotu pe fakakaukau ta‘e fe‘unga ‘i he‘ene kei si‘í talu mei hono fanau‘í ‘o a‘u ki he taimi ‘o ‘ene si‘i pekiá. Ko ha tamasi‘i matātangata, ‘ulungāanga lelei, anga‘ofa, angama‘a, angatonu mo faitotonu; pea ko e fē pē ‘e ‘alu ki ai hono laumālié, tuku mu‘a ke ‘alu ki ai mo ho‘okú foki.”¹¹

Na‘e hiki ‘eni ‘e Siosefa Sāmita ‘i ha tohi ki hono ta‘okete ko Hailamé: “ ‘E Hoku Tokoua ‘Ofeina ko Hailame, ‘oku ou hoha‘a lahi atu kiate koe, ka ‘oku ou manatu‘i ma‘u pē koe ‘i he‘eku ngaahi lotú, ‘o kole ki he ‘Otuá ke Ne malu‘i koe neongo ‘a e kakaí pe tēvoló. … ‘Ofa ke malu‘i koe ‘e he ‘Otuá.”¹²

Na‘e tohi ‘e he Palōfitá fekau‘aki mo Hailame ‘o pehē: “Te u lava pē ke lotu ‘i hoku lotó ke tatau hoku ngaahi tokouá kotoa mo hoku tokoua ‘ofeina ko Hailamé, he ‘oku ne ma‘u e angamalū ‘a e lamí, mo e angatonu ‘a ha taha hangē ko Siopé, pea ko hono fakanounoú, ko e angamalū mo e anga fakatōkilalo ‘a Kalaisí; pea ‘oku ou ‘ofa ai ‘aki ‘a e ‘ofa ‘oku mālohi ange ‘i he maté.”¹³

Ko e mātu‘a ‘oku ‘ofá, ‘oku nau poupou‘i mo lotua ‘enau fānaú pea ‘omi ai ha ngaahi tāpuaki ta‘efakangatangata ki he mo‘ui ‘enau fānaú.

Hili ‘ene ‘a‘ahi ki he Mo‘unga ko Komolá ‘i Sepitema 1823, na‘e fakamatala leva ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘a na‘e hokó ki hono fāmilí pea hokohoko ai pē ‘ene fakamatala ‘a e me‘a ne hoko kiate iá mo kinautolu. Na‘e hiki ‘e he fa‘ē ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “Na‘á ma fakatahataha‘i ‘ema fānaú ‘i he efiafi kotoa pē. Te u pehē na‘a mau hoko ko ha fāmili mātu‘aki makehe ‘i ha toe fāmili kuo faifaiangé pea mo‘ui ‘i māmani, ‘o tangutu fuopotopoto kotoa, ‘a e tangata‘eikí, fine‘eikí, ngaahi foha, mo e ngaahi ‘ofefiné kotoa ‘o fanongo fakalongolongo mo tokanga ki he ngaahi akonaki fakalotu ‘a ha tamasi‘i kei ta‘u [hongofulu mā fitu]. …

“Na‘a mau tui pau ‘oku ‘amanaki ke fakahā mai ‘e he ‘Otuá ha fa‘ahinga me‘a ke nofotaha ai ‘emau fakakaukaú, ha me‘a te mau ma‘u ai ha ‘ilo pau fekau‘aki mo ha me‘a ne ‘osi ako‘i kiate kimautolu ki mu‘a, pea mau fiefia ai ‘i he fiefia lahi fau. Na‘e nofo‘ia ‘e he feohi‘anga lelei mo fakafiefia tahá ‘a homau ‘apí. Na‘e ‘ikai ha fefūsiaki pe feta‘emahino‘aki te ne uesia ‘emau nofo nongá, pea na‘e toka ‘a e melinó ‘i homau lotolotongá.”¹⁴

‘I he fakaofiofi ki he ngata‘anga ‘o e laka ‘a e Kau ‘Apitanga ‘o Saioné ‘i Sune 1834, na‘e kau ‘a Siosefa mo Hailame Sāmita mo ha tokolahi kehe ‘i he puke ‘i he kōlelá. Na‘e fakamatala‘i ‘e he‘ena fine‘eikí ‘a e me‘a ko ‘ení fekau‘aki mo e me‘a ne hoko kiate kinauá: “Na‘e tōtu‘a ‘a e fiefia ‘a Hailame mo Siosefa … ‘i he‘ena toe fe‘iloaki mo‘ui mo kimautolú, ‘ikai toe fakafuofua, koe‘uhí ko e fakatu‘utāmaki ne na hao mei ai he lolotonga ‘o ‘ena mavahé. Na‘á na tangutu hifo, ‘o takitaha hoku ongo tafa‘aki, pea puke ‘e Siosefa hoku nima ‘e taha pea puke ‘e Hailame hoku nima ‘e tahá, peá na fakamatala mai ‘eni: …

“ ‘Na‘e ‘ikai hano taimi kuo ma‘u kimautolu ‘e he mahakí, pea lau momeniti pē kuo mau ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki. Na‘á ma fetalanoa‘aki tuhutuhu pē peá ma mavahe mei he falé ‘o fakataumu‘a ke ma ō ki ha feitu‘u maomaonganoa ke lotu fakataha ke fakahaofi kimautolu ‘e he ‘Otuá mei he mālohi kovi ko ‘ení. Ka ki mu‘a ke ma mama‘o fe‘unga ke ‘oua na‘a toe fakahoha‘asi kimauá, kuo ‘ikai ke ma kei malava ke tu‘u ‘aki homa va‘é pea na‘á ma fu‘u hoha‘a lahi fau, ‘o manavasi‘i na‘á ma mate ‘i he toafa fakahihifó ‘o mama‘o mei homa fāmilí, pea ‘ikai ma‘u ha faingamālie ke tāpuaki‘i ‘ema fānaú pe fai ha fale‘i faka‘osi. Na‘e ui mai leva ‘a Hailame, “Siosefa, ko e hā te ta faí? ‘E to‘o atu kitaua mei he funga ‘o māmaní ‘e he mahaki koví ni?” Na‘e pehē ange leva ‘a [Siosefa], “Ta tū‘ulutui ‘o lotu ki he ‘Otuá ke ne to‘o atu e mingi ‘o e uouá mo e ngaahi faingata‘a‘ia kehé kae fakafoki ke ta mo‘ui lelei, koe‘uhí ke ta lava ‘o foki ki hota fāmilí.” Na‘á ma fai ia ka na‘e ‘ikai ke ‘i ai hano ‘aonga, he na‘e faka‘au ia ke toe kovi ange. …

“ ‘Na‘e ‘ikai fuoloa kuó ma tukupā ke toe tangi ki he ‘Otuá ke ‘alo‘ofa, pea ‘oua na‘á ma tu‘u ki ‘olunga kae ‘oua kuo ma‘u ‘e ha taha ‘iate kimaua ha fakamo‘oni ‘e fakamo‘ui kimaua. … Na‘á ma lotu ‘i ha vaha‘a taimi, ‘o ‘uluaki lotu ‘a e tokotaha pea hoko ‘a e tokotahá, pea ‘ikai fuoloa kuó ma fakatokanga‘i kuo kamata ke mōlia atu ‘a e mingi ‘o e uouá. Pea taimi nounou pē mei ai, kuo tu‘u ki ‘olunga ‘a Hailame ‘o kaila, “Siosefa, kuo pau ke ta foki, he kuó u mamata ‘i ha me‘a-hā-mai mahino, ‘o u mamata ai ki he Fine‘eikí ‘oku tū‘ulutui ‘i ha lalo ‘āpele ‘o lotua kitaua, pea na‘a mo e lolotongá ni ‘okú ne lolotonga tangi ‘alo‘imata ki he ‘Otuá ke ne fakahaofi ‘eta mo‘uí ke ne toe mamata kiate kitaua ‘i he kakanó. Pea na‘e fakamo‘oni‘i ‘e he Laumālié kiate au ‘e tali ‘ene lotú pea mo ‘eta ngaahi lotú.” Pea talu mei he momeniti ko iá mo hono fakamo‘ui kimaua pea hoko fiefia atu ‘ema fonongá.’

Na‘e pehē ‘e Siosefa, “ ‘Si‘eku Fa‘ē, ko e tu‘o fiha ‘eni ‘ene hoko ho‘o ngaahi lotú ko ha tokoni kiate kimaua ‘i he taimi kuo ‘ākilotoa ai kimaua ‘e he malumalu ‘o e maté.’ ”¹⁵

‘Oku fakahaa‘i ‘e he ‘ofa ‘a Lusi Meki Sāmita ki he‘ene ongo tamaiki tangatá ‘i he‘ene fakamatala‘i ‘a e Palōfitá mo hono tokoua ko Hailamé, ‘i hono taki pōpula mei Hihifo Mama‘o ‘i Misuli ‘i Nōvema 1838, ki Tau‘atāina pea hoko atu ai ki Lisimoni ‘i Misuli, ‘a ia ne tukupōpula ai kinauá. Na‘e manavasi‘i ‘a e fāmilí telia na‘a fakapoongi ‘a Siosefa mo Hailame: “‘I he a‘u mai ‘a e ongoongó ‘e ‘ave ‘ema ongo tamaiki tangatá, na‘e talamai ‘e he tangata talafekaú kapau ‘okú ma fie sio mo‘ui ki he‘ema ongo tamaikí, kuo pau ke ma ō ki ai, he kuó na ‘i he loto salioté ke ‘ave ‘i ha momeniti si‘i pē mei ai. Na‘e lolotonga puke lahi hoku husepānití he taimi ko ‘ení ke lava ‘o ‘alu, ka na‘á ku ‘alu toko taha pē mo Lusi [ko ‘eku tama fefine], he ko kimaua pē na‘e ‘ikai puke ‘i he fāmilí.

“ ‘I he toe nai ha mita ‘e 366 peá ma a‘u ki he salioté, na‘e ‘ikai ke ma toe lava ‘o hoko atu koe‘uhí ko e kau tangata na‘a nau ‘ātakai‘i kinauá. Na‘á ku kaila atu, ‘Ko e fa‘ē au ‘a e Palōfitá, ‘oku ‘ikai ‘apē ke ‘i heni ha matāpule ‘e lava ‘o tokoni mai ke u hao atu ‘i he loto kakaí ni ki he salioté koe‘uhí ke u sio faka‘osi ki he‘eku fānaú mo toe lea kiate kinaua ki mu‘a peá na toki maté?‘ Na‘e pole ha taha ke ne faka‘ata‘atā ha hala ‘i he kau sōtiá, pea na‘a mau fononga atu ai ‘i he lotolotonga ‘o e heletaá, pekenené, mo e peiōnetí, ‘o fakamanamana‘i ‘e tāmate‘i kimautolu ‘i he‘emau fo‘i laka kotoa pē, pea fāifai pē kuo mau a‘u atu ki ai. Na‘e lea atu ‘a e tangata na‘e fakafe‘ao kiate aú kia Hailame, he na‘e tangutu pē ‘i mu‘a, ‘o ne fakahā ange ‘oku ‘i ai ‘ene fine‘eikí pea ‘oku loto ke mono mai hono nimá ki ai. Na‘á ne fai ‘eni, ka na‘e ‘ikai fakangofua au ke u sio kiate kinaua, he ko e ‘ufi‘ufi ‘o e salioté na‘e ngaohi ia ‘aki ha tupenu mātu‘aki matolu pea na‘e ha‘i ma‘u ia ki lalo ‘i mu‘a pea toe tuki ma‘u ‘aki ia ha fa‘o ‘i he ongo tafa‘akí. …

“Na‘e taki atu leva kimaua ‘e homa kaume‘á ki he konga ki mui ‘o e salioté, ‘a ē na‘e ‘i ai ‘a Siosefá, peá ne lea ange ‘o pehē, ‘Misa Sāmita, ‘oku ‘i heni ho‘o fine‘eikí mo ho tuofefiné pea ‘okú na fie lulululu mo koe.‘ Na‘e fakahaohao mai leva ‘e Siosefa hono nimá ‘i he vaha‘a ‘o e ‘ufi‘ufi ‘o e salioté ‘i he konga na‘e tuki ma‘u ki lalo ki he papá. Na‘á ma puke hono nimá, ka na‘e ‘ikai ke lea mai kiate kimaua. Na‘e ‘ikai ke u malava ke mavahe ta‘e fanongo ki hono le‘ó. Na‘á ku pehē ange leva, ‘‘Oiauē Siosefa, lea faka‘osi mai mu‘a ki si‘o fa‘eé. He ‘ikai ke u lava ‘o ‘alu kae ‘oua kuó u fanongo ki ha‘o lea.’

“Na‘á ne pehē mai leva, ‘Si‘eku fa‘ē, ‘ofa ke tāpuaki‘i koe ‘e he ‘Otuá,’ na‘e ongo mai ha kaila pea lele leva ‘a e salioté, ‘o ne fakamāvae‘i ‘eku tamá meiate kimaua, lolotonga hono puke ma‘u ‘e hono tuofefine ko Lusí ‘a hono nimá ke ‘uma faka‘osi ki ai, he na‘á ma ‘ilo na‘e tautea fana‘i kinaua.

“Na‘á ma lava lelei pē ‘o toe a‘u mai ki homau falé, neongo na‘e ‘ikai ke ma mei malava ‘o tu‘u ‘i he‘ema foki maí. … Na‘e ‘i ai ha taimi na‘e ‘ikai toe ongona ai ha me‘a ia ‘i he falé ka ko e halotulotu pē mo e to‘e, he na‘e ‘ikai ke mau ‘ilo pe ko e taimi faka‘osi nai ‘eni ke mau sio ai kia Siosefa mo Hailamé. Ka ‘i he uhouhonga ‘o ‘eku mamahí, na‘á ku ma‘u ha fakanonga na‘e mahulu hake ia ‘i he ngaahi fakafiemālie kotoa ‘o e māmaní. Na‘e fakafonu au ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá peá u ma‘u ‘a e foaki ko ‘eni ‘o e kikité: ‘Tuku ke fiemālie ho lotó ki ho‘o fānaú, koe‘uhí he ‘ikai ke nau ala ki ha tu‘oni lou‘ulu ‘i hona ‘ulú.’ … Na‘á ku pehēange leva, ‘ ‘A ‘eku fānau, ‘oua te mou toe tangí. He ‘ikai ke fakapoongi kinaua ‘e he kau fakatangá, he kuo fakahā mai ‘e he ‘Eikí kiate au te ne fakatau‘atāina‘i kinaua mei he nima ‘o hona ngaahi filí.’ Na‘e hoko ‘eni ko ha fakafiemālie lahi kiate kimautolu kotoa, pea hili iá na‘e ‘ikai tōtu‘a ‘a e mamahi fekau‘aki mo ha mole ‘a ‘ena mo‘uí.”¹⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu hono fakamatala‘i ‘e ‘Eletā Pa‘ale P. Palati ‘a e founga na‘e tāpuaki‘i ai ‘ene mo‘uí ‘e he ‘ilo ki he tokāteline ‘o e mali ta‘engatá (peesi 558–59). Ko e hā ha founga ‘e tokoni‘i ai ‘e he tokāteliné ni ‘a ‘etau fakakaukau ki hotau ngaahi fāmilí? hotau ‘ulungāanga ‘oku fefakahoko‘aki ‘i ‘apí?
Lau ‘a e fale‘i ‘a Siosefa Sāmita ki he ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí (peesi 558–59). Fakakaukau‘i ‘a e founga ‘oku fakatou ‘aonga ai e fale‘i ko ‘ení ki he tangatá mo e fefiné fakatou‘osi. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke fakatou ako ‘e he tamaí mo e fa‘eé ‘a e folofolá mo ma‘u ha ngaahi fakahā ke tataki ‘a e fāmilí? Ko e hā ha ngaahi me‘a ‘e lava ke fai ‘e ha tangata ‘i he taimi ‘okú ne fakatokanga‘i ai “ ‘oku mafasia [hono uaifí] ‘i he palopalemá”? Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke fakatou faka‘ehi‘ehi ‘a e husepānití mo e uaifí mei hono faka‘aonga‘i ‘o e “lea ‘itá pe lea ta‘e ‘ofá”?
‘I he‘ene fu‘u lahi ‘a e Palōfitá, na‘e hoko atu ‘ene fiefia ke feohi mo ‘ene mātu‘á, ki he‘ena fale‘í, pea mo faka‘apa‘apa‘i kinaua (peesi 559–62). Ko e fē ‘i he ngaahi lea ‘a e Palōfitá ‘o fekau‘aki mo ‘ene mātu‘á ‘okú ke mahu‘inga‘ia taha aí? Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke mamata ai, ki he fa‘ahinga ivi tākiekina ki he leleí ‘oku lava ke ma‘u ‘e he mātu‘á ki he‘enau fānaú? Fakakaukau‘i ha me‘a te ke lava ‘o fai ke ke faka‘apa‘apa‘i lelei ange ai ho‘o mātu‘á.
Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo hono ngaahi tokouá, ‘a ‘Alavini, Toni Kālosi, pea mo Hailamé (peesi 562–63). ‘Okú ke pehē ko e hā hono ‘uhinga ‘oku lava ke tolonga mo mālohi ai ‘a e feohi ‘a e tuonga‘ané mo e tuofefiné? Ko e hā ‘e lava ke fai ‘e he mātu‘á ke fakalotolahi‘i ai honau ngaahi fohá mo e ‘ofefiné ke nau hoko ko ha kaungāme‘a leleí? Ko e hā ‘e lava ‘o fai ‘e he tuonga‘ané mo e tuofefiné ke tanumaki ai ‘enau feangalelei‘akí?
Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a Lusi Meki Sāmita ki hono ako‘i ‘e he‘ene tama ko Siosefá ‘a e fāmilí (peesi 563). Ko e hā ha me‘a kuo hoko kiate koe te ke lava ‘o fakamatala‘i, na‘á ke ongo‘i ai ho‘o feohi “uouangataha mo fiefia” mo e kau mēmipa ‘o e fāmilí? Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he mātu‘á mei he me‘a ne hoko kia Siosefa mo Hailame ‘i hono fakamo‘ui kinaua mei he kōlelá? (Vakai ki he peesi 563–65.)

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Ekesōtosi 20:12; 1 Kolinitō 11:11; ‘Efesō 6:1–4; Mōsaia 4:14–15; Mōsese 3:18, 21–24