Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 25: Ngaahi Mo‘oni mei he Ngaahi Talanoa Fakatātā ‘a e Fakamo‘uí ‘i he Mātiu Vahe 13


Vahe 25

Ngaahi Mo‘oni mei he Ngaahi Talanoa Fakatātā ‘a e Fakamo‘uí ‘i he Mātiu Vahe 13

“ ‘Oku kei teka atu ‘a e ngaahi ve‘eteka ‘o e Pule‘angá, ‘o pouaki ‘e he to‘ukupu māfimafi ‘o Sihová; pea neongo ‘a e ngaahi fakafepakí, ‘e kei teka atu pē, kae ‘oua kuo fakahoko kotoa ‘Ene ngaahi folofolá.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

I he fakaofiofi ke ‘osi hono langa ‘o e Temipale Ketilaní, na‘e kamata leva ‘a Siosefa Sāmita mo e Kāingalotú ke teuteu kinautolu ki he ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga te nau ma‘u aí. Koe‘uhí ke tokoni‘i hono teuteu ‘o e kau takí ki hono fakatapui ‘o e temipalé, na‘e kamata ai ha fakataha ‘a e Ako‘anga ‘o e Kaumātu‘á ‘i Nōvema ‘o e 1835. Na‘e fokotu‘u ‘a e ako‘angá ni ‘i he 1834, ‘a ia ko hano hoko atu ai pē ia ‘o e Ako‘anga ‘o e Kau Palōfitá na‘e ‘uluaki fokotu‘u ki mu‘á.

Na‘e kau ‘i he ngaahi lēsoni na‘e ako ‘e Siosefa Sāmita mo e toenga ‘o e kau tangatá ‘a e lea faka-Hepeluú, ‘a ia ko e lea ia na‘e ‘uluaki hiki ‘aki ‘a e konga lahi ‘o e Fuakava Motu‘á. ‘Oku fakahaa‘i ‘e he tohinoa ‘a e Palōfitá he vaha‘ataimi ko ‘ení na‘á ne ako ‘a e lea faka-Hepeluú ‘i he meimei ‘aho kotoa pē, ‘o fa‘a laulau-houa ‘i he ‘aho. ‘Oku kau ‘i he ngaahi fakamatala na‘e hiki ‘i he‘ene tohinoá ha ngaahi kupu‘i lea hangē ko ‘ení, “Fakamoleki e ‘ahó kotoa ‘i he lau ‘o e lea faka-Hepeluú” pe “ ‘Alu ki he akó mo lau ‘a e lea faka-Hepeluú.”1‘I he ‘aho 19 ‘o Sānuali 1836, na‘á ne hiki ai: “Fakamoleki ‘a e ‘ahó kotoa ‘i he akó. Na‘e tāpuekina kimautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he‘emau akó. Na‘a mau kamata he ‘ahó ni hono lau ‘emau ‘ū Tohi Tapu Faka-Hepeluú pea na‘e ola lelei ‘aupito. Hangē ‘oku fakaava ‘e he ‘Eikí homau ‘atamaí ‘i ha founga fakaofo ke mahino kiate kimautolu ‘a ‘Ene folofolá ‘i he lea motu‘á ni.”2 Hili ha māhina ‘e taha mei ai, na‘á ne hiki ‘o pehē: “ ‘Alu ki he akó pea lau mo liliu lea mo ‘emau kalasí ‘o hangē ko e angamahení. ‘Oku fiefia hoku lotó ‘i hono lau e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i he lea fakafonua totonú.”3

‘Oku hoko ‘a e ngaahi me‘a na‘e foua ‘e Siosefa Sāmita ‘i he Ako‘anga ‘o e Kau Kaumātu‘á ko ha fakamo‘oni ia ‘e taha ‘o ‘ene manako ‘i he folofolá. Na‘á ne ako faivelenga e folofolá, ma‘u ai ha fakafiemālie, ‘ilo, pea mo ha tataki fakalaumālie ‘i he‘ene mo‘uí kotoa. Ko e mahu‘inga tahá, he ko ha potufolofola mei he Tohi Tapú na‘á ne taki ia ke ne fekumi ai ki ha poto mei he ‘Otuá ‘o ne ma‘u ai ‘a e ‘Uluaki Mata Me‘a-Hā-Maí ‘i he‘ene kei ta‘u 14 pē (vakai, Sēmisi 1:5).

‘Oku fonu ‘a e ngaahi tohi mo e ngaahi malanga ‘a e Palōfitá ‘i ha ngaahi kupu‘i folofola mo ha ngaahi faka‘uhinga, koe‘uhí he na‘á ne ‘osi ako faka‘āuliliki ‘a e folofolá pea nau hoko ai ko ha konga fakanatula ‘o ‘ene fakakaukaú. Na‘á ne faka‘aonga‘i fakahangatonu ‘a e folofolá ‘i he‘ene ngaahi akonakí, mo fakatātā ki ai, toe fakalea makehe kinautolu, pea ngāue‘aki kinautolu ko e fakava‘e ‘o ‘ene ngaahi malangá. Na‘á ne pehē ‘i ‘Epeleli ‘o e 1844, “ ‘Oku ou ‘ilo mo mahino kiate au ‘a e folofolá.”4

Na‘e hanga ‘e he‘ene ‘ilo lahi ki he folofolá ‘o fakafaingofua‘i ia ke ne ako‘i mo faka‘uhinga‘i kinautolu ‘i he mālohi lahi pea mo mahino, pea ‘oku manatu‘i ‘e ha tokolahi na‘a nau fanongo ki he‘ene leá ‘a e me‘a na‘á ne lavá. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi na‘e malava pē ‘e he Palōfitá ke ne “to‘o ‘a e folofolá pea ‘ai ke mātu‘aki mahino mo faingofua ke lava ‘o mahino ki he tokotaha kotoa pē.”5

Na‘e fakamatala ‘e Uenitolo Meisi ‘o pehē: “Kuó u ‘osi fanongo ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he kakaí pea ‘i he fakafo‘ituituí, ‘i he la‘ala‘aá mo e ‘alotāmakí, ‘o hangē ko ha tokolahi kehe ‘i he taimi na‘á ne ako‘i ai kinautolu mei he tu‘unga malangá. Pea na‘á ku maheni mo ia ‘o tatau ai pē ‘i hoku falé pe ‘i hono falé… pea ‘oku ou ‘ilo‘i he ‘ikai ke lava ‘e ha tangata ‘o fakamatala‘i ‘a e folofolá, mo ‘ai ke mahinongofua pehē ke ‘oua na‘a toe ta‘e mahino ki ha taha honau ‘uhingá, tuku kehe kapau na‘e ako‘i ia ‘e he ‘Otuá.

“Kuó u fa‘a mā ‘i he taimi ‘e ni‘ihi koe‘uhí he na‘á ku ‘osi ako lahi ‘a e folofolá, talu mei he‘eku kei si‘í. Na‘e te‘eki ke u ‘ilo‘i ‘e au ‘a e me‘a na‘e mātu‘aki mahino ‘i he taimi na‘á ne fakamatala‘i aí. Ko e anga pē ‘eku lau, ka na‘á ne mio‘i ‘a e fo‘i kií, pea ava lahi hake ‘a e matapā ‘o e ‘iló, ‘o fakahā mai ha ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga fo‘ou mo motu‘a, fakatou‘osi.”6

‘Oku mahino hono ‘ilo ‘e he Palōfitá ‘a e folofolá ‘i he tohi ko ‘ení, ‘a ia na‘á ne fai ai ha faka‘uhinga fakaepalōfita ‘o e ngaahi tala-fakatātā ‘a e Fakamo‘uí ‘i he tohi Mātiu vahe 13. Na‘á ne ako‘i ‘oku fakamatala‘i ‘e he ngaahi tala-fakatātaá ni hono fokotu‘u ‘o e Siasí ‘i he kuonga ‘o e Fakamo‘uí pea pehē ki he‘ene tupulekina leleí pea mo hono iku‘angá ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e faiako ‘a e Fakamo‘uí ‘i he tala-fakatātā koe‘uhí ke lava ‘e kinautolu na‘e tui ki He‘ene ngaahi akonakí ‘o ma‘u ha maama lahi ange, ka ‘e mole meiate kinautolu ‘oku nau fakasītu‘a‘i ‘a ‘Ene ngaahi akonakí ‘a e maama na‘a nau ma‘ú.

“Pea ha‘u ‘a e kau ākongá ‘o nau pehē ki he [Fakamo‘uí], Ko e hā ‘okú ke lea ai kiate kinautolu ‘i he ngaahi fakatātaá? [Te u pehē heni, ko “kinautolu” na‘e faka‘aonga‘i ‘i he fehu‘i ko ‘ení… ‘oku ‘uhinga ia ki he kakaí.] Pea lea ia ‘o pehē ange kiate kinautolu, [ko e lea ‘eni ia ki he kau ākongá], koe‘uhí kuo tuku kiate kimoutolu ke ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a lilo ‘o e Pule‘anga ‘o e Langí, ka ‘oku ‘ikai tuku kiate kinautolu [ki he kakai ta‘e tuí]; he ko ia ‘okú ne ma‘ú, ‘e toe foaki kiate ia, pea te ne ma‘u ‘o lahi; ka ko ia ‘oku ‘ikai ma‘ú, ‘e to‘o meiate ia ‘a ia ‘okú ne ma‘ú.’ [Mātiu 13:10–12.]

“ ‘Oku mahino kiate kitautolu mei he folofolá ni, ko kinautolu na‘e mu‘aki fekumi ki ha Mīsaia ke hā‘ele mai ‘o fakatatau mo e fakamo‘oni ‘a e kau Palōfitá, pea na‘e fekumi ‘i he kuonga ko iá ki ha Mīsaia, ka na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ha maama fe‘unga ke ‘ilo‘i Ia ke hoko ko honau Fakamo‘ui, pea mo ‘Ene hoko ko e Mīsaia mo‘oní, na‘e pau ke nau ta‘e fiemālie, pea a‘u ‘o mole kotoa mo e ‘iló, pe na‘e to‘o meiate kinautolu ‘a e maama, mo e mahino, mo e tui kotoa na‘a nau ma‘u ki he me‘á ni, tu‘unga ‘i he‘enau ta‘e tuí. Ko ia ai, ko ia ko ē he ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e maama ‘oku lahi angé, kuo pau na‘e to‘o meiate ia ‘a e maama kotoa na‘á ne ma‘ú; pea kapau ‘e fakapo‘uli ‘a e maama ‘oku ‘iate koé, ‘e fēfē hono lahi ‘o e fakapo‘uli ko iá! ‘Oku pehē ai ‘e he Fakamo‘uí: ‘Ko ia, ‘oku ou lea ai kiate kinautolu ‘i he ngaahi fakatātaá, koe‘uhí ‘oku nau ‘ā kae ‘ikai mamata; pea ‘oku nau fanongo, kae ‘ikai ongo‘i, pea ‘oku ‘ikai te nau ‘ilo; pea kuo fakamo‘oni[‘i] ‘iate kinautolu ‘a e lea ‘a ‘Ēsaiasí [‘Īsaiá], ‘oku pehē, Te mou fakaongoongo pea fanongo, kae ‘ikai ongo‘i; pea te mou siofia ‘o mamata, kae ‘ikai ‘ilo‘i.’ [Mātiu 13:13–14.]

“ ‘Oku tau ‘ilo heni ko e tefito‘i ‘uhinga pē ne tuku mai ‘e he palōfitá ni [‘Īsaia], ki he ‘ikai ke nau tali e Mīsaiá, he na‘e ‘ikai pea ‘e ‘ikai mahino kiate kinautolu; pea nau mamata kae ‘ikai ‘ilo‘i; he ‘kuo fakaongonoa ‘a e loto ‘o e kakaí ni, pea kuo tuli honau telingá, pea kuo nau fakamohe honau matá, telia na‘a ‘iloangé kuo mamata honau matá, pea ongo‘i [‘e] honau telingá, pea ‘ilo ‘e honau lotó, pea liliu ai, pea te u fakamo‘ui ‘a kinautolu.’ [Mātiu 13:15.] BKa ko e hā na‘á Ne folofola‘aki ki He‘ene kau ākongá? ‘‘Oku monū‘ia homou matá, he ‘oku nau mamata: mo homou telingá, he ‘oku nau ongo‘i, he ‘oku ou tala mo‘oni atu kiate kimoutolu, ‘oku tokolahi ‘a e palōfita mo e tangata mā‘oni‘oni na‘e holi ke mamata [ki he me‘a] ‘a ia ‘oku mou mamata aí, ka na‘e ‘ikai te nau mamata, pea ke fanongo [ki he me‘a] ‘a ia ‘oku mou fanongo aí, ka na‘e ‘ikai ke nau fanongo.’ [Mātiu 13:16–17.]

Te tau toe pehē heni—he kuo tau ma‘u ‘a e tefito‘i mo‘oni na‘e tu‘unga ai ‘a e monū‘ia ‘a e kau ākongá—ko e mala‘ia ko ia na‘e nofo ‘i he kakai na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a ‘Ene folofolá, na‘e tu‘unga ia ‘i he ‘ikai ke nau fie mamata ‘aki honau matá, mo fanongo ‘aki honau telingá; ‘o ‘ikai koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke nau ta‘e malava ‘o fanongo, pe ta‘e ma‘u ha faingamālie ke mamata mo fanongo, ka koe‘uhí he na‘e fonu honau lotó ‘i he angahalá mo e ngaahi me‘a fakalieliá; ‘‘o hangē ko ho‘omou ngaahi tamaí.’ [Ngāue 7:51.] ‘I he tomu‘a ‘ilo‘i ‘e he palōfitá ‘e fakafefeka honau lotó, na‘á ne fakahaa‘i mahino leva; pea ko e mala‘ia‘angá ‘eni… ki māmaní; kuo ha‘u ‘a e māmá ki māmani, pea ‘oku ‘ofa lahi ‘a e kakaí ki he po‘ulí ‘i he māmá, koe‘uhí ‘oku kovi ‘enau ngaahi ngāué. Na‘e ako‘i mātu‘aki mahino ‘eni ‘e he Fakamo‘uí, ke ‘oua na‘a ma‘u hala ‘e ha tangata ‘okú ne lau e folofolá kae ‘ikai fu‘u tokanga ki ai.

“… ‘Oku anga ‘aki ‘e he tangatá, ko e taimi ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e mo‘oní ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá, ‘oku nau pehē leva, ‘Oku fakamisiteli kotoa ia; kuo nau lea ‘i he lea fakatātā, pea, ko ia ai, he ‘ikai mahino. ‘Oku mo‘oni, ‘oku nau ma‘u ha mata ke mamata kae ‘ikai ‘ilo‘i, ka ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha taha ia ‘e kui fēfē ‘o hangē ko kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau fie sió; pea neongo na‘e folofola ‘aki ‘eni ‘e he Fakamo‘uí ki he fa‘ahinga peheé, ka na‘á ne fakamatala‘i mahino ia ki He‘ene kau ākongá; pea ‘oku tau ma‘u ai ha ‘uhinga ke loto fakatōkilalo mo‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua ‘o ‘etau ngaahi tamaí, ‘i He‘ene tuku ‘a e ngaahi me‘á ni ‘i he folofolá ma‘atautolu, ‘oku mahino ‘aupito, pea neongo ‘a e feinga mo e kau fakataha ‘a e mālohi ‘o e kau taula‘eiki ‘a Pealí, kuo te‘eki ai ke nau ma‘u ha mālohi ke fakakuihi hotau matá, mo fakapo‘uli‘i ‘etau mahinó, kapau te tau fakaava ai pē hotau matá, mo lau tau‘atāina, ‘i ha ki‘i momeniti.”7

‘Oku fakahaa‘i ‘e he tala-fakatātā ‘o e tangata tūtū‘í ‘a e ngaahi ola ‘o hono malanga‘aki ‘o e ongoongoleleí; ‘okú ne toe fakahaa‘i foki na‘e fokotu‘u ‘e he Fakamo‘uí Hono pule‘angá ‘i he vahevahe‘anga ‘o taimí.

“ ‘I he taimi na‘e fai ai ‘e he Fakamo‘uí ‘a e ngaahi lea mo e ngaahi tala-fakatātā faka‘ofo‘ofa ko ‘eni ‘oku ‘i he [Mātiu 13], ‘oku tau fakatokanga‘i na‘e nofo ia ‘i ha vaka, koe‘uhí ko ha kakai tokolahi na‘a nau lolofi atu kiate Ia ke fanongo ki He‘ene folofolá; pea na‘á Ne kamata ako‘i kinautolu, ‘aki ‘Ene pehē:

“ ‘Vakai, na‘e ‘alu atu ‘a e tangata tūtū‘í ke tūtuu‘i, pea ‘i he‘ene tūtū‘í, na‘e mokulu ‘a e tenga [‘e] ni‘ihi ‘i he ve‘e halá, pea ha‘u ‘a e fanga manupuná ‘o kai ‘o ‘osi ia: pea mokulu ‘a e ni‘ihi ‘i he potu makamaka, na‘e si‘i ai ‘a e kelekelé; pea tupu leva ia, koe‘uhí na‘e ‘ikai matolu ‘a e kelekelé: pea ‘i he ‘alu hake ‘a e la‘aá, na‘e vela ia; pea koe‘uhí na‘e ‘ikai hano aka, ne mate ia. Pea mokulu ‘a e ni‘ihi ‘i he ‘akau talatala, pea tupu ‘a e ‘akau talatalá ‘o fakakāsia ia: ka na‘e mokulu ‘a e ni‘ihi ki he kelekele leleí, pea tupu ai ‘a e fua, ko e taki teau ‘a e ni‘ihi, pea onongofulu ‘a e ni‘ihi, mo e tolungofulu ‘a e ni‘ihi. Ko ia ‘okú ne telinga ongó, ke ongo‘i ia.’ [Mātiu 13:3–9.]…

Ka mou fanongo ki hono fakamatala‘i ‘o e tala-fakatātā ‘o e Tangata Tūtū‘í: ‘‘O ka fanongo ‘e ha taha ki he folofola ‘o e Pule‘angá, ka ‘oku ‘ikai tokanga ki ai, ‘oku ha‘u ‘a e tokotaha angakoví, ‘o fa‘ao ‘a ia na‘e tūtuu‘i ki hono lotó.’ Hanga ‘o fakatokanga‘i heni ‘a e kupu‘i lea—‘a ia na‘e tūtuu‘i ki hono lotó. ‘Ko ‘eni ia na‘á ne ma‘u ‘a e tengá ‘i he ve‘e halá.’ [Mātiu 13:19.] Ko ha kakai ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha tefito‘i mo‘oni ‘o e mā‘oni-‘oní, pea ‘oku fonu honau lotó ‘i he faiangahalá, pea ‘oku ‘ikai ha‘anau tokanga ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní, ‘oku ‘ikai mahino kiate kinautolu ‘a e folofola ‘o e mo‘oní ‘i he‘enau fanongo ki aí. ‘Oku to‘o leva ‘e he tēvoló ‘a e folofola ‘o e mo‘oní mei honau lotó, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke nau tokanga ki he mā‘oni‘oní.

“ ‘Ka ko ia na‘á ne ma‘u ‘a e tengá ‘i he potu maká, ko ia [ia] ‘okú ne fanongo ki he folofolá, pea ma‘u fiefia ia; ka ‘oku ‘ikai aka ia ‘iate ia, pea ‘oku tolonga si‘i pē ia: he ‘o ka hoko ‘a e mamahí pe ‘a e fakatangá koe‘uhí ko e folofolá, ‘oku hinga leva ia. Pea ko ia foki na‘á ne ma‘u ‘a e tengá ‘i he ‘akau talatalá, ko ia ia ‘okú ne fanongo ki he folofolá; ka ko e tokanga ki māmaní, mo e fakakehe ‘e he koloá, ‘okú ne fakakāsia ‘a e folofolá, pea ta‘e fua ai ia. Ka ko ia na‘á ne ma‘u ‘a e tengá ‘i he kelekele leleí, ko ia ia ‘okú ne fanongo ki he folofolá, pea tokanga‘i; pea tupu ai hono fuá, ‘o taki teau ‘i he ni‘ihi, pea onongofulu ‘i he ni‘ihi, mo tolungofulu ‘i he ni‘ihi.’ [Mātiu 13:20–23.]

“Na‘e pehē hono fakamatala‘i ‘e he Fakamo‘uí ki He‘ene kau ākongá ‘a e tala-fakatātā na‘á Ne faí, ‘o ‘ikai tuku ha me‘a fakalilolilo pe fakapo‘uli ‘i he ‘atamai ‘o kinautolu na‘e tui mo‘oni ki He‘ene folofolá.

“Te tau faka‘osi leva ‘o pehē, ko ‘enau ta‘etuí ‘a e tefito‘i ‘uhinga na‘e ‘ikai ke ma‘u ai ‘e he kakaí, pe ‘e māmani, ‘o hangē ko hono fakamahino‘i ‘e he Fakamo‘uí, ha fakamatala ki He‘ene ngaahi talafakatātaá. ‘Okú ne pehē, ‘oku tuku kiate kimoutolu ke mou ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a lilo ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá [vakai, Mātiu 13:11].Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ko e tui mo e falala na‘a nau ma‘u kiate Iá. Na‘e fai ‘a e tala-fakatātaá ni ke fakahaa‘i ‘aki ‘a e ngaahi ola ‘oku ma‘u ‘i hono malanga‘i ‘o e folofolá; pea ‘oku tau tui ‘oku ‘i ai ‘ene kaungatonu ki hono kamata, pe fokotu‘utu‘u, ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga ko iá; ko ia te tau kei hokohoko atu ai pē ‘o fakatotolo‘i ‘Ene ngaahi folofola fekau‘aki mo e Pule‘angá ni mei he taimi ki he taimi ‘o fai atu, ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o māmaní.”8

‘Oku ako‘i ‘e he tala-fakatātā ‘o e uité mo e teá ‘e tutupu fakataha pē ‘a e mā‘oni‘oní mo e angahalá kae ‘oua kuo ngata ‘a māmani, ‘a ia ‘e tānaki fakataha ai ‘a e kau mā‘oni‘oní kae tutu ‘a e kau angahalá.

“ ‘Pea fakahā atu ‘e ia kiate kinautolu ‘a e fakatātā ‘e taha, ‘o pehē, [‘a ia ko ha tala-fakatātā ‘eni ‘oku ‘i ai ‘ene fekau‘aki mo hono fokotu‘u ‘o e Pule‘angá, ‘i he kuonga ai pē ko ia ‘o e māmaní,] ‘oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo e tangata na‘á ne tūtuu‘i ‘a e tenga lelei ki he‘ene ngoué, pea lolotonga ‘a e mohe ‘a e kakaí, na‘e ha‘u hono filí ‘o ne tūtuu‘i ‘a e tenga kovi ‘i he uité, kae ‘alu ia. Pea kuo tupu hake hono muká, pea kamata fua, pea toki hā ai foki ‘a e ‘akau koví; pea ha‘u ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘eikí ‘o nau pehē kiate ia, ‘Eiki, ‘ikai na‘á ke tūtuu‘i ‘a e tenga lelei ki ho‘o ngoué? pea kuo tupu mei fē ‘a e ‘akau koví? Pea pehē ange ‘e ia kiate kinautolu, ko e filí kuó ne fai ‘ení. Pea pehē ‘e he kau tamaio‘eikí kiate ia, ‘E lelei kiate koe ‘emau ‘alu ‘o ta‘aki ia mei aí? Ka na‘e pehē ange ‘e ia, ‘E ‘ikai; telia ‘i ho‘omou ta‘aki ‘a e ‘akau koví, ‘e mata‘aki ai mo e uité foki. Tuku ke na tupu fakataha ‘o a‘u ki he ututa‘ú: pea ‘i he fai ‘o e ututa‘ú te u tala ki he kau tu‘usí, Mou tomu‘a tānaki ‘a e ‘akau koví, ‘o no‘o ke tutu ia: kae tānaki ‘a e uité ki hoku feleokó.’ [Mātiu 13:24–30.]

“ ‘Oku tau ‘ilo ‘eni he tala-fakatātā ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i hono fokotu‘u ‘o e Pule‘angá ‘i he ngaahi aho ‘o e Fakamo‘uí, ‘a ia ‘oku fakafofonga‘i ‘e he ngaahi tenga leleí, pea tupu ai ‘a e fua leleí, ka ko e faihala ‘a e Siasí, ‘a ia ‘oku fakafofonga‘i ‘e he teá, ‘a ē na‘e tūtuu‘i ‘e he filí, pea mei ta‘aki fiefia ‘e He‘ene kau ākongá, pe fakama‘a mei he Siasí, kapau na‘e tali ‘enau fakakaukaú ‘e he Fakamo‘uí. Ka ‘i He‘ene tokaima‘anangá, na‘á Ne pehē ai, ‘Ikai. ‘Oku hangē pē ia ko Ha‘ane pehē, ‘oku hala ho‘omou fakakaukaú, he ‘oku kei kamakamata ‘a e Siasí, pea kapau te mou fai ‘a e me‘a ko iá, te mou faka‘auha ai ‘a e uité, pe ko e Siasí, fakataha mo e teá; ko ia, ‘e lelei ange ke tuku pē ke nau tupu fakataha kae ‘oua kuo a‘u ki he ututa‘ú, pe ko e ngata‘anga ‘o māmaní, ‘a ia ko hono ‘uhingá ko hono faka‘auha ‘o e kau angahalá, ‘a ē ‘oku te‘eki ai ke fakahokó…

“ ‘ … Pea ha‘u kiate ia ‘Ene kau ākongá, ‘o nau pehē, Fakamatala kiate kimautolu ‘a e fakatātā ‘o e tenga kovi ‘i he ngoué. Pea lea ia ‘o pehē ange kiate kinautolu, Ko ia ia na‘á ne tūtuu‘i ‘a e tenga leleí, ko e Foha ia ‘o e Tangatá; ko e ngoué ko māmani ia; ko e tenga leleí ko e fānau ia ‘o e Pule‘angá; ka ko e tenga koví, ko e fānau ia ‘a e tokotaha angakoví.’ [Mātiu 13:36–38.]

“Tuku ke fakatokanga‘i heni ‘e he‘etau kau lau makasiní ‘a e fakamatala ko ‘ení—‘ko e ngoué ko māmani ia, … ko e tenga koví ko e fānau ia ‘a e tokotaha angakoví, ko e fili na‘á ne tūtuu‘i iá ko e tēvoló ia; ko e ututa‘ú ko e iku‘anga [ia] ‘o māmaní, [tuku ke nau fakatokanga‘i fakalelei ‘a e kupu‘i lea—ko e iku‘anga ‘o māmaní,] pea ko e kau tu‘usí, ko e kau ‘āngeló.’ [Mātiu 13:38–39.]

“ ‘Oku ‘ikai ke ma‘u heni ‘e he tangatá ia ha toe fa‘ahinga ‘uhinga ke pehē ko ha fakatātā pē ‘eni, pe ‘oku ‘ikai mo‘oni ‘a e me‘a ‘okú ne fakamatala‘í, he ko ‘eni ‘okú Ne fakamatala‘i tonu mai ‘a e me‘a na‘á Ne folofola‘aki ki mu‘a ‘i he tala-fakatātaá; pea fakatatau mo e fakalea ko ‘ení, ko e ngata‘anga ‘o māmaní ko hono faka‘auha ia ‘o e kau angahalá; ko e ututa‘ú mo e ngata‘anga ‘o māmaní ‘oku faka‘uhinga hangatonu ia ki he fāmili ‘o e tangatá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, kae ‘ikai ko māmani, ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a ha ni‘ihi, pea mo ia ‘e mu‘omu‘a mai ki mu‘a ‘i he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá, pea mo hono fakafoki ‘o e me‘a kotoa peé ‘o hangē ko ia ne lea ‘aki ‘e he ngutu ‘o e kau palōfita mā‘oni‘oní, talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní; pea kuo pau ke ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘e fakahoko ‘e he kau ‘āngeló ‘i he ngāue ma‘ongo‘ongá ni, he ko kinautolu ‘a e kau tu‘usí.

“ ‘Ko ia, ‘o hangē ‘oku tānaki ‘a e ‘akau koví ‘o tutu ‘i he afí; ‘e pehē foki ‘i he iku‘anga ‘o e māmaní’ [Mātiu 13:40]; ‘a ia, ‘i he ‘alu atu ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá ‘o fakatokanga ki he ngaahi pule-‘angá, ki he kau taula‘eikí mo e kakaí fakatou‘osi, pea ‘i he‘enau fakafefeka honau lotó mo fakasītu‘a‘i ‘a e maama ‘o e mo‘oní, ko e fa‘ahinga ‘eni ‘e fuofua tuku atu ki he ngaahi fakatanga ‘a Sētané, pea ‘e nono‘o leva ‘a e fonó pea fakama‘u mo e fakamo‘oní, … pea tuku ai ‘a kinautolu ‘i he fakapo‘ulí, pea ‘oatu ki he ‘aho ‘o e velá; kuo ha‘i kinautolu ‘e he‘enau ngaahi holí, pea kuo fakamālohia honau ngaahi ha‘í ‘e he‘enau kau taula‘eikí, kuo [nau] mateuteu ki hono fakahoko ‘o e folofola ‘a e Fakamo‘uí—‘‘E fekau atu ‘e he Foha ‘o e Tangatá ‘ene kau ‘āngeló, pea te nau tānaki mei Hono Pule‘angá ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku fakakoví, mo kinautolu ‘oku faiangahalá, pea ‘e laku ‘a kinautolu ki he pupu‘a afí; pea ‘e ‘i ai ‘a e tangi mo e fengai‘itaki ‘o e nifó.’ [Mātiu 13:41–42.]

“ ‘Oku mahino kiate kitautolu ko hono tānaki fakataha ‘o e uité ki he feleokó pe tuku‘anga koloá, ‘e fakahoko ia ‘oku lolotonga ha‘i fakataha ‘a e teá mo teuteu ki he ‘aho ‘o e tutú; pea ‘i he hili ‘o e ‘aho ‘o e tutú, ‘pea ‘e toki ulo atu ‘a e mā‘oni‘oní ‘o hangē ko e la‘aá, ‘i he Pule‘anga ‘o ‘enau Tamaí. Ko ia ‘okú ne telinga ongó, ke ongo‘i ia’ [Mātiu 13:43].”9

‘Oku ako‘i ‘e he tala-fakatātā ‘o e tenga‘i mūsitá ‘e mafola ‘i māmani kotoa ‘a e Siasi mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a ia ‘e fokotu‘u ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení.

“Pea fakahā atu ‘e ia kiate kinautolu ‘a e fakatātā ‘e taha, ‘o fekau‘aki mo e Pule‘anga na‘e tonu ke fokotu‘u ki mu‘a si‘i pe ‘i he taimi ‘o e ututa‘ú, ‘a ia ‘oku peheni—‘ ‘Oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo e fo‘i tenga‘i mūsita, ‘a ia na‘e tō ‘e ha tangata ‘i he‘ene ngoué: ‘a ia ‘oku si‘i hifo ‘i he tenga‘i ‘akau kotoa pē: ka ‘o ka tupu ia, ‘oku lahi taha pē ‘i he fa‘ahinga ‘akau īkí, pea hoko ia ko e fu‘u ‘akau, ke tu‘u ‘a e fanga manu ‘o e ‘ataá ‘i hono ngaahi va‘á.’ [Mātiu 13:31–32.] ‘Oku tau lava ‘o ‘ilo mahino heni ‘oku ‘omi ‘eni ke ne fakafofonga‘i ‘a e Siasí ‘i he‘ene hoko mai ‘i he ngaahi ‘aho faka-‘osí. Vakai, ‘oku fakatātā ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí ki ai. Ka ko e hā ‘oku fakatātā ki aí?

“Tau to‘o mai e Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia na‘e to‘o ‘e ha tangata ‘o fūfuu‘i ‘i he‘ene ngoué, ‘o malu‘i ia ‘aki ‘ene tuí, ke toki hā mai ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pe ‘i hono taimi totonú; tau vakai ki he‘ene ‘alu hake mei he kelekelé, ‘a ia ‘oku lau ko e si‘i taha mo‘oni ‘i he ngaahi tenga‘i ‘akau kotoa peé, kae vakai ‘oku va‘ava‘a, ‘io, pea mā‘olunga ‘i hono ngaahi va‘a ngaopeopé mo faka-‘Otua hono ngeiá, kae ‘oua kuo hoko ko e lahi taha ‘i he ngaahi ‘akau īkí kotoa ‘o hangē ko e tenga‘i mūsitá. Pea ko hono mo‘oní, kuó ne huli mo ‘alu hake mei he kelekelé, pea kamata ke vakai hifo ‘a e mā‘oni‘oní mei he langí [vakai, Saame 85:11; Mōsese 7:62], pea ‘oku fekau‘i hifo ‘e he ‘Otuá Hono ngaahi mālohí, ‘Ene ngaahi me‘afoakí, mo e kau ‘āngeló ke tu‘u ‘i hono ngaahi va‘a ‘o iá.

“ ‘Oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo ha tenga‘i mūsita. Pea vakai, ‘oku ‘ikai ‘apē ko e Pule‘anga ‘eni ‘o e Langí ‘oku fokotu‘u hake hono ‘ulú ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí‘ i he ngeia ‘o hono ‘Otuá, ‘a ia ko e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘o hangē ha maka kāfakafa, mo ha makatu‘u ‘i he lotolotonga ‘o e moana vavalé, ‘oku fepaki mo e ngaahi matangi mālohi mo e ngaahi fatulisi ‘a Sētané, ka, kuó ne kei tu‘u loa, pea ‘okú ne kei matu‘uaki ‘a e ngaahi peau ta‘ane ‘o e filí, ‘a ia ‘oku teke mai ‘e he ngaahi matangi mālohi ‘o e anga kākaá, ‘a ia kuó ne [fasi] pea ‘okú ne kei lolotonga fasi mo fisihina lahi ‘a hono fu‘u peaú; pea ‘oku teke atu ‘o liunga ua hono ha‘aha‘á ‘e he fili ‘o e mā‘oni-‘oní? …

“Kuo … fuoloa ‘ene tō mai ‘a e ngaahi ‘ao ‘o e fakapo‘ulí ‘o hangē ha fasitanunu ha ngaahi peau ta‘ané ‘i he maka-tu‘u ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní; ka neongo ‘a e ngaahi me‘á ni kotoa, ‘oku kei tu‘u ‘ali‘aliaki pē ‘a e ngaahi va‘a ngaopeope ‘o e ki‘i tenga‘i mūsitá, ‘o mā‘olunga pea toe mā‘olunga ange, pea toe tupu ke lahi ange; pea ‘oku kei teka atu ‘a e ngaahi ve‘eteka ‘o e Pule‘angá, ‘o pouaki ‘e he to‘ukupu māfimafi ‘o Sihová; pea neongo ‘a e ngaahi fakafepakí, ‘e kei teka atu pē, kae ‘oua kuo fakahoko kotoa ‘Ene ngaahi folofolá.”10

‘Oku tatau e ngaahi fakamo‘oni ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘e Toko Tolú mo e ngaahi folofola ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní, pea mo e me‘a fakatupu na‘e fūfuu‘i ‘i he mahoa‘á; ‘oku ako‘i ‘e he tala-fakatātā ‘o e kupengá ‘a e tānaki fakaemāmani lahí.

“ ‘Pea lea ‘aki ‘e ia kiate kinautolu ‘a e fakatātā ‘e taha. ‘Oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo e me‘a fakatupu, na‘e to‘o ‘e ha fefine ‘o ‘ai ki he fua mahoa‘a ‘e tolu, ke ‘oua ke fakatupu kotoa pē ia.’ [Mātiu 13:33.] ‘E lava pē ke mahino na‘e ‘alu hake ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mei ha kihi‘i me‘a fakatupu na‘e tuku ki he kau fakamo‘oni ‘e toko tolú. Vakai ki hono lahi ‘o ‘ene tatau mo e tala-fakatātaá! ‘Oku vave ‘ene fakatupu ‘a e mahoa‘á, pea ‘e vavé ni ha‘ane fakatupu kotoa. …

“ ‘Ko e tahá, ‘oku tatau ‘a e Pule‘anga ‘o e Langí mo e kupenga, na‘e ‘a‘au ‘i tahi, pea tau ai ‘a e ngaahi ika kehekehe, pea kuo fonu ia, pea nau taki ki ‘uta, pea nofo ‘o tānaki ‘a e leleí ki he ngaahi kató, kae li‘aki ‘a e koví.’ [Mātiu 13:47–48.] Ko e ngāue ‘i he talafakatātā ko ‘ení, tau vakai ki he hako ‘o Siosefá, ‘enau fakamafola atu ‘a e kupenga ‘o e Ongoongoleleí he funga ‘o māmaní, ‘o tānaki mai ‘a e fa‘ahinga kehekehe kotoa pē, koe‘uhí ke fakahaofi ‘a e leleí ‘i he ngaahi vaka na‘e ‘osi teuteu ki he taumu‘a ko iá, pea ‘e tokanga‘i leva ‘e he kau ‘āngeló ‘a e koví. ‘ ‘E pehē foki ‘i he iku-‘anga ‘o māmaní—‘e ha‘u ‘a e kau ‘āngeló ‘o vahe‘i ‘a e angahalá mei he angatonú, ‘o laku ‘a kinautolu ki he pupu‘a afí, pea ‘e ‘i ai ‘a e tangi mo e fengai‘itaki ‘o e nifó. Pea pehē ai ‘e Sīsū kiate kinautolu, ‘Oku mou ‘ilo ‘a e ngaahi me‘á ni kotoa pē? Pea nau talaange kiate Ia, ‘Io, ‘Eiki.’ [Mātiu 13:49–51.] Pea te tau pehē, ‘io, ‘Eiki; pea te nau pehē mo kinautolu, ‘io, ‘Eiki; he ko e ngaahi me‘á ni ‘oku fu‘u mahino mo nāunau‘ia lahi, kuo pau ai ke tali ‘e he Kāingalotu kotoa pē ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ‘aki ‘a e ‘Ēmeni ‘i he loto fakamātoato mo‘oni kiate kinautolu.

“ ‘Pea pehēange ‘e Ia kiate kinautolu, ko ia, ko e akonaki kotoa pē kuo akonekina [‘i] he Pule‘anga ‘o e Langí, ‘oku tatau ia mo e tangata ko [ha] ‘eiki ‘o [ha] fale, ‘a ia ‘oku ‘omi mei he‘ene koloá ‘a e ngaahi me‘a fo‘ou mo e me‘a motu‘a.’ [Mātiu 13:52.]

“Ko e ngaahi ngāue ‘oku fakamatala‘i ‘i he tala-fakatātā ko ‘ení, vakai ki he ‘alu hake ‘a e Tohi ‘a Molomoná mei he koloa ‘o e lotó. Pea pehē foki ki he ngaahi fuakava na‘e fai ki he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní [‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá], pea mo hono liliu ‘o e Tohi Tapú foki—‘a ia ‘oku ‘ohake ai mei he lotó ha ngaahi me‘a fo‘ou mo motu‘a, ‘oku tali ai ‘a e fua ‘e tolu ‘o e mahoa‘a ‘oku lolotonga sivi ‘i he fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, mo e tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló, ‘a ia kuo nau ‘osi kamata ‘a e ngāué ni ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘a ia ‘oku fakatātā‘aki e me‘a fakatupu na‘á ne fakatupu kotoa ‘a e takaongá. ‘Ēmeni.”11

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

  • Toe fakamanatu ‘a e peesi 337–40. Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he sīpinga ‘a Siosefa Sāmitá ke tokoni ‘i he‘etau ako folofolá?

  • Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a Siosefa Sāmita ki he ‘uhinga na‘e fa‘a faiako‘aki ai ‘e he Fakamo‘uí ‘a e tala-fakatātaá (peesi 340–42). ‘I he‘etau ‘ilo ko ia ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, ‘okú ke pehē ko e hā hono ‘uhinga ‘o e mamata ‘aki hotau matá mo fanongo ‘aki hotau telingá? ‘Okú ke pehē ko e hā hono ‘uhinga ‘e to‘o atu ai ‘a e māmá meiate kitautolu ‘o kapau he ‘ikai ke tau fie tali ‘a e maama ‘oku lahi angé? Fakakaukau pe ko e hā ‘e fie ma‘u ke ke fai ke ma‘u ai ha maama lahi ange ‘o e ongoongoleleí.

  • Ako ‘a e tala-fakatātā ‘o e tangata tūtū‘í (peesi 342–44). ‘I he talafakatātā ko ‘ení, ‘oku fakahaa‘i ai ‘e he Fakamo‘uí ha pōpoaki tatau ‘o e ongoongoleleí ‘okú ne ‘omi ha ngaahi ola kehekehe ‘o fakatatau mo e founga hono tali ‘e he kakaí. Ko e hā ‘oku ‘ikai ke lava ai ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá ‘o tupu ‘i he kakai “ ‘oku fonu honau lotó ‘i he angahalá”? Ko e hā ‘oku fakatupunga ai ‘e he me‘a fakamamahí mo e fakatangá hono teke‘i ‘e ha kakai ‘e ni‘ihi e folofola ‘a e ‘Otuá? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hanga ai ‘e he “tokanga ki māmaní” mo e “fakakehe ‘e he koloá” ‘o fakakāsia‘i e folofola ‘oku ‘iate kitautolú?

  • Ko e hā ha founga te tau fakapapau‘i ‘aki ‘oku lelei ’etau konga “kelekelé” ‘i he taimi ‘e tō ai ‘a e folofolá ‘iate kitautolú? Ko e hā ‘e lava ‘o fai ‘e he mātu‘á ke tokoni ki he fānaú ‘i hono teuteu honau lotó ke ma‘u ‘a e folofolá?

  • ‘I he tala-fakatātā ‘o e uité mo e teá (peesi 344–46), ‘oku fakafofonga‘i ‘e he uité ‘a e kakai mā‘oni‘oní, pe “fānau ‘o e Pule‘angá.” ‘Oku fakafofonga‘i ‘e he teá ‘a e “fānau ‘a e tokotaha angakoví.” ‘E founga fēfē ha‘atau kei angatonu ai pē neongo kuo fakangofua ‘a e “teá” ke tupu ‘i he lotolotonga ‘o e “uité”? ‘Oku tokoni fēfē ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:1–7 ke mahino atu kiate koe ‘a e tala-fakatātaá?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tatau ai ‘a e Siasí he ‘ahó ni mo e ki‘i fu‘u ‘akau tupu ‘i he talafakatātā ‘o e tenga‘i mūsitá? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga lahi ange, vakai ki he peesi 347–48.)

  • Toe fakamanatu ‘a e peesi 348–50. Fakatokanga‘i ange ko e lēvaní [me‘a fakatupú] ko ha me‘a ia ‘okú ne fakatupu ‘a e takaonga ‘o e maá ke tupú. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tatau ai ‘a e ngaahi folofola ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní mo e me‘a fakatupú ki he Siasí? Ko e hā ha founga ‘oku nau faitatau ai mo ha fakatupu fakafo‘ituitui kiate koe? ‘Oku tatau fēfē ‘a e ngaahi folofola ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní mo ha koloa “ ‘oku fo‘ou mo motu‘a”?

  • ‘I he tala-fakatātā ‘o e kupenga ‘o e ongoongoleleí (peesi 348), ‘okú ke pehē ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tānaki ‘e he kupengá ‘a e fa‘ahinga kehekehe kotoa pē ‘o e iká? ‘Oku fakahoko fēfē ‘a e tala-fakatātā ko ‘ení he ‘ahó ni?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Luke 8:4–18; ‘Alamā 12:9–11; T&F 86:1–11; 101:63–68

Ma‘u‘anga Fakamatalá

  1. History of the Church, 2:326, 387; mei he ngaahi me‘a na‘e hiki ‘i he tohinoa ‘a Siosefa Sāmitá, ‘aho 7 ‘o Tīsema 1835, mo e ‘aho 29 ‘o Sānuali 1836, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō.

  2. History of the Church, 2:376; mei he me‘a na‘e tohi ‘i he tohinoa ‘a Siosefa Sāmitá, ‘aho 19 ‘o Sānuali 1836, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō.

  3. History of the Church, 2:396; mei he me‘a na‘e tohi ‘i he tohinoa ‘a Siosefa Sāmitá, ‘aho 17 ‘o Fēpueli 1836, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō.

  4. History of the Church, 6:314; mei ha lea na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita he ‘aho 7 ‘o ‘Epeleli 1844, ‘i Nāvū ‘i ‘Ilinoisi; na‘e lipooti ‘e Uilifooti Utalafi, Uiliate Lisiate, Tōmasi Puloka, mo Uiliami Keleitoni.

  5. Brigham Young, Deseret News, Dec. 30, 1857, p. 340; na‘e fakalelei‘i ‘a e sipelá.

  6. Wandle Mace, Autobiography, ca. 1890, p. 45, ‘Ākaivi ‘a e Siasí, Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, Sōleki Siti, ‘Iutā.

  7. History of the Church, 2:265–66; ko e ngaahi fo‘i lea ‘oku ha‘i fika ua, tolu, mo e fā ‘i he palakalafi ‘uluakí ko e ngaahi lea totonú pē ia; na‘e fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá mo e kalamá; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he kaumātu‘a ‘o e Siasí, Tīsema ‘o e 1835, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, pulusi ‘i he Messenger and Advocate, Dec. 1835, pp. 225–26.

  8. History of the Church, 2:264–67; na‘e fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá mo e kalamá; na‘e liliu ‘a e vahevahe fakapalakalafí; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he kaumātu‘a ‘o e Siasí, Tīsema ‘o e 1835, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, pulusi ‘i he Messenger and Advocate, Dec. 1835, pp. 225–26.

  9. History of the Church, 2:267, 271; ko e ngaahi ‘uluaki fo‘i lea ‘oku ha‘i ‘i he palakalafi ‘uluakí, mo e ngaahi fo‘i lea ‘oku ha‘i ‘i he palakalafi hono faá ko e ngaahi fo‘i lea totonú pē ia; na‘e fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá mo e fakamata‘itohi lahí; na‘e liliu ‘a e vahevahe fakapalakalafí; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he kaumātu‘a ‘o e Siasí, Tīsema ‘o e 1835, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, pulusi ‘i he Messenger and Advocate, Dec. 1835, pp. 226–29.

  10. History of the Church, 2:268, 270; ko e fo‘i lea ‘oku ha‘i ‘i he palakalafi tolú ko e fo‘i lea totonú pē ia; na‘e fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá, fakamata‘itohi lahí, mo e kalamá; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he kaumātu‘a ‘o e Siasí, Tīsema ‘o e 1835, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, pulusi ‘i he Messenger and Advocate, Dec. 1835, pp. 227–28. Vakai, peesi xvii. ki he fakamatala fekau‘aki mo e ngaahi liliu ‘i he hingoa totonu ‘o e Siasí.

  11. History of the Church, 2:270, 272; na‘e fakalelei‘i ‘a e faka‘ilonga leá mo e fakamata‘itohi lahí; na‘e liliu ‘a e vahevahe fakapalakalafí; mei ha tohi meia Siosefa Sāmita ki he kaumātu‘a ‘o e Siasí, Tīsema ‘o e 1835, Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, pulusi ‘i he Messenger and Advocate, Dec. 1835, pp. 228–29.

ʻĪmisi
Joseph teaching

Ko hono ako‘i ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha kau tangata, kau ai ‘a Pilikihami ‘Iongi (to‘ohemá). Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi na‘e lava ‘e he Palōfitá ‘o “to‘o ‘a e folofolá pea ‘ai ke mātu‘aki mahino mo faingofua ke lava ‘o mahino ki he tokotaha kotoa pē.”

ʻĪmisi
man sowing seeds

“Vakai na‘e ‘alu ‘a e tangata tūtū‘í ke tūtuu‘i, pea ‘i he‘ene tūtū‘í, na‘e mokulu ‘a e tenga ‘e ni‘ihi ‘i he ve‘ehalá. … Ka na‘e mokulu ‘a e ni‘ihi ki he kelekele leleí, pea tupu ai ‘a e fua.”

ʻĪmisi
waves

Oku “tatau [e Siasí] mo ha maka ‘oku tu‘u ta‘eue‘ia mo fakamakatu‘u ‘i he lotolotonga ‘o e moana vavalé, ‘oku fepaki mo e ngaahi matangi mālohi mo e ngaahi fatulisi ‘a Sētané, ka ‘okú ne kei matu‘uaki pē.”