Ko e Nofo mo e Kakai Kehé ‘i he Melino mo e Fe‘ofo‘ofaní

“ ‘Oku tau loto ke nofo melino mo e kakai kotoa pē.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e taha ‘o e ngaahi faka‘amu ‘a e Kāingalotú he kamakamata ‘a e Siasí ke tuku ange ke nau mo‘ui‘aki ‘enau tui fakalotú ‘i he melino. Ka ko e fē pē ha feitu‘u ne nau hiki ki ai, na‘e mavahe ‘a e melinó meiate kinautolu. ‘I he 1833, ko e ta‘u ‘aki pē ia hono ua mei hono fakatapui ‘o e potu ke tānaki ki ai e kāingalotú ‘i Mīsulí, kuo fakamālohi‘i kinautolu ‘e he kau fakatangá ke nau mavahe mei he Vahefonua Siakisoní ‘i Mīsuli (vakai, peesi 325). Na‘e nofo fakataimi ‘a e Kāingalotú ‘i he Vahefonua Keleí ‘i Mīsuli, pea ‘i he 1836 na‘a nau kamata hiki atu leva ki he fakatokelau ‘o Mīsulí. Na‘e nofo‘i ‘e hanau tokolahi ‘a e Vahefonua Kolouelá (Caldwell County) ko ha vahefonua ia ne fokotu‘utu‘u ‘e he pule-‘angá ke nofo ai e Kāingalotú. Na‘e vave ‘aupito e tupu tokolahi ‘a e Kāingalotú ‘i Hihifo Mama‘ó, ‘a ē ne hoko ko honau kolo lahí.

Na‘e hoko atu pē nofo ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, ka ‘i Sānuali ‘o e 1838, na‘e pau ke ne mavahe tupu mei he‘ene manavasi‘i ki he‘ene mo‘uí. Na‘e fononga ai mo hono fāmilí ‘i ha kilomita ‘e 1448 ki Hihifo Mama‘o, ‘o kau atu ki he Kāingalotu na‘e nofo aí. Pea ki mui ange ‘i he 1838, na‘e fakatau leva ‘e ha tokolahi ‘o e Kāingalotu ‘o Ketilaní pe li‘aki honau ngaahi ‘apí ka nau muimui ‘i he Palōfitá ki Mīsuli. Koe‘uhí ke feau e ‘aukolo mai ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ki he feitu‘ú ni, na‘e tuku pau ai ‘e he Palōfitá ha ngaahi feitu‘u ofi ki Hihifo Mama‘o ‘e lava ke nofo ai ‘a e Kāingalotú. ‘I Siulai 1838, na‘e fakatapui ai ‘a e makatuliki ‘o e temipale ‘i Hihifo Mama‘ó, ‘o ma‘u ai ‘e he Kāingalotú ha ‘amanaki te nau lava ‘o fokotu‘u ha nofo‘anga pau ‘a ia te nau lava ke ma‘u ai ha tu‘umālie mo ha nonga. Me‘apango, he na‘e ‘ikai hano taimi kuo kamata ke vahevahe‘i kinautolu mei he kakai ‘o e fonuá ‘e he ngaahi feke‘ike‘i tatau mo ia ne nau foua ‘i he Vahefonua Siakisoní, pea ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1838, kuo toe kamata ke ‘ohofi ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘e he kau fakatangá mo e kau sōtiá.

‘I ha ‘aho ‘e taha na‘e ‘a‘ahi ai ‘a e Palōfitá ki he ‘api ‘o ‘ene ongomātu‘á ‘i Hihifo Mama‘o, fe‘unga mo ha hū mai ‘a ha kau tangata sōtia kuo ‘osi fakamahafu ‘o talaange kuo pau ke nau fakapoongi ia ‘i ha hia na‘e mahalo‘i ki ai. Na‘e fakamatala‘i ‘e Lusi Meki Sāmita, ko e fa‘ē ‘a e Palōfitá, ‘a e me‘afoaki ‘o e fakamelinó ‘a ia na‘á ne ma‘ú, ‘o pehē:

“Na‘e malimali lelei atu pē ‘a [Siosefa] pea, laka atu leva kiate kinautolu, ‘o mono atu hono nimá kiate kinautolu taki taha ‘i ha founga na‘a nau tui ai ‘oku ‘ikai ko ha taha faihia ia ‘oku halaia pe ko ha taha mālualoi. Na‘a nau tu‘u ‘o mo‘usioa ‘o hangē kuo kolosi ha tēvolo ‘i honau vaha‘á.

“Na‘e tangutu leva ‘a Siosefa ‘o kamata talanoa mo kinautolu mo fakamatala‘i ange ‘a e anga ‘o e fakakaukau mo e ongo ‘a e kakai ‘oku ui ko e kau Māmongá pea mo honau hu‘unga ‘i he kuo hilí, pea pehē foki ki he ngaahi angakovi ne nau fehangahangai mo ia mei honau ngaahi filí, talu mei he ‘uluaki kamata ‘a e Siasí. Na‘á ne talaange kuo tulimui pē ‘iate kinautolu ‘a e loto tāufehi‘á mo e ngaahi me‘a fakamaá talu mei he‘enau tū‘uta mai ki Mīsulí, pea ko ‘ene ‘iló ko ha kakai kinautolu kuo ‘ikai ke nau teitei maumau‘i ‘a e ngaahi laó. Ka ‘o kapau na‘a nau fai pehē, ‘oku nau tu‘u mateuteu ke fakamāu‘i kinautolu ‘e he laó. …

“Hili ‘ení, na‘á ne tu‘u leva ‘o ne pehē ange, ‘Fine‘eiki, ‘oku ou tui te u foki ā ki ‘api. ‘E fiu tali mai ‘a ‘Ema kiate au.‘ Na‘e puna leva ha ongo tangata ki ‘olunga ‘o pehē ange, ‘He ‘ikai te ke ‘alu toko taha, he ‘oku ‘ikai malu. Te ma ō mo koe ‘o malu‘i koe.’ Na‘e fakamālō ange leva ‘a Siosefa pea nau ō leva.

“Na‘e tu‘u pē ‘a e toenga ‘o e kau ‘ōfisá he ve‘e matapaá ‘i he lolotonga ‘o ‘enau oó, pea ne u fanongo ai ki he‘enau pōtalanoa ko ‘ení:

“ ‘Ōfisa ‘Uluakí: ‘Na‘á ke ongo‘i faikehe ‘i he taimi na‘e puke ai ‘e Sāmita ho nimá? Kuo te‘eki ai ke u ongo‘i pehē au ‘i he‘eku mo‘uí.‘

“ ‘Ōfisa hono Uá: ‘Na‘á ku ongo‘i ‘e au ‘o hangē ‘oku ‘ikai ke u toe lava ‘o ngaué. He ‘ikai te u teitei fai ha kihi‘i me‘a ‘e taha ke fakalavea‘i e tangatá na neongo ka fie ma‘u ia ‘e māmani kotoa.‘

“ ‘Ōfisa hono Tolú: ‘Ko hono faka‘osi ‘eni ha‘amou toe mamata ‘oku ou ha‘u ke fakapoongi ‘a Siō Sāmita pe ko e kau Māmongá.‘ …

“Na‘e palōmesi e ongo tangata ko ia ne ō mo ‘eku tama tangatá te na ō ‘o tukuange e kau sōtia ‘okú na pule‘í ke nau foki ki ‘api, peá na talaange kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a te na kei ‘aonga ai kiate ia, te na foki mai ‘o muimui ‘iate ia ‘i ha feitu‘u pē.”¹

‘I he lea‘aki ‘e Siosefa Sāmita ‘a e mo‘oní ‘i he anga ‘ofa, mo fakahangatonú, na‘á ne ‘ikuna‘i ai ‘a e tāufehi‘á mo e loto koví ka ne fakamelino mo ha tokolahi ‘o kinautolu na‘e hoko ko hono ngaahi filí.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he‘etau feinga ke hoko ko ha kau fakamelinó, ‘e lava ke tau nofo fakataha ai mo e kakai kehé ‘i he uouangataha mo ha ‘ofa ‘oku lahi angé.

“Na‘e folofola ‘a Sīsū: ‘‘Oku monū‘ia ‘a e fa‘a fakaleleí: ‘e ui ai ‘a kinautolu ko e fānau ‘a e ‘Otuá.‘ [Mātiu 5:9.] Ko ia, ka ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘oku totonu ke fakahounga‘i ‘e ha pule‘anga, Siteiti, kolo, pe fāmili, ko e melinó ‘a e me‘a ko iá.

“Nonga pē, si‘i fānau ‘ofeina ‘o langi!—‘oku hanga ‘e he nonga ‘o hangē ko e maama mei he ongo kui ua tataú ‘o fakanonga, fakalongomo‘ui‘i, mo fakafiefia‘i ‘a e mā‘oni‘oní mo e ta‘e mā‘oni-‘oní, pea ko e ‘elito mo‘oni ia ‘o e fiefia ‘i māmaní, pea mo e fiefia ‘i langí.

“Ko ia ko ē ‘oku ‘ikai ke ne feinga ‘aki ‘a e ngaahi mālohi kotoa ‘o hono sinó mo ‘ene fakakaukaú, ‘aki hono iví kotoa ‘i heni pea ‘i mulí—pea ‘ai ke fai pehē mo e toengá—kae kumi ki he melinó ke pukepuke ai ha‘ane lelei mo ‘ene fiemālie pē ‘a‘ana, kae ‘ikai ki he lāngilangi ‘o hono Siteití, fonuá, mo e pule‘angá, ‘oku ‘ikai ha‘ane totonu ke ne ‘eke‘i ha [‘alo‘ofa] ‘a e tangatá; pe ‘e ‘i ai ha‘ane totonu ki he anga fakakaume‘a ‘a ha fefine pe malu‘i ‘e ha pule‘anga.

“Ko ha ‘unufe faka‘auha ia ke ne keina pē hono to‘oto‘ongá; pea mo ha manu puna ke keina hono sino ‘o‘oná; he ko iá, ‘o fakatatau mo hono kaha‘ú pea mo ‘ene lavame‘a ‘i he‘ene mo‘uí, ko ha [me‘a faka‘auha] ‘o ‘ene fiefia pē ‘a‘aná.

“Ka ai ha kolo ‘o ha fa‘ahinga kakai pehē ‘oku ‘ikai fu‘u mama‘o ia mei heli ‘i māmani, pea ‘oku totonu ke tukunoa‘i pē ia he ‘oku ‘ikai taau mo e malimali ‘a e kakai tau‘atāiná pe fakahīkihiki e kakai to‘á.

“Ka ko e tokotaha fa‘a-fakaleleí, fanongo mai mu‘a kiate au! he ‘oku tauafu ‘a e ngaahi lea mei hono ngutú mo ‘ene akonakí ‘o hangē ko e ‘uhá, pea ekiaki ‘o hangē ko e hahaú. ‘Oku nau tatau mo e hahau ‘i he ‘akau īkí, pea mo ha afuafu ma‘ama‘a ki he mohukú.

“ ‘Oku hanga ‘e he longomo‘uí, angama‘á, ‘ofá, loto fiemālié, loto-toó, manava‘ofá, anga‘ofá, ‘ofa fakaetangatá mo e anga fakakaume‘á ‘o teke‘i ‘a e mo‘uí ke fiefia: pea ‘i hono faka‘aonga‘i ‘e he tangatá, ‘a ia ‘oku mā‘ulalo si‘i hifo ‘i he kau ‘āngeló, honau ngaahi mālohí, ngaahi faingamālié, mo e ‘iló ‘o fakatatau mo e founga, lao, mo e tu‘utu‘uni ‘o e fakahaá ‘ia Sīsū Kalaisí, te nau nofo fakataha ai ‘i he uouangataha; pea ko e manongi ko ia ‘oku ‘oatu ‘e he matangi ‘o e fiefiá mo e fiemālié mei he feohi mā‘oni‘oní ‘oku tatau ia mo e kakala fakanamulelei ma‘ongo‘onga mei he lolo tapu na‘e lilingi ki he ‘ulu ‘o ‘Ēloné, pe tatau mo e me‘a namu kakala lelei ‘oku ‘alu hake mei he kakala ‘o ‘Alepeá. ‘Io, ko e le‘o ‘o e tokotaha fa‘a-fakaleleí ‘oku peheni—

“ ‘Oku tatau ia mo e hiva ‘o e vavaá—
‘Okú ne fakalelulelu ‘etau mo‘uí mo fakanonga ‘etau ilifiá;
‘Okú ne liliu ‘a māmani ko e Palataisi,
Pea mo e tangatá ko ha ngaahi mata‘itofe mahu‘inga lahi.”2

“Ngaahi tokoua ‘ofeina, mou hoko atu ‘i he fe‘ofa‘aki fakatokouá; ‘a‘eva ‘i he angamalū, tokanga ki he lotú, koe‘uhí ke ‘oua na‘a ‘ikuna‘i ‘a kimoutolu. Muimui ‘i he melinó ‘o hangē ko ia ne lea‘aki ‘e hotau tokoua ‘ofeina ko Paulá, koe‘uhí ke mou hoko ko e fānau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní [vakai, Loma 14:19].”³

“Na‘e fokotu‘utu‘u ‘a e anga‘ofa ki he kakai kotoa peé, ‘a e femahino‘akí mo e fakaleleí ke ne fakamālohia ‘a e ‘ulungāangá, pea fai lelei ki he fai kovi atú. … ke ne fakalelei‘i ha ngaahi moveuveu lahi ‘i he sosaietí kae ‘ikai ko ha piuaki ‘o ha tau, pea na‘a mo ha kē ‘oku ta‘e tokoni ai ‘a e anga fakakaume‘á. … Ko ‘etau motó leva, ko e Melino mo e tokotaha kotoa pē! Kapau ‘oku tau ma‘u ‘a e fiefiá ‘i he ‘ofa ‘a e ‘Otuá, pea tau feinga mu‘a ke faka-‘uhinga‘i ‘a e fiefia ko iá, ke ‘oua na‘a lava ‘e māmani kotoa ‘o tuku hifo pe fakafepaki‘i.”⁴

“ ‘Oku tau loto ke nofo melino mo e kakai kotoa pē.”⁵

Te tau lava ke tanumaki ‘a e melinó ‘aki ha‘atau fefaka‘apa‘apa‘aki mo fakafisi ke fefakaanga‘aki.

“ ‘Oku mau [fakatauange] ‘e fefakaalaala‘aki hotau kāingá telia ‘a e loto ‘o e taha kehé, pea ‘a‘eva ‘i he ‘ofa, ‘o fefaka‘apa‘apa‘aki ‘o laka ange ‘iate kita, he ‘oku fie ma‘u ia ‘e he ‘Eikí.”⁶

“Ko e tangata ‘oku loto ke faileleí, ‘oku totonu ke tau fakahīkihiki‘i hono ‘ulungāangá, pea ‘oua ‘e lau fakapulipuli ki he‘ene ngaahi fehālākí.”⁷

“Ko e taimi ní, ‘i māmani, ‘oku siokita mo holi kovi pea mo feinga ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke nau lakasi ‘a e taha kehé; ka ‘oku ‘i ai pē mo ha ni‘ihi ‘oku nau fie langa hake ‘a e kakai kehé pea mo kinautolu foki.”⁸

“Tuku ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá mo e Kāingalotú ke nau fie vete ‘enau ngaahi angahalá, ‘o ‘ikai fūfuu‘i ha konga; pea tuku ke [nau] loto mā‘ulalo, ‘o ‘ikai hīkisia, pea tokanga telia ‘a e hīkisiá, pea ‘oua ‘e feinga ke lakasi ‘a e taha kehé, ka mou fengāue‘aki ki ho‘omou leleí, mo felotua‘aki, pea fakalāngilangi‘i hotau tokouá mo fai ha lea lelei ki hono hingoá, kae ‘oua ‘e fefakaanga‘aki pea faka‘auha ai hotau tokouá.”⁹

“Kapau ‘e lī ki tu‘a mei homou lotolotongá ‘a e lau‘i koví, felau‘i‘akí, mo e ngaahi fakakaukau mo e loto ta‘e ‘ofá: ka mou loto mā‘ulalo, mo tanumaki ‘a e tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘o e ‘ulungāangá mo e ‘ofá, ‘e toki nofo‘ia kimoutolu ‘e he ngaahi tāpuaki ‘a Sihová, pea te mou toki mamata ki ha ngaahi ‘aho lelei mo nāunau‘ia; ‘e ‘i homou ngaahi matapaá ‘a e melinó, pea mo e tu‘umālié ‘i homou ngaahi ngata‘angá.”¹⁰

Te tau lava ‘o tanumaki ‘a e uouangatahá ‘i hotau tukui koló ‘aki ha‘atau faka‘apa‘apa‘i e tau‘atāina ‘a e kakai kotoa pē ke tui ‘o fakatatau mo honau konisēnisí.

Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:11: “ ‘Oku mau ‘ekea ‘a e faingamālie ke hū ki he ‘Otua Māfimafí ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a homau konisēnisi ‘omautolu pē, pea tuku ki he kakai kotoa pē ‘a e faingamālie tatau, ‘o tukuange ke nau lotu, pe ‘e founga fēfē, pē ‘e fai ‘i fē, pe ko e hā te nau lotu ki aí.”¹¹

“ ‘Oku mau lau ia ko ha tefito‘i mo‘oni ‘oku totonu, pea ‘oku mau tui ko hono mālohí ‘oku totonu ke fakakaukau‘i ‘e he tokotaha fakafo‘ituitui kotoa pē, ‘oku fakatupu tatau ‘a e tangata kotoa, pea ‘oku nau takitaha ma‘u ha faingamālie ke fakakaukau ma‘anautolu ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē fekau‘aki mo honau konisēnisí. Ko hono olá leva, ‘oku ‘ikai ‘atautolu, ‘o kapau ne tau ma‘u ‘a e mālohí, ke ta‘ofi ha taha mei hono faka‘aonga‘i ‘a e tau‘atāina ‘o e ‘atamai ko ia na‘e foaki fiefia ‘e he langí ki he fāmili ‘o e tangatá, ko e taha ‘o ‘ene ngaahi me‘a‘ofa lelei tahá.”¹²

“ ‘Oku ou ma‘u ‘a e ongo‘i tau‘atāina taha, pea mo e ongo‘i ‘ofa ki he fa‘ahinga, fa‘ahi, pea mo e kautaha lotu kotoa pē; pea ko e ngaahi totonu mo e tau‘atāina ‘o e konisēnisí, ‘oku toputapu mo mahu‘inga taha ia kiate au, pea ‘oku ‘ikai ke u fehi‘a ‘i ha taha koe-‘uhí ko e faikehekehe ‘ene fakakaukaú mei ha‘akú.”¹³

“ ‘E lava ‘e he Kāingalotú ‘o fakamo‘oni‘i pe ‘oku ou fie tuku hifo ‘eku mo‘uí ma‘a hoku kāingá. Kapau na‘e ‘osi fakafōtunga atu na‘á ku fie mate ma‘á ha taha ‘Māmonga,‘ ‘oku ou lotolahi ke u fakahā ‘i he ‘ao ‘o e Langí ‘oku ou mateuteu pehē pē ke mate ‘i hano malu‘i ha ngaahi totonu ‘a ha taha siasi Pelesipitiliane, ‘a ha taha siasi Papitaiso, pe ko ha tangata lelei ‘o ha fa‘ahinga siasi pē; ‘i he tefito‘i mo‘oni tatau pē ‘oku tāmoloki ai ‘a e ngaahi totonu ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mo tāmoloki ai ‘a e ngaahi totonu ‘a e Siasi Katoliká, pe ko ha toe fa‘ahinga siasi ‘e ‘ikai manakoa pea fu‘u vaivai fau ke malu‘i kinautolu.

“Ko e ‘ofa ‘i he tau‘atāiná ‘okú ne ue‘i hoku lotó—‘a e tau‘atāina ko ia ‘a e kakaí pea mo e tui fakalotu ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. Na‘e fakatō ki hoku lotó ‘a e ‘ofa ‘i he tau‘atāiná ‘e he‘eku ongo kui tangatá ‘i he‘ena kei sāsālue‘i au ‘i honau fungá. …

“Kapau te u lau ‘oku fehālaaki ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, te u tuku hifo ‘apē ai kinautolu? ‘Ikai. Te u hiki hake kinautolu, pea mo ‘enau ngaahi foungá foki, ‘o kapau he ‘ikai ke u lava ‘o fakaloto‘i kinautolu ‘oku sai ange ‘eku foungá; pea he ‘ikai te u feinga ke fakakouna‘i ha taha ke tui tatau mo au, ka ‘i he mālohi pē ‘o e faka‘uhingá, he ‘e tofa pē ‘e he mo‘oní ia hono halá.”¹⁴

“ ‘Oku totonu ke tau fakatokanga‘i ma‘u pē ‘a e ngaahi lotokovi ko ia ‘oku fa‘a faikehe ‘enau hoko maí, pea hā ngali lelei pē ki he natula ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ka ‘oku kovi ki hotau ngaahi kaungāme‘á, kaungā‘apí pea mo hotau kāinga ‘i māmaní, ‘a ē ‘oku nau fili ke kehe meiate kitautolu ‘i he‘enau fakakaukaú mo e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e tuí. Ko ‘etau tui fakalotú ko e me‘a pē ia ‘atautolu ‘i hotau vā pea mo hotau ‘Otuá. Ko ‘enau tui fakalotú ko e me‘a pē ia ‘anautolu ‘i honau vā pea mo honau ‘Otuá.”¹⁵

“Ko e taimi ‘oku tau fakatokanga‘i ai ha ngaahi ‘ulungāanga lelei ‘i he tangatá, ‘oku totonu ke tau fakahīkihiki‘i ma‘u pē ia, tuku ai pē pe ko e hā ‘enau mahinó fekau‘aki mo ‘enau tuí pea mo ‘enau tokāteliné; he ‘oku tau‘atāina e tangata kotoa pē, pe ‘oku totonu ke nau tau‘atāina, ‘o ma‘u ‘a e ngaahi totonu ta‘e toe ue‘iá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi fiema‘u mā‘olunga mo faka‘ei‘eiki ‘o e ngaahi lao ‘o natulá pea mo e malu‘i ‘o kitá, ke fakakaukau mo ngāue pea mo lea ‘o fakatatau mo honau lotó, ka nau kei faka-‘apa‘apa‘i pē ‘a e ngaahi totonu mo e ngaahi faingamālie ‘a e toenga ‘o e kakaí kotoa, ‘o ‘ikai kaunoa ‘i ha taha. ‘Oku ou tui ‘aupito ki he tokāteline ko ‘ení mo mo‘ui‘aki ia.”¹⁶

“ ‘Oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakai kotoa pē ki he‘enau tau‘atāina ke filí, he na‘e fokotu‘u ia ‘e he ‘Otuá. Kuó ne fokotu‘u ‘a e tau-‘atāina ke fili ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, mo foaki kiate kinautolu ‘a e mālohi ke fili ‘i he leleí pe koví; ke fekumi ki he me‘a ko ia ‘oku leleí, ‘aki ha‘anau muimui ki he hala ‘o e mā‘oni‘oní ‘i he mo‘uí ni, ‘a ē ‘okú ne ‘omi ‘a e nonga ‘i he ‘atamaí, pea fiefia ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i heni, pea nēkeneka kakato mo fiefia ‘i Hono nima to‘omata‘ú ‘i he hili ‘o e mo‘ui ko ‘ení; pe muimui ‘i ha hala ‘oku kovi, ‘o hokohoko atu ‘i he angahalá mo angatu‘u ki he ‘Otuá, ‘o ‘omi ai ‘a e fakamala‘iá ki honau laumālié ‘i māmani, pea mole faka‘aufuli ‘i he maama ka hoko maí. Koe‘uhí kuo tuku ‘e he ‘Otua ‘o e langí ‘a e ngaahi me‘á ni ke fili ai ‘a e tokotaha takitaha kotoa pē, ‘oku ‘ikai leva ke tau loto ke ta‘ofi kinautolu mei ai. ‘Oku tau faka‘amu pē ke tau fakahoko ‘a e tafa‘aki ko ia ‘a e tangata le‘o faivelengá, ‘o fakatatau mo e folofola ‘a e ‘Eikí ki he palōfita ko ‘Isikel (‘Isikeli vahe 33, veesi 2, 3, 4, 5), pea tuku ki he ni‘ihi ko ‘eé ke nau fai ‘a e me‘a ‘oku hā ngali lelei kiate kinautolú.”¹⁷

“Ko e taha ia ‘o e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ‘i he‘eku mo‘uí, pea ko ha me‘a na‘á ku tanumaki hake mei he‘eku kei si‘í ‘i hono ako‘i mai ‘e he‘eku tangata‘eikí, ke tuku ki he tokotaha kotoa pē ‘a e tau‘atāina ‘o e konisēnisí. … ‘I he‘eku ongo‘í, ‘oku ou mateuteu ma‘u pē ke u mate ‘i hono malu‘i ‘o kinautolu ‘oku vaivai mo fakafe‘atungia‘i ‘enau ngaahi totonú.”¹⁸

“ ‘Oua na‘a kaunoa ‘i ha tui fakalotu ‘a ha fa‘ahinga tangata: ‘oku totonu ke tukuange ‘e he pule‘anga kotoa pē ‘a e tangata kotoa ke fiefia ‘i he‘ene tui fakalotú ‘o ‘oua na‘a fakakina‘i. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha tangata ia kuo fakamafai‘i ke ne to‘o ha mo‘ui koe‘uhí ko ha faikehekehe ‘i he tui fakalotú, ‘a ia ‘oku totonu ke tali mo malu‘i ‘e he lao mo e pule‘anga kotoa pē, ‘o tatau ai pē pe ‘oku tonu pe hala.”¹⁹

“Kuo pau ke tau … tanumaki ‘a e melinó mo e anga fakakaume‘á mo e taha kotoa pē, tokanga ki he‘ete ngāue pē ‘a‘atá, pea lavame‘a, mo faka‘apa‘apa‘ia‘i, koe‘uhí he ‘oku tau faka‘apa-‘apa‘i kitautolu ‘i he‘etau faka‘apa‘apa‘i ko ia ‘a e kakai kehé.”²⁰

“Neongo ‘oku ‘ikai te u teitei ongo‘i ke fakamālohi‘i ha taha ke tui ki he‘eku tokāteliné, ka ‘oku ou fiefia ke mamata ki he tukulolo ‘a e tāufehi‘á ki he mo‘oní, pea mo hono fakamovetevete‘i e ngaahi tala tukufakaholo ‘a e tangatá ‘e he ngaahi tefito‘i mo‘oni haohaoa ‘o e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.”²¹

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e talanoa ‘o e lea ‘a Siosefa Sāmita ki he kau sōtiá (peesi 391–94). ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e lava ai ‘a e Palōfitá ‘o mapule‘i ia ‘i he tūkunga ko ‘ení? Toe fakakaukau ki ha ngaahi sīpinga kehe ‘o ha kakai na‘á ke mamata ai na‘a nau mapule‘i pē kinautolu mo nonga ‘i ha ngaahi tūkunga faingata‘a. Ko e hā ne hoko tupu mei he tō‘onga ‘a e kakai ko ‘ení?
Toe fakamanatu ‘a e peesi 394–96, kumi ‘a e ngaahi fo‘i lea pe kupu‘i lea ko ia na‘e faka‘aonga‘i ‘e he Palōfitá ke fakamatala‘i‘aki ‘a e melinó mo e kau fa‘a fakaleleí. Ko e hā ha fa‘ahinga ‘ulungāanga te ne lava ‘o tokoni‘i kitautolu ke tau hoko ai ko ha kau fa‘a fakalelei ‘i hotau ngaahi ‘apí mo e tukui koló?
Lau ‘a e palakalafi faka‘osi ‘i he peesi 396. Ko e hā ho‘o ongo ‘i he taimi ‘okú ke fakasio ai e ngaahi fehālaaki ‘a e kakai kehé? Ko e hā ho‘o ongo ‘i he taimi ‘okú ke fakasio ai e ngaahi ‘ulungāanga lelei ‘i he kakai kehé? ‘Okú ke pehē ko e hā e ongo ‘oku ma‘u ‘e he kakai kehé ‘i ho‘o tuku hao taimi ke fakamālō‘ia ai honau ngaahi ‘ulungāanga leleí?
Lau ‘a e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 397. Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o felangahake ‘aki kitautolu? Ko e hā ha me‘a kuo fai ‘e ha kakai ke langaki hake ai koe? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku fakaiku ai e ngaahi tō‘onga ko iá ki he melinó?
Toe fakamanatu ‘a e peesi 397–400, ‘o kumi ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá fekau‘aki mo e fa‘ahinga tō‘onga ‘oku totonu ke tau fai ki he kakai ‘oku kehe ‘enau tui fakalotú mei he‘etau tui fakalotu ‘atautolú. Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o faka-‘apa‘apa‘i ‘a e ngaahi totonu ‘a e kakai kehé ke “nau lotu, pe ‘e founga fēfē, pe ‘e fai ‘i fē, pe ko e hā te nau lotu ki aí”?
Lau ‘a e palakalafi fika ua ‘i he peesi 400. ‘E anga fēfē ha‘atau vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo e kakai kehé ka tau kei faka-‘apa‘apa‘i ‘enau tui fakalotú ‘i he taimi tatau pē?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Efesō 4:31–32; Mōsaia 4:9–16; 4 Nīfai 1:15–16; T&F 134:2–4, 7