Vahe 1: Ko e ‘Uluaki Mata Me‘a-Hā-Maí: Ko e Hā ‘a e Tamaí mo e ‘Aló kia Siosefa Sāmitá

Vahe 1

Ko e ‘Uluaki Mata Me‘a-Hā-Maí: Ko e Hā ‘a e Tamaí mo e ‘Aló kia Siosefa Sāmitá

“Na‘á ku sio ki he Tangata ‘e toko ua, ‘a ia ko hona ngingilá mo e nāunaú ‘oku ‘ikai fa‘a lava ke mafakamatala‘i, ‘okú na tu‘u mai ‘i ‘olunga ‘iate au ‘i he ‘ataá. Na‘e folofola mai ‘a e toko taha kiate au, ‘o ne ui au ‘aki hoku hingoá, ‘o ne tuhu ki he toko tahá ‘o pehē—Ko hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘eni. Fanongo kiate Ia!”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Hili e pekia mo e toetu‘u ‘a Sīsū Kalaisí, na‘e kamata leva ke mafola lahi ange ‘a e hē mei he mo‘oní. Na‘e fakasītu‘a‘i mo fakapoongi ‘a e kau ‘Aposetolo ‘a e Fakamo‘uí, liliu mo ‘Ene ngaahi akonakí, pea ‘ave mo e lakanga fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá mei māmani. Na‘e tomu‘a kikite‘i ‘e he palōfita ko ‘Āmosi ‘o e kuonga mu‘á, ‘a e kuonga ‘o e heé pea mo e fakapo‘uli fakalaumālié: “Vakai, ‘oku hoko ‘a e ngaahi ‘aho, ‘oku pehē ‘e [he ‘Eiki] ko e ‘Otuá, ‘a ia te u fekau ‘a e honge ki he fonuá, kae ‘ikai ko e honge mā, pe ko e fie inu vai, ka ko e fanongo ki he ngaahi folofola ‘a [e ‘Eikí]: pea te nau ‘āuhē mei he tahi ki he tahi, pea mei he tokelaú ki hahake, te nau lele fano pē ke kumi ‘a e folofola ‘a [e ‘Eikí], ka ‘e ‘ikai te nau ‘ilo ia” (‘Āmosi 8:11–12).

Ko e taha ‘o kinautolu ‘a Siosefa Sāmita, na‘e fekumi ki he folofola ‘a e ‘Eikí ‘a ia na‘e mole mei māmaní, ko ha talavou na‘e nofo ‘i he kolo ko Palemailá ‘i Niu ‘Ioke, ‘i he 1820. Ko ha talavou kaukaua mo longomo‘ui ‘a Siosefa pea kili ma‘a, lou‘ulu kelokelo, kano‘imata lanu pulū, pea ko e fika nima ia ‘i he fānau ‘e toko hongofulu mā taha ‘i he fāmili ‘o Siosefa Sāmita ko e Lahí mo Lusi Meki Sāmitá. Na‘e lau-lau-houa ‘ene tokoni ki he‘ene tamaí mo hono ngaahi tokoua lalahí ‘i hono tutu‘u ‘o e ‘ulu‘akaú mo tō ngoue ‘i he faama vao ‘akau‘ia ‘eka ‘e teau ‘a hono fāmilí. Fakatatau mo e fakamatala ‘a ‘ene fine‘eikí, ko ha ki‘i tamasi‘i “mātu‘aki fakalongolongo, mo anga ‘ofa,”¹ na‘e “manako ange ke fa‘a fakakaukauloto mo mātu‘aki ako fakamātoato” ‘o laka ange ‘i ha toe taha ‘o hono ngaahi tokouá pe tuofāfiné.² Na‘e ngāue e talavou ko Siosefá ke tokoni ‘i hono tauhi ‘o hono fāmilí, ko ia na‘á ne lava ai ‘o ma‘u pē ha ako faka‘atamai fe‘unga ke ne lava ‘o laukonga, faitohi, pea mo fika.

Lolotonga e taimi ko ‘ení, na‘e hanga ‘e ha fa‘‘ahinga hoha‘a makehe ki he me‘a fakalotú ‘o kāpui ‘a e feitu‘u fakahihifo ‘o Niu ‘Ioké, ‘a ia na‘e nofo ai ‘a e fāmili Sāmitá. Na‘e ō ‘a e fāmili Sāmitá, ‘o hangē ko ha tokolahi, ki ha ngaahi fakataha fakalotolahi ‘a ha ngaahi kautaha lotu faka-Kalisitiane ‘i honau feitu‘ú. Neongo na‘e ō ha ni‘ihi ‘o hono fāmilí ki ha siasi kehekehe, ka na‘e ‘ikai ke kau ai ‘a Siosefa. Na‘á ne tohi ‘o fakamatala‘i ki mui ‘a e taimi ko ‘ení ‘o pehē:

“Na‘e ongo mamafa ki hoku ‘atamaí ‘a e mahu‘inga ‘o e ngaahi hoha‘a kotoa pē fekau‘aki mo e tu‘unga hoku laumālie ta‘e fa‘a maté, pea fakaiku ai ‘o u fekumi ‘i he Tohi Tapú, ‘o tui, ‘o hangē ko ia na‘e ako‘i kiate aú, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi folofola ‘a e ‘Otuá. Pea ‘i he‘eku fakafehoanaki atu au mo hoku ngaahi maheni ‘i he ngaahi tui fakalotu kehé ki he folofolá, na‘á ku ofo lahi, he na‘á ku fakatokanga‘i na‘e ‘ikai ke nau fakahaa‘i ‘a ‘enau tuí ‘aki ‘a ‘enau ngāué mo ‘enau leá ‘i he anga faka-‘Otua ‘o hangē ko ia na‘á ku ‘ilo ‘i he folofolá. Na‘e fakamamahi ‘eni ki he‘eku mo‘uí. …

“Na‘á ku fakakaukau‘i ha ngaahi me‘a lahi ‘i hoku lotó fekau‘aki mo e tūkunga ‘o e māmani ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá—‘a e fekainakí mo e māvahevahé, ‘a e faiangahalá mo e ngaahi me‘a fakalieliá, pea pehē ki he fakapo‘uli ‘okú ne ‘ufikaua ‘a e fakakaukau ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Na‘e faka‘au ke faingata‘a‘ia lahi ‘eku fakakaukaú, koe‘uhí he na‘á ku pōpula ki he‘eku ngaahi angahalá, pea ‘i he‘eku fekumi ‘i he folofolá, na‘á ku ‘ilo ai na‘e ‘ikai omi ‘a e fa‘ahinga ia ‘o e tangatá ki he ‘Eikí, ka na‘a nau hē mei he tui mo‘oni mo mo‘uí, pea na‘e ‘ikai ke toe ‘i ai ha sosaieti pe ha kautaha ‘okú ne langa hake ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘o hangē ko hono lekooti ‘i he Fuakava Fo‘oú, pea na‘á ku ongo‘i ai ke u tengihia ‘eku ngaahi angahala ‘a‘akú pea mo e ngaahi angahala ‘a māmaní.”³

Na‘e fakaiku e fekumi ‘a e talavou ko Siosefa Sāmita ki he mo‘oní ke ne ‘alu ai ki ha vao ‘akau ‘o kole ki he ‘Otuá ‘a e poto na‘á ne fie ma‘ú. Ko hono tali ‘o ‘ene lotú, na‘e hā mai ai ‘a e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kiate ia, ‘o kamata ai hono fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘Oku fakamatala‘i ‘a e me‘a fakaofó ni ‘i he ngaahi lea mahinongofua mo ongo ‘a Siosefa Sāmitá.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku ako‘i mai ‘e he fekumi ‘a Siosefa Sāmita ki he mo‘oní, ‘oku fakaafe‘i mai ‘e he ako folofolá mo e lotu fakamātoató ‘a e fakahaá.

Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:5, 7–13: “Na‘e fu‘u lahi ‘a e ngaue ‘a e loto ‘o e kakaí ‘i he feitu‘u na‘a mau nofo aí ‘i he tefito ko e lotú. Na‘e kamata ia ‘i he kau Metotisí, ka na‘e vave ‘ene mafolá ‘o kau ki ai ‘a e ngaahi siasi kotoa pē ‘o e feitu‘u ko ia ‘o e fonuá. Ko e mo‘oni, na‘e hangē ne uesia ai ‘a e feitu‘u ko ia kotoa pē ‘o e fonuá, pea na‘e ului ‘a e fu‘u kakai tokolahi ki he ngaahi fa‘ahi fakalotu kehekehe, ‘a ia na‘e fakatupu ai ha moveuveu mo e fakavahavaha‘a ‘i he kakaí, ‘a ia na‘e ‘ikai ke si‘i, pea na‘e kalanga ‘a e ni‘ihi, ‘Vakai mai ki heni!’ pea kalanga ‘a e ni‘ihi kehe, ‘Vakai ange ki hena!’ Na‘e tu‘uaki ‘e he ni‘ihi ‘a e tui faka-Metotisí, pea ko e ni‘ihi ‘a e tui faka-Pelesipiteliané, pea ko e ni‘ihi ‘a e tui faka-Papitaisó. …

“Ko e taimi ko iá, na‘á ku ‘i hoku ta‘u hongofulu mā nimá. Na‘e ului ‘a e fāmili ‘o ‘eku tamaí ki he tui faka-Pelesipiteliané, pea na‘e ului honau toko fā ki he siasi ko iá, ‘a ia ko ‘eku fa‘ē ko Lusí; mo hoku ongo tokoua ko Hailamé mo Samuela Halisoní; pea mo hoku tuofefine ko Sōfoloniá.

“ ‘I he taimi ko ‘eni ‘o e fu‘u ngaue ‘a e lotó, na‘e ue‘i hake ‘eku fakakaukaú ke fifili fakamātoato pea [mo] hoha‘a lahi; ka neongo ‘a e fu‘u ongo kiate au pea fa‘a fakamamahi ‘a e ngaahi ongo ‘a hoku lotó, ka na‘á ku kei faka‘ehi‘ehi pē mei he ngaahi fa‘ahí ni kotoa pē, ka na‘á ku fa‘a ma‘u ‘enau ngaahi feinga lotu kehekehe ‘i he faingamālie kotoa pē ne u lavá. Na‘e faifai pea kamata ke tokanga ‘a hoku lotó ki he Lotu Metotisí, peá u ongo‘i ha holi ke kau fakataha mo kinautolu; ka na‘e hulu pehē fau ‘a e moveuveú mo e feke‘ike‘i ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi kautaha lotu kehekehé, na‘e faingata‘a ai ki ha tokotaha na‘e kei si‘i ‘o hangē ko aú, pea ‘ikai maheni mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá mo e ngaahi me‘á, ke ‘ilo‘i pau pe ko hai ‘oku totonú pea ko hai ‘oku halá.

“Na‘e fu‘u puputu‘u ‘a hoku ‘atamaí ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ko e me‘a ‘i he fu‘u hulu mo e ta‘etuku ‘o e fekaila‘akí mo e moveuveú. Na‘e mātu‘aki fakafepaki ‘a e kau Pelesipiteliané ki he kau Papitaisó mo e kau Metotisí, ‘o nau ngāue ‘aki ‘a e mālohi kotoa ‘o e fealea‘akí mo e kākaá ke fakamo‘oni‘i ‘aki ‘enau ngaahi halá, pe, ke ngaohi ‘a e kakaí ke nau pehē ‘oku nau hala. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko e kau Papitaisó mo e kau Metotisí na‘a nau faivelenga tatau mo kinautolu foki ‘i he feinga ke fakamo‘oni‘i ‘enau ngaahi tokāteline ‘anautolú, pea fakahala‘i ‘a e ngaahi tui kehé kotoa pē.

“ ‘I he lolotonga ‘o e fakafetau‘ilea mo e moveuveu ko ‘eni ‘o e ngaahi fakakaukaú, na‘á ku fa‘a pehē ‘i hoku lotó: Ko e hā ha me‘a ‘e faí? Ko hai ‘i he ngaahi fa‘ahi ko ‘ení kotoa pē ‘oku totonú; pe, na‘a kuo nau hala kotoa pē? Kapau ‘oku mo‘oni ha fa‘ahi ‘e taha ‘iate kinautolu, ko e fē ia, pea te u ‘ilo‘i fēfē ia?

“Lolotonga ‘eku feinga lahi ‘i he ngaahi fu‘u faingata‘a lahi ‘a ia na‘e tupu ‘i he fefakakikihi‘aki ‘a e ngaahi fa‘ahí ni ‘o e kau lotú, na‘á ku lau ai ‘i ha ‘aho ‘e taha ‘i he Tohi ‘a Sēmisí, ko e ‘uluaki vahé mo e veesi hono nimá, ‘a ia ‘oku pehē: Ka ai hamou taha ‘oku masiva ‘i he potó, ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ‘oku ‘ikai valoki‘i; pea ‘e foaki ia kiate ia.

“Na‘e te‘eki ai ke hū mamafa ha potu folofola ki he loto ‘o ha tangata ‘o lahi ange ‘i he mālohi na‘e hū ‘aki ‘a e me‘á ni ki hoku lotó ‘i he taimi ko ‘ení. Na‘e hangē na‘e hū ia ‘aki ‘a e fu‘u mālohi lahi ki he ongo kotoa pē ‘o hoku lotó. Na‘á ku toutou fifili ki ai, ‘o u ‘ilo‘i kapau na‘e ai ha taha na‘e ‘aonga ke ne ma‘u ha poto mei he ‘Otuá, ko au ia; he na‘e ‘ikai te u ‘ilo‘i pe ko e hā ‘a e me‘a te u faí, pea kapau ‘e ‘ikai te u lava ‘o ma‘u ha poto lahi ange ‘i he poto na‘á ku ma‘u he taimi ko iá, ‘e ‘ikai pē te u ‘ilo ia ‘i ha taimi, koe-‘uhí he na‘e pehē fau hono faikehekehe ‘o e faka‘uhinga‘i ‘o e ngaahi potufolofola tatau ‘e he kau faiako fakalotu ‘i he ngaahi siasi kehekehé, ‘o faka‘auha ai ‘a e falala kotoa pē ke fakapapau‘i ‘a e fehu‘í ‘i ha fekumi ‘i he Tohi Tapú.

“Na‘e faifai peá u fakakaukau kuo pau ke u nofo ma‘u ‘i he fakapo‘ulí mo e puputu‘ú, pe ko ha‘aku fai ‘o hangē ko e enginaki ‘a Sēmisí, ‘a ia, ko e kole ki he ‘Otuá. Na‘e faifai peá u fakapapau hoku lotó ke ‘fehu‘i ki he ‘Otuá,‘ ko ‘eku fakakaukaú, kapau ‘okú ne foaki ‘a e potó kiate kinautolu ‘oku masiva ‘i he potó mo ne foaki ‘o lahi ‘o ‘ikai valoki‘i, ‘e lelei ke u ‘ahi‘ahi.”⁴

Na‘e fakahaofi ‘a Siosefa Sāmita mei he mālohi ‘o e fili ‘o e mā‘oni‘oni kotoa pē.

Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:14–16: “Ko ia, na‘á ku fai ‘o fakatatau ki ai, pea ko ‘eku fakapapaú ke fehu‘i ki he ‘Otuá, ko ia na‘á ku ‘alu ki he vao ‘akaú ke ‘ahi‘ahi. Ko e pongipongi ia ‘o ha ‘aho faka‘ofo‘ofa mo langi ma‘a, ‘i he kamata‘anga ‘o e tō-ta‘u ‘o hono tahaafe valungeau mā uofulu ‘o e ta‘ú. Ko ‘eku fuofua ‘ahi‘ahi ia ke fai ha me‘a pehē talu ‘eku tupu, he neongo ‘a e ngaahi me‘a na‘á ku lolotonga hoha‘a ki aí, na‘e te‘eki ai pē ke u ‘ahi‘ahi ke fai ha lotu ‘aki ‘a e le‘ó.

“Hili ‘eku ‘alu ki he potu na‘á ku fili ki mu‘a ke u ‘alu ki aí, pea hili ‘eku vakavakai holo, ‘o u ‘ilo‘i ‘oku ou toko taha peé, na‘á ku tū‘ulutui hifo ‘o kamata ke fakahā hake ‘a e ngaahi holi ‘o hoku lotó ki he ‘Otuá. ‘I he hili pē ‘eku fai peheé, na‘e puke au ‘e ha mālohi ‘a ia na‘á ne iku‘i ‘aupito au, pea na‘e pehē fau ‘eku ofo ‘i hono mālohí na‘e ta‘ofi ai hoku ‘eleló ke ‘oua na‘á ku lava ‘o lea. Na‘e kāpui au ‘e ha fu‘u fakapo‘uli matolu, pea na‘e ki‘i fuofuoloa ‘ene hangē kiate au, ngalingali kuo tuku au ki he faka‘auha fakafokifā.

“Ka na‘á ku feinga ‘aki hoku mālohi kotoa pē ke ui ki he ‘Otuá ke ne fakahaofi au mei he mālohi ‘o e filí ni ‘a ia kuó ne puke aú, pea ‘i he momeniti ko ia ‘a ia na‘á ku meimei ngalo hifo ai ‘i he loto fo‘í ‘o tukuange au ki he faka‘auhá—kae ‘ikai ki ha faka‘auha fakamahalo‘i, ka ki he mālohi ‘o ha tokotaha mo‘oni mei he maama ‘oku ta‘e-hā-maí, ‘a ia na‘á ne ma‘u ‘a e mālohi fu‘u fakaofo fau ‘o hangē ko ia na‘e te‘eki ai te u ongo‘i ‘i ha tokotahá—kae fe‘unga mo e momeniti ko ‘eni ‘o e fu‘u hoha‘a lahí, na‘á ku mamata ki ha pou maama fe‘unga tonu mo hoku ‘ulú, na‘e lahi ange hono ngingilá ‘i he la‘aá, ‘a ia na‘e maliu māmālie hifo kae ‘oua kuo tō ia kiate au.”⁵

Na‘e hā ‘a e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kia Siosefa Sāmita ko e tali ki he‘ene lotu ‘i he loto fakatōkilaló.

Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:17–20: “ ‘I he‘ene hā maí pea na‘á ku ‘ilo‘i kuo fakahaofi au mei he fili na‘á ne ha‘i aú. ‘I he nofo mai ‘a e māmá ‘iate aú, na‘á ku sio ki he Tangata ‘e toko ua, ‘a ia ko hona ngingilá mo e nāunaú ‘oku ‘ikai fa‘a lava ke mafakamatala‘i, ‘okú na tu‘u mai ‘i ‘olunga ‘iate au ‘i he ‘ataá. Na‘e folofola mai ‘a e toko taha kiate au, ‘o ne ui au ‘aki hoku hingoá, ‘o ne tuhu ki he toko tahá ‘o pehē—Ko Hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘eni. Fanongo kiate Ia!

“Ko ‘eku taumu‘a ‘i he‘eku ‘alú ke fehu‘i ki he ‘Eikí, ke u ‘ilo‘i pe ko e fē ‘a e siasi ‘i he ngaahi siasí kotoa pē ‘oku mo‘oní, koe‘uhí ke u ‘ilo‘i ‘a e siasi ke u kau ki aí. Ko ia, ‘i he hili leva ‘eku toe ma‘u ‘eku fakakaukau leleí, ‘o u lava ke leá, ko ia na‘á ku ‘eke ki he ongo Tangata ‘a ia na‘á na tu‘u ‘i ‘olunga ‘iate au ‘i he māmá, pe ko e fē ‘a e siasi ‘i he ngaahi siasi kotoa pē ‘oku mo‘oní (he na‘e a‘u mai ki he taimi ko ‘ení ‘oku te‘eki hū mai ki hoku lotó ‘oku nau hala kotoa pē)—pea ko e fē ‘oku totonu ke u kau ki aí.

“Na‘e tali mai kiate au ‘o pehē kuo pau ke ‘oua na‘á ku kau ki ha taha ‘o kinautolu, he kuo nau hala kotoa pē; pea na‘e pehē mai ‘e he Tokotaha na‘e folofola mai kiate aú, ko ‘enau ngaahi akonakí kotoa pē ‘oku fakalielia ia ‘i hono ‘aó; pea ‘oku kovi ‘a e fa‘ahinga kotoa pē ko ia ‘oku fakahā ‘a e tui ki aí; pea: ‘‘oku nau ‘unu‘unu mai kiate au ‘aki honau loungutú, ka ‘oku mama‘o honau lotó meiate au; ‘oku nau ako‘i ko e ngaahi tokāteline ‘a e ngaahi fekau ‘a e tangatá, ‘oku nau ma‘u hono nge‘esi ‘o e lotú, ka ‘oku nau faka-‘ikai‘i ‘a hono mālohí.’

“Na‘á ne toe fekau‘i au ke ‘oua na‘á ku kau ki ha taha ‘o kinautolu; pea na‘á ne folofola ‘aki mo ha ngaahi me‘a lahi kehe kiate au, ‘a ia ‘oku ‘ikai te u lava ‘o tohi‘i ‘i he taimi ko ‘ení. ‘I he‘eku toe ake haké, na‘á ku ‘ilo‘i ‘oku ou tokoto fo‘ohake, ‘o sio hake ki he langí. ‘I he mahu‘i atu ‘a e māmá, na‘e ‘ikai toe haku mālohi, ka na‘e ‘ikai fuoloa kuo kamata ke u toe mālohi, peá u foki leva ki ‘api. Pea ‘i he‘eku falala ki he tafu‘anga afí, na‘e fehu‘i mai ‘e he‘eku fa‘eé pe ko e hā ‘a e me‘a ‘oku hokó. Na‘á ku pehē ange: ‘‘Oua te ke tokanga ki ai, ‘oku sai ‘a e me‘a kotoa pē—‘oku ou sai pē au ia.’ Na‘á ku toki pehē ange ki he‘eku fa‘eé, ‘Kuó u ‘ilo‘i ma‘aku ‘oku ‘ikai ke mo‘oni ‘a e lotu Pelesipiteliané.‘ ‘Oku hangē na‘e ‘ilo‘i pē ‘e he filí, ‘i he kamata‘anga pē ‘o ‘eku mo‘uí, te u hoko ko ha fakamoveuveu mo ha fakatupu-‘ita ki hono pule‘angá; ka ‘ikai pea ko e hā ‘a e ‘uhinga ke kau fakataha ai ‘a e ngaahi mālohi ‘o e fakapo‘ulí ke tau‘i au? Ko e hā ‘a e ‘uhinga na‘e fai mai ai ‘a e fakafepaki mo e fakatanga kiate aú, ‘o meimei kamata pē mei he‘eku kei valevalé?”⁶

Ko e taimi ‘oku mālohi ai ‘etau fakamo‘oní, he ‘ikai lava ‘e he fakatangá ‘o ‘ai ke tau faka‘ikai‘i ‘a e me‘a ‘oku tau ‘ilo ‘oku mo‘oní.

Siosefa Sāmita - Hisitōlia 1:21–26: “ ‘I he ‘osi ha ngaahi ‘aho ‘e ni‘ihi mei he‘eku mamata ki he me‘a-hā-mai ko ‘ení, na‘á ku fe‘iloaki ai mo ha taha ‘o e kau tangata malanga ‘o e Siasi Metotisí, ‘a ia na‘e kau lahi ‘i he ngaahi me‘a na‘e fai ‘i he fu‘u ngā‘ehu fakalotu na‘e lau ki ai ‘i mu‘á; pea, ‘i he‘ema talanoa ‘o kau ki he lotú, na‘á ku fai ange ai ha fakamatala kiate ia ‘o kau ki he me‘a-hā-mai na‘á ku mamata ki aí. Na‘á ku ‘ohovale lahi ‘i he me‘a na‘á ne faí; na‘e ‘ikai ngata ‘i he‘ene lau ko e me‘a ma‘ama‘a ‘a e me‘a na‘á ku fakahā angé, ka na‘á ne manuki‘i lahi ia, ‘o ne pehē ko e tupu kotoa ia mei he tēvoló, pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ko ha ngaahi me‘a-hāmai pe ha ngaahi fakahā ‘i he ngaahi ‘ahó ni; pea na‘e ngata ‘a e ngaahi me‘a peheé kotoa pē fakataha mo e kau ‘aposetoló, pea ‘e ‘ikai pē ke toe ‘i ai ha ngaahi me‘a pehē ia.

“Ka neongo iá, na‘e vave ‘eku ‘ilo‘i, kuo hanga ‘e he‘eku fai ‘a e talanoá ‘o fakatupu ‘a e fu‘u fehi‘a lahi kiate au ‘i he kakai kuo nau fakahā ‘a e tui ki he lotú, pea na‘e tupu ai ‘a e fakatanga lahi, ‘a ia na‘e faka‘au pē ke lahi ange; pea neongo ko ha tamasi‘i na‘e ‘ikai ‘iloa au, na‘e ‘i he vaha‘a ‘o e ta‘u hongofulu mā faá mo e ta‘u hongofulu mā nimá, pea ko hoku tu‘unga ‘i he mo‘uí na‘e fe‘unga ke ngaohi ai ha ki‘i tamasi‘i ke ta‘e-mahu‘inga ‘i he māmaní, ka na‘e fe‘unga hono fakatokanga‘i ia ‘e he kau tangata mā‘olungá ke ngaohi ‘a e ‘atamai ‘o e kakaí ke nau fehi‘a kiate au, mo fakatupu ha fu‘u fakatanga fakamamahi; pea na‘e hoko ‘eni ‘i he ngaahi siasí kotoa pē—na‘a nau kau fakataha kotoa ke fakatanga‘i au.

“Na‘á ne ngaohi au ke u fifili fakamātoato ‘i he taimi ko iá, pea talu mei he taimi ko iá mo ‘eku toutou fifili, ki hono fu‘u ngali kehe ke lau ha tamasi‘i ta‘e-ongoongoa, kuo toki ‘osi hono hongofulu mā fā ta‘ú, ‘a ia ko ha tokotaha foki, kuo ngaohi ia ke ne mo‘ui masiva pea ke kumi ha‘ane mo‘ui ‘i he‘ene ngāue ‘i he ‘aho kotoa pē, ko ha tokotaha ‘oku fe‘unga hono mahu‘ingá ke tokanga ki ai ‘a e kau tu‘u-ki-mu‘a ‘o e ngaahi siasi na‘e manakoa lahi taha ‘i he ‘aho ko iá, pea ‘i ha founga ke langaki ai ‘iate kinautolu ‘a e laumālie ‘o e fakatanga mo fie lau‘ikovi‘i lahi. Pea neongo pe ‘oku ngali kehe pe ‘ikai, ka na‘e hoko ia, pea na‘e fa‘a fakatupu ai ‘a e fu‘u loto mamahi lahi ‘iate au.

“Ka neongo iá, ka ko e mo‘oni ‘aupito ‘a ‘eku mamata ki ha me‘a-hā-maí. Na‘á ku fakakaukau ki mui mai, na‘e tatau nai ‘a e me‘a na‘á ku ongo‘í mo e me‘a na‘e ongo‘i ‘e Paula, ‘i he‘ene tali ki hono talatalaaki‘í ‘i he ‘ao ‘o e Tu‘i ko ‘Akilipá, ‘o ne fai ‘a e fakamatala ki he me‘a-hā-mai na‘á ne mamata ki ai ‘i he‘ene mamata ki ha maama, mo fanongo ki ha le‘o; ka neongo iá na‘e tokosi‘i pē ‘a e kakai na‘e tui kiate iá; na‘e pehē ‘e he ni‘ihi ‘okú ne kākā, na‘e pehē ‘e he ni‘ihi ‘okú ne faha; pea na‘e manuki‘i mo lau‘ikovi‘i ia. Ka na‘e ‘ikai ke hanga ‘e he ngaahi me‘á ni hono kotoa ‘o faka-‘auha ‘a hono mo‘oni ‘o e me‘a-hā-mai na‘á ne mamata ki aí. Kuó ne mamata ki ha me‘a-hā-mai, na‘á ne ‘ilo‘i kuó ne mamata ki ai, pea na‘e ‘ikai lava ‘e he fakatanga kotoa pē ‘i he lalo langí ‘o liliu ia; pea neongo te nau fakatanga‘i ia ‘o a‘u ki he maté, ka na‘á ne ‘ilo‘i, pea te ne ‘ilo‘i pē ‘o a‘u ki he‘ene mānava faka‘osí, kuó ne fakatou mamata ki ha maama mo fanongo ki ha le‘o ‘oku folofola mai kiate ia, pea ‘e ‘ikai lava ‘e he māmaní kotoa pē ‘o ngaohi ia ke ne fakakaukau pe tui ‘o kehe mei ai.

“Na‘á ku pehē pē mo au. Kuó u mamata mo‘oni ki ha maama, pea na‘á ku mamata ‘i he lotolotonga ‘o e maama ko iá ki ha Tangata ‘e toko ua, pea na‘á na folofola mo‘oni mai kiate au; pea neongo na‘e fehi‘anekina‘i mo fakatanga‘i au koe‘uhí ko ‘eku taukave‘i kuó u mamata ki ha me‘a-hā-maí, ka na‘e mo‘oni ia; pea lolotonga ‘enau fakatanga‘i au, mo lau‘ikovi‘i au, mo tukuaki‘i kovi au ‘aki ‘a e ngaahi me‘a kovi kehekehe kotoa pē ko e me‘a ‘i he‘eku lea ‘aki iá na‘e langa‘i ai ‘a ‘eku pehē ‘i hoku lotó: Ko e hā hono ‘uhinga ka fakatanga‘i ai au koe‘uhí ko ‘eku tala ‘a e mo‘oní? Kuó u mamata mo‘oni ki ha me‘a-hā-mai; pea ko hai au ke u fakafepaki ki he ‘Otuá, pe ko e hā ‘oku fakakaukau ai ‘a e māmaní ke fakamālohi‘i au ke u fakafisinga‘i ‘a e me‘a kuó u mamata mo‘oni ki aí? He kuó u mamata ki ha me‘a-hā-mai; na‘á ku ‘ilo‘i ia, peá u ‘ilo‘i ‘oku ‘afio‘i ia ‘e he ‘Otuá, pea ‘e ‘ikai te u lava ‘o faka‘ikai‘i ia, pea ‘e ‘ikai foki te u to‘a ke fai pehē; kae kehe na‘á ku ‘ilo‘i kapau te u fai pehē te u fakatupu-houhau ai ki he ‘Otuá pea mo‘ua ki he tautea.

“Kuó u fakafiemālie‘i ‘eni ‘a ‘eku fakakaukaú ‘o kau ki ha‘a lotu—‘oku ‘ikai ko hoku fatongia ke u kau ki ha taha ‘o kinautolu, ka ke u fai pehē atu ai pē kae ‘oua ke toki fekau‘i au. Kuó u ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e fakamo‘oni ‘a Sēmisí—‘e lava ‘e ha tangata ‘oku masiva ‘i he potó ‘o kole ki he ‘Otuá pea ma‘u ia, pea ‘e ‘ikai valoki‘i ia.”⁷

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e peesi 31–35. Fakakaukau ki he founga ‘o e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko e sīpinga kiate kitautolu ‘i he‘etau fekumi ki ha tali ‘o ‘etau ngaahi fehu‘í. ‘I ho‘o ako ‘a e fakamatala ‘o e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí, ko e hā kuó ke ‘ilo fekau-‘aki mo hono lau ‘o e folofolá? fekau‘aki mo e fifilí? fekau‘aki mo e lotú?
Toe fakamanatu ‘a e peesi 36–37. Fakakaukau ki he ngaahi mo‘oni na‘e ‘ilo ‘e Siosefa Sāmita mei he ‘Otua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi ‘i he taimi na‘á ne ma‘u ai ‘a e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí. Ko e hā kuo pau ai ke tau taki taha ma‘u ha‘atau fakamo‘oni ki he ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí?
‘I he taimi na‘e fakamatala‘i ai ‘e Siosefa ki ha ni‘ihi ‘a e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí, na‘e kamata ke tāufehi‘a mo fakatanga‘i ia ‘e ha kakai tokolahi (peesi 37–38). ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e anga peheni ai ‘a e kakaí? Fakakaukau ki he me‘a na‘e fai ‘e Siosefa ki he fakatangá (peesi 37–39). ‘E anga fēfē ha‘atau muimui ‘i he sīpinga ko ‘ení ‘i he taimi ‘oku tau fehangahangai ai mo e fakatangá pe ngaahi faingata‘a kehé?
‘I he taimi na‘á ke ‘ilo ai ki he ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí, ko e hā ‘a e fa‘ahinga ongo na‘á ke ma‘ú? Ko e hā ha fa‘ahinga ongo kuó ke ma‘u talu mei ai? Ko e hā ha fa‘ahinga founga kuo fakamālohia ai koe ‘i ho‘o toe ako ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i he vahé?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Īsaia 29:13–14; Sioeli 2:28–29; ‘Āmosi 3:7; Molomona 9:7–9