Ko Hono Ma‘u ‘o e Ngaahi Ouau mo e Ngaahi Tāpuaki ‘o e Temipalé

Ko e temipalé ko ha feitu‘u ia ‘e lava ke “fakahā ai [‘e he ‘Otuá] ki Hono kakaí ‘a e ngaahi ouau ‘o Hono falé pea mo e ngaahi nāunau ‘o Hono pule‘angá, mo ako‘i ‘a e kakaí ‘i he founga ‘o e fakamo‘uí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Talu mei he ngaahi ‘uluaki ‘aho ‘o hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí mo hono ako‘i ‘e he ‘Eikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a hono mahu‘inga ‘o hono langa ‘o e ngaahi temipalé. Pea neongo na‘e fakamālohi‘i ‘a e Palōfitá ke toutou hiki tā-tu‘o lahi pea fehangahangai ma‘u pē mo e ngaahi fiema‘u vivili ki hono taimí mo ‘ene tokangá, ka na‘e ‘ikai teitei ngalo ‘iate ia ‘a e fiema‘u ke langa ha fale ‘o e ‘Eikí. Na‘e ‘osi tāpuaki‘i ha konga kelekele ‘i Tau‘atāina ‘i Mīsuli ki ha temipale. Pea na‘e ‘osi mo fakatapui ha temipale faka-‘ofo‘ofa ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō. ‘I Hihifo Mama‘o ‘i Mīsulí, na‘e fakatoka ai ha maka-tuliki ki ha temipale, ka na‘e ‘ikai fakahoko. Ka ‘i he kamata ko ‘eni ke toe langa hake ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a ‘enau mo‘uí ‘i Nāvuú—ko hanau tokolahi na‘e ‘ikai ha‘anau me‘akai fe‘unga, pe fale, pe ngāue‘anga—na‘e ‘ilo‘i ‘e Siosefa Sāmita ko e ngāue mahu‘inga taha ‘a e Kāingalotú ke toe langa ha temipale.

Ko e tali ki he fekau ‘a e ‘Eikí ko ha laka atu ‘a e Palōfitá mo e Kāingalotú ‘i he vave taha ne nau lavá ‘o kamata ke langa ha fale ‘o e ‘Eikí. Ka na‘e ‘ilo‘i ‘e he Palōfitá ‘e lauita‘u ‘a e langá, pea na‘á ne ‘ilo‘i foki na‘e fie ma‘u ‘e he Kāingalotú ‘a e ngaahi tāpuaki kakato ‘o e temipalé. Ko ia, ‘i he ‘aho 4 ‘o Mē 1842, neongo na‘e te‘eki ai ‘osi ‘a e temipalé, na‘e fakahoko ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e ‘enitaumení ki ha kau tangata faivelenga tokosi‘i.

Na‘e fakataha ‘a e kulupú ni ‘i he loki lahi ‘i ‘olunga ‘o e Falekoloa Piliki Kulokula ‘o e Palōfitá, ‘a ia na‘e “ ‘osi fokotu‘utu‘u ‘o ne fakafofonga‘i ha loto‘i temipale ‘o fakatatau mo e me‘a na‘e lavá.”¹ Na‘e tohi ‘e Felengikilini D. Lisiate ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o pehē: “Ko e taimi na‘e ue‘i ai ‘e he Laumālié [‘a Siosefa Sāmita] kuo fakaofiofi ke ‘osi ‘ene ngāue ke fakahoko ‘i he‘ene mo‘uí, mo ne fakatokanga‘i ‘e ngata hono ngaahi ‘aho ‘i he mo‘ui ní ki mu‘a pea toki ‘osi ‘a e temipalé, na‘á ne ui leva ha tokosi‘i kuo fili, ‘o foaki kiate kinautolu ‘a e ngaahi ouau ‘o e ‘enitaumeni mā‘oni‘oní, koe‘uhí ke ‘oua na‘a mole ‘a e ngaahi koloa mahu‘inga ‘i hono ‘atamaí mei māmani ‘i he‘ene maté.”²

‘Oku lekooti ‘i he hisitōlia ‘o e Palōfitá ‘o pehē: “Na‘á ku nofo ‘i he ‘ahó kotoa ‘i he konga ki ‘olunga ‘o e fale koloá, … ‘o fakataha mo Seniale Sēmisi ‘Ātama ‘o Sipilingifilá, Pēteliake Hailame Sāmita, Pīsope Niueli K. Uitenī, Pīsope Siaosi Mila, Palesiteni Pilikihami ‘Iongi, ‘Eletā Hiipa C. Kimipolo mo Uiliate Lisiate, ‘o fakahinohino‘i kinautolu ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni mo e founga ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘o fakahoko ‘a e fufulú, paní, ‘enitaumení pea mo foaki ‘a e ngaahi kī fekau‘aki mo e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné, pea a‘u ai pē ki he tu‘unga mā‘olunga taha ‘o e Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí, mo ‘oange ‘a e founga na‘e fai ‘i he Ngaahi ‘Aho ‘o e Kuonga Mu‘á, fakataha mo e ngaahi palani mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘oku lava ai ha taha ‘o ma‘u hono kakato ‘o e ngaahi tāpuaki ko ia na‘e teuteu‘i ma‘á e Siasi ‘o e ‘Uluaki Fānaú, pea ‘alu hake ‘o nofo ‘i he ‘ao ‘o e ‘Elohimí [Eloheim] ‘i he ngaahi maama ta‘engatá. Na‘e fuofua fokotu‘u ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni ‘a e ngaahi founga totonu na‘e fai ‘i he kuonga mu‘á he fakataha-‘angá ni.

“Pea ko e ngaahi fakamatala na‘á ku fai ki he fakataha‘anga ní ko ha fakamatala ia ‘o ha ngaahi me‘a fakalaumālie, pea ‘e toki ma‘u pē ‘e he ni‘ihi ‘oku fakakaukau fakalaumālié: pea na‘e ‘ikai ha me‘a ‘e fakahā ki he kau tangatá ni ka ko ia pē ‘e fakahā ki hono kotoa ‘o e Kāingalotu ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘o fakatatau mo e vave ‘o ‘enau mateuteu ke ma‘u kinautolú, pea teuteu mo ha potu ‘oku taau ke fakahoko ai kinautolú, ‘o a‘u ai pē ki he vaivai taha ‘i he Kāingalotú; ko ia, tuku ki he Kāingalotú ke nau faivelenga ‘i hono langa ‘o e Temipalé, pea mo e ngaahi fale kotoa pē kuo nau langá, pe ‘e fekau‘i kinautolu ‘e he ‘Otuá ke nau langa ‘o fai atu mei heni.”³

Neongo na‘e ‘amanaki ‘e ma‘u ‘e ha tokolahi ‘o e Kāingalotú ‘a e ‘enitaumeni fakatemipalé ‘i ha ‘osi ‘o e Temipale Nāvuú, ka na‘e ma‘u ‘e ha kau tangata mo ha kau fafine tokosi‘i ‘a e tāpuakí ni ‘i he ngaahi māhina ki mui ‘i he ‘osi ‘o e fakataha ‘o Mē ‘o e 1842. Ko e taha ‘o kinautolú ni ‘a Meesi Filitingi Tomisoni. ‘I he taimi na‘e ma‘u ai hono ‘enitaumení, na‘e pehē ange ‘e he Palōfitá kiate ia, “ ‘E ‘omi koe ‘e he me‘á ni ki tu‘a mei he fakapo‘ulí ki ha maama fakaofo.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e fekau‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e Kāingalotú ke nau langa ha ngaahi temipale.

Na‘e tohi ‘e he Palōfitá ‘i Sānuali ‘o e 1833 ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, ‘o pehē: “Na‘e fekau‘i kimautolu ‘e he ‘Eikí ‘i Ketilani ke mau langa ha fale ‘o e ‘Otuá; … ko e folofola ‘eni ‘a e ‘Eikí kiate kimautolú, pea kuo pau, ‘io, ‘i he tokoni mai ‘a e ‘Eikí, kuo pau ke mau talangofua: pea makatu‘unga ‘i he‘emau talangofuá, kuó Ne tala‘ofa mai ‘aki ha ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga; ‘io, na‘a mo ha ‘a‘ahi mai mei he langí ke fakalāngilangi‘i kimautolu ‘aki Ha‘ane ‘i ai tonu. ‘Oku mau ilifia lahi ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí telia na‘a ‘ikai ke mau a‘usia ‘a e lāngilangi lahi ko ‘eni, kuo tuku mai ‘e hotau ‘Eikí kiate kimautolú; ‘oku mau feinga ke loto mā‘ulalo mo tui lahi telia na‘a mau mā ‘i Hono ‘aó.”⁵

‘I Sepitema ‘o e 1840, na‘e fakahā ai ‘e he Palōfitá mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí kuo hokosia ‘a e taimi ke langa ai ‘a e Temipale Nāvuú: “ ‘Oku mau tui kuo hokosia e taimi ‘e ‘aonga ke langa ai ha fale ‘o e lotu, ha fale ‘o e maau, ha fale ke hū ai ki hotau ‘Otuá [vakai, T&F 88:119], ‘a ia ‘e lava ke fakahoko ai he feitu‘u fonua ko ‘ení e ngaahi ouaú ‘o fakatatau mo Hono finangalo fakalangí, pea ke lava ‘o fakahoko ‘eni, kuo pau ke fai ha feinga lahi, pea ‘e fie ma‘u mo ha koloa—pea koe‘uhí kuo pau ke fakavavevave‘i ‘a e ngāué ‘i he mā‘oni‘oni, ‘oku taau ai mo e Kāingalotú ke nau fuatautau hono mahu‘inga ‘o e ngaahi me‘á ni, ‘i honau ‘atamaí, ‘i he kotoa hono mafatukitukí, pea fakahoko leva ‘a e ngaahi sitepu ‘oku fie ma‘u ke nau ngāue aí; pea ‘i he‘enau fakamahafu kinautolu ‘aki ‘a e loto-to‘á, ke nau tukupā ke fai ‘a e me‘a kotoa pē te nau lavá, pea loto tokanga lahi ange ‘o hangē ‘oku fakatetu‘a kotoa ‘a e ngāué kiate kinautolu pē. ‘I he‘enau fai ‘ení, te nau fakafōtunga atu ai ‘a e ngaahi ngāue nāunau‘ia ‘a e ngaahi tamaí, mo ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí kiate kinautolu mo honau ngaahi hakó ‘o a‘u ki he to‘u tangata fakamuimuitahá.”⁶

‘I Sānuali ‘o e 1841, na‘e tohi ai ‘e he Palōfitá mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘o pehē: “ ‘Oku lolotonga langa ‘a e Temipale ‘o e ‘Eikí ‘i heni [‘i Nāvū], ‘a ia ‘e omi ki ai ‘a e Kāingalotú ke hū ki he ‘Otua ‘o ‘enau ngaahi tamaí, ‘o fakatataau ki he founga ‘o Hono falé pea mo e ngaahi mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, pea ‘e pehē hono langá ke malava ‘o fakahoko totonu ai ‘a e ngaahi ngāue kotoa pē ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, pea mo tali ai ‘a e ngaahi fakahinohino mei he Fungani Mā‘olungá, pea ‘e ‘alu atu mei he potú ni ki he ngaahi fonua mama‘ó. Tau tuku taha mu‘a hotau ngaahi mālohí kotoa … mo feinga ke fa‘ifa‘itaki ki he angafai ‘a e ngaahi tamai ‘o e fuakava pea mo e kau pēteliake ‘o e kuonga mu‘á, ‘i he ngaahi me‘a ko ē ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ki he to‘u tangatá ni pea mo e to‘u tangata kotoa pē ‘e hoko maí.”⁷

‘I he konga ki mu‘a ‘o e 1841, na‘e ako‘i ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘a ko ‘ení, ‘o hangē ko hono lekooti ‘e Uiliami P. Mekinitaeá: “Na‘e pehē ‘e Siosefa na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ‘oku totonu ke tau langa hotau falé ki hono huafá, koe‘uhí ke papitaiso ai kitautolu ma‘á e kakai pekiá. Ka ‘o kapau na‘e ‘ikai ke mau fai ia, ‘oku totonu ke fakasītu‘a‘i kimautolu, fakataha mo homau kau pekiá, pea ‘oku totonu ke ‘oua na‘a tali ‘a e Siasí ni [vakai, T&F 124:32].”⁸

Na‘e pehē ‘e he Palōfitá ‘i ‘Epeleli ‘o e 1842: “ ‘Oku te‘eki ai fokotu‘u kakato ‘a e Siasí, ‘i hono tu‘unga māú, pea he ‘ikai ke lava, kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e Temipalé, ‘a ia ‘e ‘i ai ha ngaahi potu ki hono fakahoko ‘o e ngaahi ouau ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí.”⁹

Na‘e fakahā ‘e he Palōfitá ‘i Siulai ‘o e 1842: “Kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí ke tau langa ‘a e Temipale [Nāvuú] … ; pea ‘oku tau ha‘isia ki he fekau ko iá ‘o tatau tofu pē mo ha toe fekau kehe; pea ko e tangata ko ia ‘oku ‘ikai ke kau ‘i he ngaahi me‘a ko ‘ení ‘oku hoko ia ko ha taha maumau fono ‘o hangē kuó ne maumau‘i ha toe fa‘ahinga fekau pē; ‘oku ‘ikai ko ha taha ia ‘okú ne fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea ‘ikai ko ha taha ‘okú ne fakahoko ‘Ene ngaahi fonó.”¹⁰

‘I ‘Okatopa ‘o e 1843, na‘e na‘ina‘i ai ‘a e Palōfitá ki he Kāingalotú: “Fakavavevave‘i ‘a e ngāue ‘i he Temipalé, toe fakafo‘ou ho‘omou feinga ke paotoloaki ‘a e ngaahi ngāue kotoa ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí, pea ‘a‘eva fakamātoato mo mā‘oni‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí.”¹¹

‘I Mā‘asi ‘o e 1844, na‘e fakataha ai ‘a e Palōfitá mo e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e kōmiti ‘a e Temipale Nāvuú ke alea‘i hano founga vahevahe ‘o e ma‘u‘anga tokoni si‘isi‘i ‘a e Siasí. Na‘e pehē ai ‘e he Palōfitá‘ i he fakatahá ni: “ ‘Oku tau fie ma‘u ‘a e temipalé ‘o laka hake ia ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a.”¹²

‘Oku tau ‘ilo ‘i he loto temipalé ‘a e ngaahi me‘a ‘o ‘itānití mo ma‘u ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí ma‘atautolu pea mo ‘etau ngaahi kuí.

“Ko e hā ‘a e taumu‘a na‘e fakatahataha‘i ai ‘a e … kakai ‘o e ‘Otuá ‘i ha fa‘ahinga kuonga ‘i māmani? … Ko e tefito‘i taumu‘á ke langa ki he ‘Eikí ha fale ke Ne lava ‘o fakahā ai ki Hono kakaí ‘a e ngaahi ouau ‘o Hono falé pea mo e ngaahi nāunau ‘o Hono pule‘angá, pea ako‘i ‘a e kakaí ‘i he founga ‘o e fakamo‘uí; he ‘oku ‘i ai ha ngaahi ouau mo ha ngaahi tefito‘i mo‘oni pau, ko e taimi ‘oku ako‘i ai kinautolu mo mo‘ui ‘akí, kuo pau ke fai ia ‘i ha potu pe fale na‘e langa ki he taumu‘a ko iá.

“… Kuo pau ke ‘oua na‘a fulihi pe liliu e ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataula‘eikí na‘e fokotu‘u ‘i he langí ki mu‘a ‘i hono ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o e māmaní, ki hono fakamo‘ui ‘o e tangatá. Kuo pau ke fakamo‘ui ‘a e kakai kotoa pē ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni tatau ko ‘ení.

“Ko e taumu‘a tatau pē ‘oku fakatahataha‘i ai ‘e he ‘Otuá Hono kakaí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ke langa ki he ‘Eikí ha fale ke teuteu‘i ai kinautolu ki he ngaahi ouaú mo e ‘enitaumení, ‘a e fufulú mo e paní, mo e alā me‘a pehē. Ko e taha ‘o e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Eikí ko e papitaiso ma‘á e kakai pekiá. Na‘e tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ki mu‘a ‘i he te‘eki ai ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní ‘oku totonu ke fakahoko ‘a e ouaú ‘i ha fai‘anga papitaiso na‘e teuteu ki he taumu‘a ko iá ‘i he fale ‘o e ‘Eikí. …

“ ‘Oku fakahaa‘i mahino ‘a e tokāteline ‘o e papitaiso ma‘á e kakai pekiá ‘i he Fuakava Fo‘oú; … ko e ‘uhinga ia na‘e folofola ai ‘a Sīsū ki he kakai Siú, ‘Kuo liunga fiha ‘eku fie tānaki fakataha ho‘o fānaú, ‘o hangē ko hono tānaki fakataha ‘e he motu‘a moá ‘ene fānaú ‘i hono lalo kapakaú, ka na‘e ‘ikai te mou loto ki ai!‘ [Mātiu 23:37]—koe‘uhí ke nau fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘o e papitaiso ma‘á e kakai pekiá pea pehē mo e ngaahi ouau kehe ‘o e lakanga fakataula‘eikí, pea ma‘u ‘a e ngaahi fakahā mei he langí, mo fakahaohaoa‘i ‘i he ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá—ka na‘e ‘ikai ke nau loto ki ai. Ko e me‘a ‘eni na‘e hoko ‘i he ‘aho ‘o e Penitekosí: na‘e lilingi ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá ki he kau ākongá ‘i he me‘a ne hokó. Na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá te Ne fakahaofi ‘a e kakai pekiá, pea te Ne fakahoko ia ‘aki hano tānaki fakataha Hono kakaí. …

“… Ko e hā ‘oku tānaki fakataha ai ‘a e kakaí ki he feitu‘ú ni? ‘I he taumu‘a tatau pē na‘e fie ma‘u ai ‘e Sīsū ke tānaki fakataha ‘a e kakai Siú—ke nau ma‘u ‘a e ngaahi ouaú, ‘a e ngaahi tāpuakí, pea mo e ngaahi nāunau kuo tokonaki ‘e he ‘Otuá ma‘a Hono Kāingalotú. Te u fehu‘i he taimí ni ki he fakataha‘angá ni pea mo e Kāingalotú kotoa pe te mou langa he taimí ni ‘a e falé ni mo ma‘u ‘a e ngaahi ouau mo e ngaahi tāpuaki kuo tokonaki ‘e he ‘Otuá ma‘amoutolú: pe ‘e ‘ikai ke mou langa ki he ‘Eikí ‘a e falé ni, pea tuku ke Ne fakalaka ‘o foaki ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘ení ki ha kakai kehe?”¹³

“ ‘I he taimi pē ne mateuteu ai ‘a e Temipale [Nāvuú] mo e vai fai‘anga papitaisó, ne mau fokotu‘utu‘u leva ke fakahoko ki he Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí honau fufulú mo e paní, pea mau tokanga leva ki he ngaahi ouau faka‘osi mo mahu‘inga angé, he ka ‘ikai ia he ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e ngaahi nofo‘a fakatu‘i ‘i he nāunau fakasilesitialé. Ka kuo pau ke ‘i ai ha feitu‘u mā‘oni‘oni ‘e teuteu ki he taumu‘a ko iá. Na‘e ‘i ai ha fanongonongo na‘e fai ‘i he lolotonga ‘o e taimi na‘e fakatoka ai ‘a e fakava‘e ‘o e Temipalé, pea na‘e ‘i ai mo e tu‘utu‘uni na‘e fai kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e ngāué, koe‘uhí ke lava ‘o ma‘u ‘e he kakai tangatá ‘a honau ‘enitaumení mo ngaohi ke nau hoko ko e ngaahi tu‘i mo e kau taula‘eiki ki he ‘Otua Fungani Mā‘olungá. … Neongo ia, kuo pau ke ‘i ai ha feitu‘u ‘e langa tāfataha pē ki he taumu‘a ko iá, pea mo papitaiso ai ‘a e kakaí ma‘a honau kau pekiá. …

“ ‘Oku ‘i ai ha fono ‘a e ‘Eikí kuo ‘osi fokotu‘u fekau‘aki mo e me‘á ni: kuo pau ke ‘i ai ha feitu‘u pau ki hono fakamo‘ui hotau kau pekiá. ‘Oku ou tui mo‘oni ‘e ‘i ai ha feitu‘u, ‘a ia ‘e lava ke ō mai ki ai e kakai ko ia ‘oku nau loto ke fakamo‘ui honau kau pekiá, mo ‘omi honau ngaahi fāmilí, ‘o fakahoko ‘enau ngāué ‘aki hano papitaiso mo fakahoko ‘a e ngaahi ouau kehé ma‘a honau kau pekiá.”¹⁴

“ ‘Oku fa‘a fai ma‘u pē ‘a e fehu‘i ko ‘ení, ‘ ‘E ‘ikai ‘apē lava ‘o fakahaofi kitautolu ta‘e te tau toe fakahoko ‘a e ngaahi ouau ko iá, mo e hā fua?‘ Te u tali ‘o peheni, ‘Ikai, he ‘ikai kakato e fakamo‘uí. Na‘e folofola ‘a Sīsū, ‘ ‘I he fale ‘o ‘eku Tamaí ‘oku ai ‘a e ngaahi nofo-‘anga lahi, pea ‘oku ou ‘alu ‘o teuteu ha potu mo‘omoutolu.‘ [Vakai Sione 14:2.] Na‘e totonu ke liliu ‘a e fo‘i lea falé heni ke pule‘anga; pea ka ai ha taha ‘e hakeaki‘i ki he pule‘anga mā‘olunga tahá kuo pau ke talangofua ki he fono fakasilesitialé, pea mo e fonó kotoa foki.”¹⁵

“Kapau ‘e ma‘u ‘e ha tangata ‘a e kakato ‘o e lakanga fakataula-‘eiki ‘o e ‘Otuá, kuo pau ke ne ma‘u ia ‘i he founga tatau pē na‘e ma‘u ai ia ‘e Sīsū Kalaisí, ‘a ia ko hono tauhi kotoa ‘o e ngaahi fekaú mo talangofua ki he ngaahi ouau kotoa ‘o e fale ‘o e ‘Eikí. …

“Ko e kakai kotoa pē ‘oku hoko ko e kau ‘ea-hoko ki he ‘Otuá mo kaungā-‘ea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisí, kuo pau ke nau ma‘u kakato ‘a e ngaahi ouau ‘o Hono pule‘angá; pea ko kinautolu he ‘ikai ke nau ma‘u kakato ‘a e ngaahi ouaú he ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e kakato ‘o e nāunau ko iá.”¹⁶

“Kapau te tau lau mo ako ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē kuo tohi mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá, ‘a e anga ‘o e fetu‘utaki ‘a e tangatá ki he ‘Otuá mo e kau ‘āngeló he kaha‘ú, ‘oku kei si‘i ‘aupito pē ‘etau ‘ilo ki aí. He ‘ikai teitei lava ‘e he‘etau lau ‘i he ngaahi me‘a na‘e hoko ki he kakai kehé, pe ko e fakahā na‘e fai kiate kinautolú, ‘o ‘omi kiate kitautolu ha ‘ilo kānokato ki hotau tu‘ungá mo ‘etau fekau‘aki mo‘oni mo e ‘Otuá. ‘E toki lava pē ‘o ma‘u ha ‘ilo ki he ngaahi me‘á ni ‘aki ha‘atau a‘usia ‘a e ngaahi ouau ‘a e ‘Otuá kuo fokotu‘u ki he taumu‘a ko iá. Kapau te ke lava ‘o sio fakamama‘u ki he langí ‘i ha miniti ‘e nima, te ke ‘ilo ai ha ngaahi me‘a lahi ange ‘i ha‘o lau ‘a e me‘a kotoa pē kuo tohi fekau‘aki mo e kaveingá ni. … ‘Oku ou fakapapau atu ki he Kāingalotú, ‘e malava ke ‘ilo ‘a e mo‘oní … ‘o tu‘unga ‘i he ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá ‘o fou ‘i He‘ene ngaahi ouaú, pea mo e tali ‘o e lotú.”¹⁷

“Na‘e tatau, pea ‘e tatau ai pē, ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e fale ‘o e ‘Otuá, ‘o a‘u ki ha hili ‘o e hā‘ele mai ‘a Kalaisí; pea ka ‘osi ‘a e ta‘u ‘e taha afé, ‘e kei tatau ai pē; pea ‘e faifai pea tau toki a‘u ki he Pule‘anga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá, ‘o fiefia ai ‘o ta‘e ngata.”¹⁸

Ko e temipalé ko ha feitu‘u mā‘oni‘oni ia ‘oku tau ma‘u ai ‘a e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha ‘a e ‘Otuá ma‘a ‘Ene fānaú.

Ko ha konga ‘o e lotu fakatapui ki he Temipale Ketilaní, na‘e ‘oange ia ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i ha fakahā pea lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 109, na‘e lotu ai ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “Pea ko ‘eni, ‘e Tamai Mā‘oni‘oni, ‘oku mau kole … ke ‘alu hifo ‘a ho nāunaú ‘o nofo‘ia ‘a ho kakaí, pea ‘i he falé ni ko e fale ‘o‘oú, ‘a ia ‘oku mau fakatapuí ni kiate koe, koe‘uhí ke fakamā‘oni‘oni‘i mo fakatapui ia ke toputapu, pea ke ‘afio ‘a ho lotolotonga toputapu ‘i he falé ni ma‘u ai pē; pea ko e kakai kotoa pē ‘e hū ‘i he hū‘anga ‘o e fale ‘o e ‘Eikí te nau ongo‘i ‘a ho mālohí, pea ongo‘i hono ue‘i ‘a kinautolu ke fakamo‘oni kuó ke fakatapui iá, pea ko ho fale ia, ko e potu ‘o ho‘o mā‘oni‘oní.

“Pea taumaiā ke ke finangalo, ‘e Tamai Mā‘oni‘oni, ko kinautolu kotoa pē ‘e lotu ‘i he fale ko ‘ení ‘e akonaki‘i ‘a kinautolu kotoa pē ‘i he ngaahi lea ‘o e potó mei he ngaahi tohi lelei tahá, pea ke nau fekumi ki he potó ‘i he ako, pea ‘i he tui foki, ‘o hangē ko ho‘o folofolá; pea ke nau tupu hake ‘i ho‘o ‘afió, ‘o ma‘u ‘a hono kakato ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea fokotu‘utu‘u ‘a kinautolu ‘o fakatatau ki ho‘o ngaahi fonó, pea teuteu‘i ‘a kinautolu ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a ‘aonga kotoa pē; pea ke hoko ‘a e falé ni ko ha fale ‘o e lotu, ko ha fale ‘o e ‘aukai, ko ha fale ‘o e tui, ko ha fale ‘o e nāunau pea [‘o e] ‘Otuá, ‘io ko ho fale. …

“Pea ‘oku mau kole ki ho‘o ‘afió, ‘e Tamai Mā‘oni‘oni, ke ‘alu atu ‘a ho‘o kau tamaio‘eikí mei he falé ni kuo fakamahafu ‘a kinautolu ‘aki ho mālohí, pea ke ‘iate kinautolu ‘a ho huafá, pea ke takatakai ‘iate kinautolu ‘a ho nāunaú, pea ke tokanga‘i ‘akinautolu ‘e ho‘o kau ‘āngeló; pea ke nau ‘oatu mei he potú ni ‘a e ngaahi fu‘u ongoongo lalahi mo nāunau‘ia, ‘i he mo‘oni, ‘o a‘u ki he ngaahi ngata‘anga ‘o e māmaní, koe‘uhí ke nau ‘ilo‘i ko ho‘o ngāué ‘eni, pea kuo mafao mai ho to‘ukupú, ke fakahoko ‘a e me‘a na‘á ke folofola ‘aki ‘i he ngutu ‘o e kau palōfitá ‘o kau ki he ngaahi ‘aho faka‘osí.

“ ‘Oku mau kole ki ho‘o ‘afió, ‘e Tamai Mā‘oni‘oni, ke ke fokotu‘u ma‘u ‘a e kakai ‘a ia ‘e lotu mo ma‘u ha hingoa mo ha tu‘unga ongoongolelei ‘i Ho falé ni, ‘o a‘u ki he ngaahi to‘u tangata kotoa pē pea ta‘engatá; ke ‘oua na‘a ‘aonga ha mahafu tau kuo ngaohi ke tau‘i ‘a kinautolu; pea ko ia ia ‘e keli ha luo kiate kinautolú ke ne tō ai pē ia; ke ‘oua na‘a ma‘u ha mālohi ‘e ha kautaha ‘o e fai angahala ke tu‘u hake ‘o ikuna‘i ‘a ho kakai ‘a ia ‘e ‘ai ki ai ‘a ho huafá ‘i he falé ni.”¹⁹

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e palakalafi faka‘osi ‘i he peesi 479 mo e palakalafi ‘uluaki ‘i he peesi 480. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku “ ‘omi [ai kitautolu] ki tu‘a mei he fakapo‘ulí ki ha maama fakaofó” ‘e he ngāue fakatemipalé? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ‘a e pehē ke “fakakaukau fakalaumālie”? Ko e hā kuo pau ai ke tau “fakakaukau fakalaumālie” kae lava ke tau ma‘u ‘a e maama ‘oku ‘atā ma‘atautolu ‘i he temipalé?
‘I he taimi na‘e ngāue ai ‘a e Kāingalotu ‘i Nāvuú ke langa ha temipalé, na‘e talaange ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kiate kinautolu, “ ‘Oku tau fie ma‘u ‘a e temipalé ‘o laka hake ia ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a” (peesi 481–82). Toe fakamanatu ‘a e peesi 477–82 mo kumi ‘a e ngaahi ‘uhinga ‘oku mo‘oni ai ‘a e kupu‘i lea ko ‘ení. Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku mo‘oni ai ‘a e kupu‘i lea ‘a e Palōfitá ‘i ho‘o mo‘uí?
Ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau‘aki mo e fekau ke langa ha ngaahi temipalé (peesi 480–82). ‘Okú ke pehē ko e hā he ‘ikai “fokotu‘u kakato” ai ‘a e Siasí ta‘e kau ai ‘a e ngaahi temipalé mo e ngaahi ouau fakatemipalé? Ko e hā te tau lava ‘o fai he ‘ahó ni ke “fakavavevave‘i ai ‘a e ngāue ‘i he Temipalé”? Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke tau “fuatautau hono mahu‘inga” ‘o e ngāue fakatemipalé?
Toe fakamanatu e ngaahi akonaki ‘a e Palōfitá ‘o kau ki he ngaahi ouau toputapu ‘o e temipalé mo e me‘a ‘oku tau ako meiate kinautolú (peesi 482–85). Ko e fē he ngaahi akonakí ni ‘oku ‘aonga taha ke mahino ai kiate koe ‘a hono mahu‘inga ‘o e ngaahi ouau ‘o e temipalé?
Lau e palakalafi hono tolú ‘i he peesi 485. Kapau kuó ke ‘osi ma‘u ho ngaahi ouau fakatemipalé, fakakaukau angé ki hono ako‘i koe ‘e he ngaahi me‘a ne ke a‘usiá ‘o kau ki ho “tu‘ungá mo [ho‘o] fetu‘utaki mo‘oni mo e ‘Otuá.” Kapau kuo te‘eki ai pē ke ke hū he temipalé pe kuo fuoloa ha‘o toe foki ki ai, fakakaukau angé ki ha founga te ke lava ‘o teuteu ke ke ‘alu ai ki he temipalé.
Ko e hā ha ngaahi tāpuaki te tau lava ‘o ma‘u ‘i he taimi ‘oku tau ō ai ki he temipalé? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga lahi ange, vakai ki he peesi 485–86.) ‘I he ngaahi me‘a kuó ke lau ‘i he vahé ni, ‘e anga fēfē ha‘o ‘ai ho‘o ‘alu ki he temipalé ke mahu‘ingamālie ange?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Saame 24:3–5; ‘Īsaia 2:2–3; T&F 124:25–28, 39–41