Vahe 47: ‘[Ke Lāngilangi‘ia ‘a e Tangatá]:’ Ko e Fakamo‘oni ‘a e Kau Palōfita ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Vahe 47

“[Ke Lāngilangi‘ia ‘a e Tangatá]:” Ko e Fakamo‘oni ‘a e Kau Palōfita ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“Na‘e ui ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá … ‘e he ‘Otuá, ‘aki Hono le‘ó tonu pē, ke ne kamata ‘a e kuonga fakakosipeli ‘o e Ongoongoleleí ki māmani, ko hono fai faka‘osi” (Siosefa F. Sāmita)

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Hili e pekia ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono tokoua ko Hailamé, na‘e foki fakavavevave mai leva ‘i he vave tahá ‘a e kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá na‘e fononga ‘o ngāue fakafaifekau ‘i he ‘Iunaiteti Siteití ki Nāvū. Na‘e ui ‘e he kau mēmipa ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ha fakataha mo e Kāingalotú ke fai ‘i he ‘aho 8 ‘o ‘Aokosi 1844, ‘a ia na‘e lea ai ‘a Pilikihami ‘Iongi, ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘I he‘ene fakahoko ‘ení, na‘e hoko ha me‘a fakaofo na‘e mamatatonu ai ha Kāingalotu tokolahi. Na‘e fakaofo hono ngaohi ‘o Palesiteni ‘Iongi ke fōtunga pea mo le‘o tatau mo Siosefa Sāmitá. Na‘e pehē ai ‘e Siaosi Q. Kēnoni, “Kapau na‘e toe tu‘u ‘a Siosefa mei he maté ‘o toe lea kiate kinautolu, ‘e kei tatau pē ‘a e ofo ai ‘a e tokolahi na‘e ‘i he fakataha‘angá. Ko e le‘o tonu pē ‘eni ia ‘o Siosefá; pea ‘ikai ngata pē ‘i he‘enau fanongo ki he le‘o ‘o Siosefá; ka na‘e hangē ki he vakai ‘a e kakaí ko e fōtunga tonu pē ia ‘o Siosefá na‘e tu‘u ‘i honau lotolotongá. Ko ha me‘a fakaofo mo faka‘ofo‘ofa lahi ia ne hoko ‘i he ‘aho ko iá ‘i he ‘ao ‘o e fakataha‘angá, ‘a ia kuo te‘eki ai ke mau fanongo ai. Na‘e foaki ‘e he ‘Eikí ki Hono kakaí ha fakamo‘oni ‘o ‘ikai ha toe veiveiua pe ko hai ‘a e tangata kuó Ne fili ke taki kinautolú.”¹

‘I he faka‘osinga ‘o e fakatahá, ne loto ‘a e Kāingalotú ke taki kinautolu ‘e he Toko Hongofulu Mā Uá. ‘I Tīsema ‘o e 1837, ko e ‘osi si‘i pē ia ha ta‘u ‘e tolu mo e konga, ne toe fokotu‘utu‘u leva ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ‘o fokotu‘u ‘a Pilikihami ‘Iongi ko e Palesiteni ‘o e Siasí.

Talu mei he taimi ‘o Pilikihami ‘Iongí mo e fakamo‘oni ‘a e palōfita kotoa pē kuo ne tokanga‘i ‘a e Siasí ki hono fakaofo ‘o e misiona ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Na‘e fili ‘a Siosefa Sāmita ‘i he Fakataha Lahi ‘i he Langí ke ne hoko ko e palōfita ma‘ongo‘onga mo e tangata kikite ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní. Na‘e pehē fau hono mātu‘aki mahu‘inga hono misioná, na‘e tomu‘a kikite‘i ia ‘e he kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á, kau ai mo e palōfita ‘o e Fuakava Motu‘á ko Siosefá, ‘a ē na‘e fakatau ki ‘Isipité. Ko Siosefa ‘o ‘Isipité ko ha tangata kikite mo ia foki, pea na‘e lahi ‘ene kikite fekau‘aki mo Siosefa Sāmitá:

“ ‘E fokotu‘u hake ‘e he ‘Eiki ko hoku ‘Otuá, ha tangata kikite, ‘a ia ‘e hoko ko ha tangata kikite mahu‘inga ki he fua ‘o hoku manavá. … Pea ko hono hingoá ‘e tatau mo au; pea ‘e tatau ia mo e hingoa ‘o ‘ene tamaí. Pea te ne tatau pē mo au; koe‘uhi ko e me‘a ‘e fakahoko ‘e he ‘Eikí ‘i hono nimá ‘i he mālohi ‘o e ‘Eikí, ‘e ‘omi ai ‘a hoku kakaí ki he fakamo‘uí” (2 Nīfai 3:6, 15; vakai foki, 2 Nīfai 3:6–22).²

‘I Tīsema ‘o e 1834, na‘e foaki ai ‘e Siosefa Sāmita ko e Lahí ha tāpuaki ki he Palōfita ko Siosefá, ‘o fakamo‘oni‘i ko e tangata kikite ia na‘e kikite‘i ‘e Siosefa ‘o e kuonga mu‘á: “ ‘Oku ou tāpukai‘i ‘aki koe ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o ho‘o ngaahi tamaí, ‘a ‘Ēpalahame, ‘Aisake pea mo Sēkope; pea na‘a mo e ngaahi tāpuaki ‘o ho‘o tamai ko Siosefá, ‘a e foha ‘o Sēkopé. Vakai, ‘okú ne tokanga‘i hono ngaahi hakó ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. … ; na‘á ne fekumi faivelenga ke ‘ilo‘i pe ‘e ha‘u mei fē ‘a e foha ko ia ‘oku totonu ke ne ‘omi ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí, ‘a ia ‘e fakamāma‘i ai kinautolu mo fakafoki mai ki he tākanga mo‘oní, pea kuo ‘ilo‘i koe ‘e hono fofongá, ‘e hoku foha; na‘e fiefia hono lotó mo fiemālie hono laumālié, pea kuó ne pehē, … ‘ ‘E tupu mei hoku ngaahi hako kuo fakamovetevete‘i ‘i he kakai Senitailé ha tangata kikite makehe … , te ne ma‘u ha poto ‘oku lahi, ‘a ia ko ha poto te ne fālute pea mahino ki ai e ngaahi me‘a fakamisiteli ‘a e ‘Otuá, pea ‘e lea‘aki ‘e hono ngutú ‘a e fono ‘o e mā‘oni‘oní.‘ … Te ke ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e ngāué ni, ‘a ia ko e tu‘unga fakapalesitenisī ‘o e siasí ni, ‘i he mo‘uí ni mo e ta‘engatá fakatou‘osi.”³

Na‘e fakafou mai ‘ia Siosefa Sāmita, ko e tangata kikite makehe ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní, ‘a e ngaahi tokāteline mo e ngaahi ouau fakamo‘ui ‘o e ongoongoleleí, pea toe fokotu‘u ai mo e Siasi mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí ‘i māmani. ‘Oku kau fakataha ‘a e ngaahi fakamo‘oni ‘a e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á mo onopooni ke fakahā ko Siosefa Sāmitá ko ha me‘angāue ia na‘e fakafou ai ‘e he ‘Otuá hono fakafoki mai ‘o e kakato ‘o e ongoongoleleí ki hono tāpauki‘i ‘o e “fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá, mei he ta‘engatá ki he ta‘engatá.”⁴

Ngaahi Fakamo‘oni ‘a e Kau Palōfita ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní

Na‘e tomu‘a fakanofo ‘a Siosefa Sāmita ki hono uiui‘i fakapalōfitá.

Palesiteni Pilikihami ‘Iongi: “Na‘e ‘osi tu‘utu‘uni pē ia ‘i he fakataha he langí, ki mu‘a ‘aupito pē pea toki fakatoka ‘a e makatu‘unga ‘o e māmaní, ‘e hoko [‘a Siosefa Sāmita] ko e tangata ia ‘i he kuonga faka‘osi ‘o māmaní ke ne ‘omai ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá ki he kakaí, pea ke ne ma‘u ‘a hono kakato ‘o e ngaahi kī mo e mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. Na‘e ‘afio‘i ia ‘e he ‘Eikí, pea mo ‘ene tamaí, pea mo honau ngaahi hakó ‘o a‘u kia ‘Ēpalahame, pea meia ‘Ēpalahame ki he lōmakí, pea mei he lōmakí kia ‘Īnoke, pea meia ‘Īnoke kia ‘Ātama. Na‘á Ne fofonga hifo ‘o fakatokanga‘i ‘a e fāmili mo e toto ko iá ‘i he‘ene tafe mei hono kamata‘angá ki hono fā‘ele‘i ‘o e tangata ko ‘ení. Na‘e tomu‘a fakanofo [‘a Siosefa Sāmita] ‘i he langí ke ne pule ‘i he kuonga faka‘osí ni.”⁵

Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita: “Na‘e fili ‘a Siosefa Sāmita ke taki ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pea na‘e vahe kiate ia ‘ene ngāué ‘i he ‘ilo tāumama‘o ‘a ‘etau Tamai Ta‘engatá ‘i ‘itāniti ki mu‘a pea toki fā‘ele‘í. Na‘e ha‘u ia ‘i he laumālie ‘o ‘Ilaiasé ke teuteu ‘a e halá ki he hā‘ele mai ‘a hotau ‘Eikí. ‘Oku ‘ikai ha palōfita talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá, kuo tuku ki ai ha misiona ma‘ongo‘onga ange tuku kehe pē foki hotau Huhu‘í.”⁶

Palesiteni ‘Ēsela Tafu Penisoni: “Koe‘uhí ke tau ma‘u ha faka‘ile‘ila ki he kāfakafa ‘o e misona ‘o e Palōfitá ‘i māmaní, kuo pau ke tau fakakaukau‘i ia ‘i he mahino ‘oku tau ma‘u ‘o kau ki ‘itānití. Na‘e kau ia ‘iate kinautolu ‘na‘e ngali ‘eiki mo lahi ko ē na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Ēpalahamé:

“ ‘Ko ‘eni, kuo fakahā mai ‘e he ‘Eikí kiate au, ‘a ia ko ‘Ēpalahame, ‘a e fānau fakalaumālie ‘a ia na‘e fakatupu ‘i he te‘eki ai ke ‘i ai ‘a e māmaní; pea na‘e ‘i he lotolotonga ‘o kinautolú ni kotoa pē ‘a e tokolahi na‘e ngali ‘eiki mo lahi; Pea na‘e ‘afio ‘a e ‘Otuá ki he ngaahi laumālié ni, kuo nau lelei, pea naá ne tu‘u ‘i honau lotolotongá, ‘o ne folofola: Te u fakanofo ‘a kinautolú ni ko ‘eku kau pule; he na‘á ne tu‘u ‘i he ha‘oha‘onga ‘o kinautolu ‘a ia ko e ngaahi laumālie, pea na‘á ne ‘afio kuo nau lelei; peá ne folofola mai kiate au: ‘E ‘Ēpalahame, ko e toko taha koe ‘o kinautolu; na‘e fili koe ‘i he te‘eki ai ke fanau‘i koé.‘ (‘Ēpalahame 3:22–23.)

“Na‘e pehē pē mo Siosefa Samita. Na‘e ‘i ai mo ia foki. Na‘e tangutu mo ia ‘i he fakataha mo e kau ngali ‘eki mo lahí. Na‘á ne ‘i ha tu‘unga mā‘olunga mo lāngilangi‘ia pea na‘e ‘ikai toe fehu‘ia ‘a e makehe ‘o ‘ene tokoni ‘i he palani mo hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Eikí ki hono ‘fakahoko ‘o e mo‘ui ta‘e mate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá,‘ ‘a ia ko hono fakamo‘ui ‘o e fānau kotoa ‘a ‘etau Tamaí [Mōsese 1:39]. Ko hono misioná na‘e pau, pea na‘e pau ke ‘aonga ki he tokotaha kotoa pē ‘e ha‘u ki māmani; ‘a e tokotaha kotoa pē kuo mo‘ui ‘i māmani pea mo e lauimiliona ‘oku te‘eki ai fā‘ele‘i maí. …

“Na‘e ‘ikai ngata pē ‘i he hoko ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e tokotaha ‘‘o e kau ngali ‘eiki mo lahí,‘ ka na‘á ne tokanga pea ‘oku kei hokohoko atu ‘ene tokanga mei ‘olunga ki he ngaahi me‘a mahu‘inga ‘i māmaní, ‘o a‘u ki he ‘ahó ni. He ‘i he fofonga ‘o e ‘Eikí … ko e polokalama fakalūkufua ta‘engata pē ‘e taha ‘oku fakahoko ai ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fatongia mahu‘inga—o fakafou kotoa ‘i he lakanga fakataula‘eiki ta‘engatá mo e mafai ‘o e ‘Otuá.”⁷

Ko e ‘Uluaki Mata-me‘a-hā-mai ‘a Siosefa Sāmitá ko ha konga mahu‘inga ia ‘o ‘etau ngaahi fakamo‘oni fakafo‘ituituí.

Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “Ko e me‘a ma‘ongo‘onga taha kuo faifaiange pea hoko ‘i māmani, talu mei he toetu‘u ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá mei he fonualotó pea mo ‘ene hā‘ele haké, ‘a e hā‘ele mai ko ia ‘a e Tamaí pea mo e ‘Aló ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, ke teuteu ‘a e hala ki hono fakatoka ‘o e fakava‘e ‘o e pule‘anga ‘o e [‘Otuá]—‘o ‘ikai ko ha pule‘anga ‘o e tangata—pea he ‘ikai ke teitei ngata pe ‘e liua.

“ ‘I he hili ‘eku tali ‘a e mo‘oni ko ‘ení, ne u fakatokanga‘i ‘oku faingofua ange ke tali ‘a e ngaahi mo‘oni kehe kotoa pē [kuó] ne fakamahino mo fakahā ‘i he lolotonga ‘o hono misiona … ‘i māmaní. Na‘e ‘ikai ke ne teitei ako‘i ha fa‘ahinga tokāteline na‘e ta‘e mo‘oni. Na‘e ‘ikai ke ne teitei [mo‘ui ‘aki] ha tokāteline na‘e ta‘e fekau‘i ia ke ne [mo‘ui ‘aki]. Kuo te‘eki ai ke ne taukapo‘i ‘a e fehālākí. Na‘e ‘ikai kākaa‘i ia. Na‘e mamata; [na‘á ne ongo‘i]; mo fakahoko ‘a ia kotoa ne fekau ia ke ne fakahokó; pea, ko ia ai, ko e ‘Otuá na‘e makatu‘unga mei ai e lava ‘o e ngaahi ngāue na‘e fakahoko ‘e Siosefa Samitá—ka ‘oku ‘ikai ko Siosefa Sāmita pē. Ko e ‘Eikí pē ia ne tupu aí, ka ‘oku ‘ikai ko e tangatá.”⁸

Palesiteni Hiipa J. Kalānite: “Kapau na‘e ‘ikai mamata mo‘oni ‘a Siosefa Sāmita ki he ‘Otuá mo fefolofolai mo‘oni mo Ia, pea ‘ikai fakafe‘iloaki mo‘oni ‘e he ‘Otuá ‘a Sīsū Kalaisi ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, pea fakahā mo‘oni ‘e Sīsū Kalaisi kia Siosefa Sāmita ‘e hoko ko e me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i hono toe fokotu‘u he funga ‘o māmaní ‘a e Ongoongolelei mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí— ta ko e me‘a ko ia ‘oku ui ko e Tui faka-Māmongá, ko e loi. Ka ‘oku ‘ikai ko ha loi ‘a e Tui Faka-Māmongá! Ko e mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘uí; ko e Siasi ia ‘o Sīsū Kalaisí, kuo fokotu‘u ‘o fakatatau mo ‘Ene fakahinohinó, pea he ‘ikai ke lava ‘e he ta‘e tui [kotoa] ‘o e māmaní ke liliu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.”⁹

Palesiteni Hauati W. Hanitā: “ ‘Oku ou fakafeta‘i ‘i he‘eku hoko ko e mēmipa ‘i he Siasí; pea ko ‘eku fakamo‘oni ki hono fakalangí ‘oku tu‘unga ia ‘i he talanoa mahino ‘o e ki‘i tamasi‘i na‘e tū‘ulutui ‘i he lalo ‘akaú pea hā kiate ia ha ongo ‘a‘ahi fakalangí—‘o ‘ikai ko e ‘Otua pē taha, ko ha toko ua mavahevahe, ko e ongo sino mavahevahe ‘e ua, ko e Tamaí mo e ‘Aló, ‘o toe fakahā ki māmani ‘a e mavahevahe ‘a e Tolu‘i ‘Otuá. ‘Oku tu‘unga ‘a ‘eku tuí mo ‘eku fakamo‘oní ‘i he ki‘i talanoa mahinongofua ko ‘ení, he kapau ‘oku ‘ikai ke mo‘oni, ‘e holafa ‘a e Tui Faka-Māmongá. Pea kapau ‘oku mo‘oni—pea ‘oku ou fakamo‘oni ki ai ‘oku mo‘oni—ko e taha ia ‘o e me‘a ma‘ongo‘onga makehe taha kuo hoko ‘i he hisitōliá kotoa.”¹⁰

Palesiteni Tēvita O. Makei: “Ko e hā ‘a e Tamaí mo e ‘Aló kia Siosefa Sāmitá ko e fakava‘e ia ‘o e Siasí ni. ‘Oku toka ai ‘a e fakapulipuli ki hono mālohí mo ‘ene longomo‘uí. ‘Oku mo‘oni ‘eni, pea ‘oku ou fakamo‘oni ki ai. ‘Oku tali ‘e he fo‘i fakahā ‘e taha ko iá ‘a e ngaahi fie‘ilo kotoa ‘a e saienisí fekau‘aki mo e ‘Otuá pea mo Hono natula fakalangí. ‘Oku ‘ikai ‘apē ke mou fakatokanga‘i? ‘Oku tali heni pe ko e hā ‘a e ‘Otuá. ‘Oku mahino ‘ene fetu‘utaki mo ‘Ene fānaú. ‘Oku mahino ‘a ‘ene tokanga ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o fakafou ‘i he mafai kuo tuku ki he tangatá. ‘Oku pau ‘a e kaha‘u ia ‘o e ngāué. ‘Oku fakamahino‘i ‘a e ngaahi me‘á ni fakataha mo ha ngaahi mo‘oni nāunau‘ia kehe ‘e he ‘Uluaki Mata-Me‘a-Ha-Maí.”¹¹

Palesiteni ‘Ēsela Tafu Penisoni: “Ko e ‘Uluaki Mata Me‘a-Hā-Mai ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko ha tefito‘i tokāteline ia ki he Siasí. ‘Oku ‘ilo ‘eni ‘e he filí pea kuó ne ‘ohofi ‘a e ongoongo ‘o Siosefa Sāmitá talu mei he ‘aho na‘á ne fakahā ai ‘a e ‘a‘ahi mai ‘a e Tamaí mo e ‘Aló. … ‘Oku totonu ke mou fakamo‘oni‘i ma‘u pē hono mo‘oni ‘o e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí. Na‘e mamata mo‘oni ‘a Siosefa Sāmita ki he Tamaí mo e ‘Aló. Na‘á na fefolofolai mo ia ‘o hangē ko ‘ene fakamatalá. Ko e me‘a nāunau‘ia taha ia kuo hoko talu mei he toetu‘u ‘a hotau ‘Eikí. Ka ‘i ai ha taki he ‘ikai ke ne lava ‘o fakahā ‘ene fakamo‘oni na‘e hā ‘a e ‘Otuá mo Sīsū Kalaisi kia Siosefa Sāmita, ‘o ‘ikai ha toe momou, he ‘ikai teitei lava ke ne hoko ia ko ha taki mo‘oni, pe tauhi sipi mo‘oni. Kapau he ‘ikai ke tau tali ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení, … kapau kuo te‘eki ai ke tau ma‘u ha fakamo‘oni fekau‘aki mo e fakahā ma‘ongo‘ongá ni, he ‘ikai ke tau lava ‘o fakatupu ha tui ‘iate kinautolu ‘oku tau tatakí.”¹²

Palesiteni Siaosi ‘Alipate Sāmita: “Ko e taimi na‘e mamata ai ‘a e palōfita kei si‘í ‘i he vao‘akau ‘i Palemailá ki he Tamaí mo e ‘Aló, peá ne fakatokanga‘i ko ha ongo tangata mavahevahe mo‘oni kinauá, pea na‘á Na lava ke fanongo mo tali ‘a e me‘a na‘á ne fehu‘í, na‘á ne kamata‘i ha kuonga fo‘ou ‘i he māmaní, mo fakatoka ai ha fakava‘e ki he tui ‘a e fānau ‘a e tangatá. Kuo nau lava he taimí ni ke lotu ki he‘etau Tamai ‘i he langí mo fakatokanga‘i ‘oku lava ke ne fanongo mai mo tali ‘enau ngaahi lotú, pea ‘oku ‘i ai ha fetu‘utaki ‘i he vaha‘a ‘o e langí mo māmani.”¹³

Na‘e ako‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘e he ‘Otuá mo e kau ‘āngeló.

Palesiteni Sione Teila: “Ko hai ‘a Siosefa Sāmita? ‘Oku tala mai ‘e he Tohi ‘a Molomoná ko ‘ene ha‘u mei he hako ‘o Siosefa na‘e fakatau ki ‘Isipité, pea na‘e fili ia ‘o hangē ko ‘Ēpalahamé ke ne fakahoko ha ngāue ‘i he funga māmaní. Na‘e fili ‘e he ‘Otuá ‘a e talavoú ni. Na‘e ‘ikai ke ako ‘o fakatatau mo e fakakaukau ‘a māmaní, ka ko e tangata poto mo ‘ilo lahi taha ia kuo faifaiange peá u fe‘iloaki mo ia ‘i he‘eku mo‘uí, pea kuó u fefononga‘aki foki ‘i ha maile ‘e lauafe, a‘u ki ha ngaahi konitinēniti kehekehe pea feohi mo e ngaahi tu‘unga mo e fa‘ahinga kotoa ‘o e kakaí, ka kuo te‘eki ai ke u fe‘iloaki mo ha tangata ‘oku poto lahi ‘o hangē ko iá. Pea na‘á ne ma‘u ‘a hono potó mei fē? Na‘e ‘ikai mei he ngaahi tohí; na‘e ‘ikai mei he faka‘uhingá pe saienisí pe filōsofia ‘o hono kuongá, ka na‘á ne ma‘u ia ‘o fakafou ‘i he ngaahi fakahā ‘a e ‘Otuá na‘e fai kiate ia ‘o fou mai ‘i he ongoongolelei ta‘e ngatá.”¹⁴

Palesiteni Uilifooti Utalafi: “Kuo te‘eki ai ke u lau ‘i ha feitu‘u, ha fa‘ahinga mālohi kuo fakahā ‘i ha fa‘ahinga kuonga fakakosipeli ‘o e fānau ‘a e tangatá, ‘o hangē ko ia ne fakahā ki he Palōfita ‘a e ‘Otuá ‘i hono fokotu‘u ‘o e Siasí, ‘i he fakatou hā mai ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ki he Palōfita ko Siosefá ko e tali ‘o ‘ene lotú, pea mo e folofola ange ‘a e Tamaí, ‘Ko Hoku ‘Alo‘ofa‘angá ‘eni; Fanongo kiate Ia.‘ Ko ha fakahā mahu‘inga ‘eni, kuo te‘eki fakahā ‘e he ‘Otuá fekau‘aki mo ‘Ene ngāue ‘i he founga tatau pea ‘i ha fa‘ahinga kuonga fakakosipeli ‘o e māmaní. Ko ia, ‘i hono fokotu‘ú, na‘e tokoni‘i e Palōfita ‘a e ‘Otuá ‘e he kau ‘āngelo mei he langí. Ko kinautolu ‘a ‘ene kau faiakó, ‘a ‘ene kau fai-fakahinohinó, pea ko e me‘a kotoa pē na‘á ne fai, mo ia kotoa na‘á ne fakahoko mei he kamata‘angá, pea mei he ‘aho ko iá ‘o a‘u ki he ‘aho na‘e fakapoongi aí, ne fai ia ‘i he fakahā ‘a Sīsū Kalaisí.”¹⁵

Palesiteni Lolenisou Sinou: “Na‘e masiva mo ta‘e ako ‘a Siosefa Sāmita ko ē na‘e fili ‘e he ‘Otuá ke ne fokotu‘u ‘Ene ngāué, pea na‘e ‘ikai ke kau ia ki ha fa‘ahinga siasi faka-Kalisitiane ‘iloa. Ko ha tamasi‘i noa pē, na‘e faitotonu, mo anga tonu mo‘oni . … Na‘á ne ongo‘i ta‘e taau mo ta‘e fe‘unga mo e ngāué ‘o hangē ko Mōsesé, ke tu‘u atu ko ha taha fokotu‘u lotu, pea ‘i ha tu‘unga ‘oku ta‘e manakoa tahá, pea ke fakafepaki ki he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tui kuo lauita‘u ‘enau tu‘ú, kuo tali ‘e he kakaí, kuo e‘a ai ‘a e talangofua fakalotú; ka kuo ui ia ‘e he ‘Otuá ke ne fakatau‘atāina‘i ‘a e kakai masiva mo loto-tōnunga ‘o e pule‘anga kotoa pē mei he‘enau nofo pōpula fakalaumālie mo fakaetu‘asinó. Pea na‘e tala‘ofa ange ‘e he ‘Otuá kiate ia ko ia kotoa pē te ne tali mo talangofua ki he‘ene pōpoakí, mo ia kotoa pē te ne tali ke papitaiso ki he fakamolemole ‘o e angahalá, ‘i he loto mo‘oní, te ne ma‘u ha ngaahi fakahā fakalangi, te ne ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, te ne ma‘u ‘a e ongoongolelei tatau mo e ngaahi tāpuaki tatau ‘o hangē ko ia na‘e tala‘ofa mo ma‘u ‘i he ongoongoleleí, ‘o hangē ko ia ne malanga‘aki ‘e he kau ‘aposetolo ‘o e kuonga mu‘á, pea ko e pōpoakí ni, ‘a e tala‘ofá ni, kuo pau ke fakahoko ia ‘i ha feitu‘u pē pea mo hai pē ‘e ‘oatu ki ai ‘e he kau Kaumātu‘á, ko e kau talafekau kuo fakamafai‘i ‘a e ‘Otuá. Ko e lau ia ‘a Siosefa Sāmita, ko e tamasi‘i ta‘e ako, ko ha taha noa pē, tokotaha masiva, kae faitotonu.”¹⁶

Palesiteni Hāloti B. Lī: “Ko Siosefa Sāmitá, ‘a e talavou ko ia na‘e ‘ikai ke ako‘i ‘i he ngaahi me‘a fakalotú ‘o e taimi ko iá, ‘ikai ke ako ‘i he ngaahi ako ‘anga mā‘olunga ‘i hono taimí, … ko ha tokotaha ia na‘e lava ke ne fakaongoongo ki he ngaahi akonaki pea mo e ngaahi fanafana ‘a e Laumālié. Na‘e ‘ikai mei lava ‘e Siosefa Sāmita ia ke fokotu‘u ‘a e Siasí ni. Na‘e ‘ikai ke ne mei lava ‘o fakahoko mai ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí, ‘a e Tohi ‘a Molomoná. Te nau lava pē ke manuki ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i hono tu‘unga ko e tangatá. Te nau ala fehu‘ia pe na‘e anga fēfē hono kamata ‘o e Siasí ni, ka ‘i he me‘á ni ‘oku tu‘u ia ko ha maka fakamanatu—‘a e Tohi ‘a Molomoná ‘iate ia pē. Na‘e ‘ikai ke mei malava ‘e Siosefa ko e tangatá, ‘o fai ‘eni, ka na‘e lava ia ‘e Siosefa pea ‘i hono fakaiviá, na‘á ne fakahoko ‘i he‘ene ngāue-‘aki e mālohi ‘o e ‘Otua Mafimafí, ‘a e ngāue fakaofo ko ia ‘o hono ‘omi ‘o e pule‘angá mei he kakapú pea mei he fakapo‘ulí, ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí.”¹⁷

Palesiteni Tēvita O. Makei: “ ‘Oku ‘ikai ko e hoko pē ‘a Siosefa Sāmita ko e tangata ma‘ongo‘ongá ‘oku ou fie lea kau ki aí, ka ko ‘ene toe hoko ko e tamaio‘eiki na‘e tataki fakalaumālié ‘e he ‘Eikí. ‘Oku mo‘oni, ko e ma‘ongo‘onga ‘a Siosefa Sāmitá na‘e tu‘unga ia ‘i he tataki fakalangí. …

“Na‘e fehu‘i ‘e he kakai Siú ‘i he‘enau fakatumutumu ‘i he poto ‘o Sīsuú, ‘‘Oku ‘ilo fakafēfē ‘e he tangatá ni ‘a e potó, he na‘e ‘ikai akonekina?‘ [Sione 7:15]. ‘E pehē ‘a ‘etau toe fai ‘a e fehu‘i fekau‘aki mo Siosefa Sāmitá, ‘i he‘etau fakakaukau atu ki he‘ene ngaahi lavame‘a kāfakafa ‘i he lolotonga ‘o ‘ene mo‘ui nounou ‘i he ta‘u ‘e [hongofulu mā faá] ‘i he vaha‘a ‘o hono fokotu‘u ‘o e Siasí pea mo hono fakapōngí; ‘i he‘etau fakakaukau loto ki he fehoanaki lelei ‘a e Ongoongolelei kuo Toe Fakafoki maí mo e Siasi na‘e fokotu‘u ‘i he kuonga mu‘á ‘e Sīsū mo ‘Ene Kau ‘Aposetoló; ‘i he‘etau fakatokanga‘i ‘ene ‘ilo loloto ki he ngaahi tefito‘i mo‘oní mo e ngaahi tokāteliné; pea ‘i he‘etau vakai ki he palani ta‘e fakatataua mo e lelei ‘o e Siasí, ‘a ia na‘e fokotu‘u ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a Kalaisí, pea ui‘aki hono huafá. ‘Oku ‘omi ‘i he konga maau ko ‘ení: ‘a e tali ki he fehu‘i, ‘‘Oku ‘ilo fēfē ‘e he tangatá ni ‘a e potó?‘:

“[Ke lāngilangi‘ia ‘a e tangata na‘e fefolofolai mo Sihová!
Ne pani ‘e Sīsū ko e Tangata Kikite mo e Palōfitá.
Tāpuekina ‘aki e kuonga faka‘osí ni ke ne fakaavá,
‘E vikia ‘e he ngaahi tu‘í, mo faka‘apa‘apa‘i ‘e he ngaahi pule‘angá].”18

Palesiteni Hauati W. Hanitā: “ ‘Oku tau fakahīkihiki‘i ‘a [Siosefa Sāmita] ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene malava ke fefolofolai mo Sihová, ka moe toe kakai kehe ‘o e langí. Na‘e ‘a‘ahi mai ha tokolahi, foaki ha ngaahi kī, mo fakahinohino‘i ‘a e ‘tangata kikite makehe‘ na‘e fokotu‘u ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. … ‘Oku tau fakahīkihiki‘i foki ‘a Siosefa Sāmita ‘i he‘ene faivelengá pea mo ‘ene malava ke liliu mo ma‘u ha ngaahi peesi ‘e laungeau ‘o e folofola na‘e fakahā maí. Ko e tokotaha ia ke fakafou mai ai e ngaahi fakahaá. Kuo fakafuofua‘i na‘e fakafou mai ‘iate ia ha ngaahi peesi fakaofo lahi ange ‘o e folofolá ‘o laka ange ‘i ha toe taha ‘i he hisitōliá.”¹⁹

Na‘e uiui‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘e he ‘Otuá ke ne kamata ‘a e kuonga faka‘osí pea mo fakafoki mai ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí.

Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo: “ ‘Oku ou fakamo‘oni‘i ki māmani he ‘ahó ni na‘e to‘o atu ‘a e fakangatangata ‘o e fetu‘utakí ‘i he vaha‘a ‘o langí mo māmaní ‘i he ta‘u ‘e teau tupu kuo hilí; na‘e toe fakaava ‘a e langí, pea talu mei he taimi ko iá mo e hokohoko mai ‘a e ngaahi fakahaá.

“Na‘e mafoa ‘a e ata ‘o e ‘aho fo‘ou ko iá ‘i he taimi na‘e lotu tāuma‘u ai [ha] laumālie ke ma‘u ha fakahinohino fakalangi. Na‘e ma‘u ha potu pulipulia mo lōngonoa, peluki mo e tuí, fakatōkilalo mo e lotó, fakaongo hake ‘a e tautapá, pea na‘e hulungia ‘e ha maama na‘e ulo lahi ange ‘i he ho‘atā mālié ‘a māmani—ko e puipuí he ‘ikai ke toe tāpuni.

“Na‘e ‘i ai ha talavou kei si‘i … , ko Siosefa Sāmita, mo ha tui ta‘e fakatataua, na‘á ne fakangata ‘a e nofo ta‘e ma‘u ha fakahaá, veteveteki ‘a e ‘ngaahi langi ne hangē ha ukameá‘ pea toe fokotu‘u ‘a e fetu‘utakí. Na‘e fekita ‘a e langí mo māmani, veteki ‘e he māmá ‘a e fakapo‘ulí, pea toe folofola ‘a e ‘Otuá ki he tangatá, ‘o toe fakahā mai ‘‘a ‘ene me‘a fakaliloliló ki he‘ene kau tamaio‘eiki ko e kau palōfitá.‘ (‘Āmosi 3:7.) Kuo ‘i ai ha palōfita fo‘ou ‘i he fonuá pea na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá Hono pule‘angá ‘o fakafou ‘iate ia, ke ‘oua na‘a toe faka‘auha pe toe ‘ave mei Hono kakaí— ko ha pule‘anga ‘e tu‘u ‘o ta‘e ngata.

“Ko hono ta‘e ngata ‘o e pule‘angá ni pea mo e ngaahi fakahā na‘á ne ‘omí ko ha ngaahi mo‘oni pau ia. He ‘ikai ke toe tō ‘a e la‘aá; he ‘ikai ke toe ta‘e taau kātoa ‘a e tangatá ke toe fetu‘utaki mo honau Tupu‘angá. He ‘ikai ke toe fūfuu‘i ‘a e ‘Otuá mei He‘ene fānau ‘i māmaní. Kuo ‘i heni ‘a e fakahā ke ‘oua na‘a toe ngata.”²⁰

Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī: “Ko e talanoa ko ia ki he mo‘ui ‘a Siosefá ko ha talanoa ia ‘o ha mana. Na‘e fā‘ele‘i masiva ia. Na‘e ‘ohake ia ‘i he taimi faingata‘a. Na‘e tuli ia mei he feitu‘u ki he feitu‘u, tukuaki‘i loi, pea tuku pilīsone ta‘e fakalao. Na‘e fakapoongi ia ‘i hono ta‘u 38. Ka ‘i he ngaahi ta‘u ko ia ‘e 20 ki mu‘a peá ne pekiá, na‘á ne fakahoko ha me‘a ‘a ia na‘e ‘ikai lava ke fakahoko ‘e ha taha ‘i he kotoa ‘o ‘ene mo‘uí. Na‘á ne liliu pea pulusi ‘a e Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia ko ha tohi na‘e liliu talu mei ai ki ha ngaahi lea fakafonua lahi pea ‘oku tali ia ‘e he kakai ‘e lau miliona ‘i māmani ko e folofola ‘a e ‘Otuá. ‘Oku toe hoko foki mo e ngaahi fakahā na‘á ne ma‘ú mo e ngaahi me‘a kehe pē na‘á ne tohi ko e folofola ki he kakai ‘e lau miliona ko ‘ení. ‘Oku liunga ua hono fakakātoa ‘o e ngaahi peesi ‘o e ngaahi tohi folofola ko ‘ení ‘i he fakakātoa ‘o e Fuakava Fo‘oú ‘i he Tohi Tapú, pea na‘e ma‘u ‘eni ‘o fakafou mai ‘i ha tangata pē ‘e toko taha ‘i ha vaha‘ataimi ko e ngaahi ta‘u si‘i pē. Na‘á ne fokotu‘u ‘i he vaha‘ataimi tatau pē ko ‘ení ha kautaha ‘a ia … matu‘uaki mai ‘a e ngaahi faingata‘a kotoa pē pea ‘i he ‘ahoní ‘okú ne kei lava lelei pē ‘o pule‘i ‘a hono kau mēmipa ‘i māmaní … tatau pē mo ‘ene malava ko ia ke pule‘i ‘a hono kau mēmipa ‘e toko 300 ‘i he 1830. ‘Oku ‘i ai foki ‘a e ni‘ihi ta‘e tui kuo nau feinga ke fakamatala‘i ‘a e kautaha fakaofo ko ‘ení ‘o pehē ko e tupu ia mei he ngaahi me‘a fakasōsiale na‘e hoko ‘i he taimi ko ia na‘á ne mo‘ui aí. ‘I he‘eku fakakaukau ‘a‘akú, na‘e ‘iloa, na‘e ta‘e ‘i ai hano tatau, pea na‘e fakaofo ‘a e kautahá ni ‘i he kuonga ko iá ‘o hangē pē ko ia ‘oku lolotonga ‘i ai he ‘aho ní. Na‘e ‘ikai ke tupu ia mei he ngaahi me‘a ‘oku hoko ‘i he ngaahi kuongá. Na‘e hoko ia ko ha fakahā mei he ‘Otuá. …

“ ‘I he vaha‘ataimi ko ia ko e ta‘u ‘e 20 ki mu‘a pea pekia ‘a Siosefa Sāmitá, na‘á ne kamata ha polokalama ke ‘ave ‘aki ‘a e ongoongolelei ki he ngaahi pule‘anga ‘o e māmaní. ‘Oku ou fakatumutumu ‘i he‘ene loto to‘a ke fakahoko ‘a e ngāué. He na‘e a‘u pē ki he taimi na‘e toki kamakamata ai ‘a e Siasí, ‘i he ngaahi taimi ‘o e ‘ahi‘ahí mo e faingata‘á, na‘e uiui‘i ha kau tangata ke nau tuku honau ‘apí mo honau fāmilí, ka nau folau atu ‘i he ngaahi tahí ke malanga ‘aki ‘a hono Toe Fakafoki Mai ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. Na‘e a‘u atu ‘a e fakakaukau pea mo e vīsone ‘a e Palōfitá ki he māmaní hono kotoa.

“ ‘Oku fakataha tu‘o ua he ta‘u ‘a e kāingalotu ‘i ‘Amelika Noaté, Lotolotó, mo ‘Amelika Tongá; ‘i he ‘Otu Motu Pilitāniá mo ‘Afilika; ‘i he ngaahi pule‘anga ‘o ‘Iulopé; ‘i he ngaahi ‘otu motu mo e ngaahi konitinēniti ‘o e Pasifikí; pea ‘i he ngaahi fonua motu‘a ‘o ‘Ēsia, ki he ngaahi fakataha‘anga ‘o ‘etau konifelenisi lahí. Ko hono fakahoko ‘eni ‘o e mata me‘a hā mai ‘a Siosefa Sāmita, ko e palōfita ‘a e ‘Otuá. Ko e mo‘oni ko ha tangata kikite ma‘ongo‘onga ia na‘á ne mamata mai ki he ‘ahó ni mo ha ngaahi aho mahu‘inga ange ‘e hoko mai ‘i ha mafola atu ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí ‘i he funga ‘o māmaní.”²¹

Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “Ko e hā pē ha toe me‘a kehe na‘e fakahoko ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pe na‘á ne a‘usia, kuo pau ke ‘oua na‘a ngalo ‘iate kitautolu ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ko e tangata pē ia na‘e fili mei he laumiliona ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá kuo na‘a nau nofo‘i ‘a māmani he taimi ko iá—ko e tangata pē taha na‘e uiui‘i ‘e he ‘Otuá ‘aki Hono le‘o ‘O‘oná, ke ne kamata ‘a e kuonga fakakosipeli ‘o e Ongoongoleleí ki māmani, ko hono fai faka‘osi; pea ko e me‘a mahu‘inga ‘eni ke manatu‘í, na‘e uiui‘i ia ‘e he ‘Otuá ke ne fakataukei‘i ‘a e Ongoongoleleí ki māmani, ke ne fakafoki mai ‘a e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ki he fānau ‘a e tangatá, ke ne fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i māmaní, pea mo toe fakafoki mai ‘a e ngaahi ouau kotoa pē ‘o e Ongoongoleleí, ‘o ‘ikai ngata pē ki hono fakamo‘ui ‘o e kakai mo‘uí, ka mo e kakai pekiá foki, pea na‘e uiui‘i ia ki he misioná ni ‘e he ‘Otuá tonu pē. …

“… Na‘e ‘osi ‘i ai pē ha kau palōfita kehe, mo ha kau palōfita ma‘ongo‘onga foki, na‘e ‘a‘ahi mai ki ai ha kau ‘āngelo, pea mo ha ni‘ihi ne nau mamata ki he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá, pea tāpuekina ‘aki ha ngaahi fakahā lahi pe si‘i ange; ka ko e fē ‘a e tu‘unga, pea ko e fē ‘a e tangata na‘e hā tonu fakataha ki ai ‘a e Tamaí mo e Fakamo‘uí, ‘o fakahā Kinaua kiate iá? Ko e fē ‘a e tangata ko iá? ‘Oku ‘ikai hā ia ‘i he hisitōliá, tuku kehe pē ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea na‘e hoko foki ‘eni ‘i he lolotonga ‘ene kei talavoú. Ko e mo‘oni na‘á ne kei talavou pē, ‘i hono fakafehoanaki atú, he ko e taimi na‘e fakapoongi aí, na‘á ne ta‘u 38 pē.

“… Na‘e fefolofolai ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá … mo e Tamaí pea mo e ‘Aló pea talanoa mo e kau ‘āngeló, pea na‘a nau ‘a‘ahi mai kiate ia, ‘o foaki kiate ia ‘a e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi me‘afoaki mo e ngaahi kī ‘o e mālohí kiate ia, ‘a ia na‘e te‘eki ai ke foaki ia ‘i ha taimi ki mu‘a ki ha tangata tuku kehe pē ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. ‘Oku te‘eki ai ha tangata kuo mo‘ui ‘i māmani kuo foaki kotoa kiate ia ‘a e ngaahi kī ‘o e Ongoongoleleí pea mo e ngaahi kuonga fakakosipelí ‘o hangē ko ia na‘e foaki ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he temipale ‘i Ketilaní, ‘i he ‘a‘ahi mai kiate ia ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, Mōsese, ‘Ilaiase pea mo ‘Ilaisiā, pea ‘i hono fakaava kiate ia ‘a e langí peá ne ma‘u ‘a e mālohi mo e mafai na‘á ne lava ai ke fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá, ‘o mafola mo loloto, ke ne kāpui ‘a māmani ‘i he ‘ilo ki he ‘Otuá, pea ‘aki Hono mālohí mo Hono nāunaú.”²²

‘Oku tāpuaki‘i ‘e he ngāue ‘a Siosefa Sāmitá ‘a kinautolu na‘e mo‘ui ‘i māmaní, ‘a kinautolu ‘oku lolotonga mo‘ui ‘i māmaní, pea mo kinautolu ‘oku te‘eki ai fā‘ele‘i maí.

Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “Ko e ngāue na‘e fakakaungatāmaki ai ‘a Siosefa Sāmitá na‘e ‘ikai fakangatangata ia ki he mo‘uí ni pē, ka ‘oku toe fekau‘aki foki ia mo e mo‘ui ka hoko maí, pea mo e mo‘ui na‘e ‘i aí. Ko hono fakalea ‘e tahá, ‘oku fekau‘aki ia mo kinautolu na‘e mo‘ui ‘i he māmaní, ‘a kinautolu ‘oku mo‘uí pea mo kinautolu ‘e muimui ‘i hotau tu‘á. Ko ha fa‘ahinga me‘a ia ‘oku ‘ikai ngata pē ‘ene fekau‘aki mo e tangatá ‘i he taimi ‘oku kei ‘i he ngaahi tāpanekale ai ko ‘eni ‘o e kakanó, ka ‘oku fekau‘aki ia mo e fāmili kakato ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei ‘itāniti ki ‘itāniti. Ko hono olá, ‘o hangē ko ‘eku laú, ‘oku faka‘apa‘apa‘i, mo fakalāngilangi‘i e hingoa ‘o Siosefa Sāmitá; ‘oku fakafeta‘i mo‘oni e loto ‘o ha kakai ‘e laumano ki he ‘Otuá pea mei honau laumālié, ‘i he ‘ilo kuo fakafoki mai ‘e he ‘Eikí ki māmani ‘o fakafou mai ‘iate iá, pea ko ia ‘oku nau lea lelei kau kiate ia mo fakamo‘oni‘i hono mahu‘ingá. Pea ‘oku ‘ikai fakangatangata pē ‘eni ia ki ha ki‘i kolo, pe ki ha Vahefonua, pe ki ha pule‘anga, ka ‘oku a‘u ia ki he pule‘anga, fa‘ahinga, lea mo e kakai kotoa pē kuo malanga‘aki ai ‘a e Ongoongoleleí, ‘o a‘u mai ki he kuongá ni.”²³

Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita: “ ‘I he founga tatau pē ‘oku ou ‘ilo ai ko Sīsū ‘a e Kalaisí—‘i he fakahā ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní—‘Oku ou ‘ilo‘i ko Siosefa Sāmitá ‘oku hoko pea na‘e hoko, pea ‘e hoko ma‘u ai pē ko ha palōfita ‘a e ‘Otuá ‘o ta‘engata.

“ ‘Oku ou ‘a‘apa mo faka‘apa‘apa‘i hono hingoa mā‘oni‘oní. Na‘á ne fakama‘u ‘ene fakamo‘oní, fakataha mo hono tokouá, ko ‘eku kuí, ‘a e Pēteliake ko Hailame Sāmitá, ‘aki hono totó ‘i he Fale Fakapōpula Kātesí. Pea ko aú, ‘oku ou fie hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ke ‘ilo ‘e he ngaahi ngata‘anga ‘o māmaní kuo toe ala ma‘u ‘a e fakamo‘uí koe-‘uhí he na‘e fokotu‘u hake ‘e he ‘Eikí ha tangata kikite mahu‘inga ‘i he kuongá ni ke ne toe fokotu‘u hono pule‘angá ‘i māmani.

“ ‘Oku ou faka‘osi ‘eni ‘i he laumālie ‘o e fakamo‘oni mo e fakafeta‘i, ‘aki ‘a e ngaahi lea fakalaumālie mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: ‘Kuo fai ‘e Siosefa Sāmita, ko e Palōfita mo e Tangata Kikite ‘a e ‘Eikí, ha me‘a lahi ange ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he māmaní, tuku kehe ‘a Sīsū pē, ‘i ha toe tangata ‘e toko taha ‘a ia na‘e mo‘ui ‘i ai ‘i ha kuonga.‘ (T&F 135:3.)”²⁴

Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, ‘i he‘ene lea ‘i he Fale Fakapōpula Kātesí ‘i ‘Ilinoisi he ‘aho 26 ‘o Sune 1994, ‘i hono fakamanatua ‘a e ta‘u ‘e 150 hono fakapoongi ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Kuo tupulaki e ngāue nāunau‘ia ko ia na‘e kamata ‘e ia na‘e fakapoongi ‘i Kātesí, ‘i ha founga fakaofo mo faka‘ofo‘ofa. … Ko e ngāue fakaofo ko ‘ení, ‘a ia ne tupu mei hono uiui‘i fakapalōfita ‘o ha tamasi‘i ‘o Palemailá, kuo ‘ha‘u mei he feitu‘u maomaonganoa ‘o e fakapo‘ulí,‘ pea ‘oku ulo atu ‘‘o faka‘ofo-‘ofa ‘o hangē ko e māhiná, pea ‘asinisini ‘o hangē ko e la‘aá, pea fakailifia ‘o hangē ko ha kau tau ‘oku to‘o ‘a e ngaahi fuka,‘ ‘o hangē ko ia ne lotua ‘e he Palōfitá ‘e hokó (T&F 109:73). …

“Tau ki‘i tu‘u si‘i ‘o fai ha faka‘apa‘apa he efiafí ni. ‘Oku tau fakakaukau ki he fakaofo ‘o e mo‘ui na‘e kamata ‘i he ngaahi mo‘unga lau ma‘ui‘ui ‘o Veamonití pea faka‘osi heni ‘i he fale fakapōpula ‘o Kātesí. Ko e mo‘ui ko iá na‘e ‘ikai lōloa. Ka ko e ngaahi fua ‘o e mo‘ui ko iá kuo hoko ia ko ha me‘a ‘oku ‘ikai meimei lava ke fakakaukaua.

“Ko e ngāue ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní kuo mahu‘inga lahi ange ia ‘i he mo‘uí ki ha lauiafe kuo nau pekia ‘i hono fakahoko ‘ene ngāué. Kuo ‘alu atu ha kau fakamo‘oni ‘e laungeau mo lauafe ki māmani ke fakamo‘oni‘i ‘a e uiui‘i ‘o Siosefa Sāmita ko e Palōfita ‘a e ‘Otuá. Ko e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oni na‘e fakafoki ‘o fakafou mai ‘iate iá kuo foaki ia ko ha pulupulu ki ha kau tangata ta‘e fa‘alaua ne anga faka‘ei‘eiki mo anga lelei kuo fakakofu‘i‘aki ‘a e mālohi fakalangí ni. ‘Oku ‘alu atu ‘a e Tohi ‘a Molomoná he funga māmaní ko ha toe fakamo‘oni ‘e taha ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.

“Ka u faka‘aonga‘i ha me‘a mo‘oni na‘e lea‘aki fuoloa atu ‘i ha ngaahi tūkunga kehe, ‘kuo hoko ‘a e toto ‘o e kakai kuo fakapoongi koe‘uhí ko e lotú, ko e tenga mo‘oni ia ‘o e Siasí.‘ Ko e ngaahi fakamo‘oni na‘e fakama‘u ‘i heni ‘i he ngaahi feitu‘u tonu ko ‘ení, ‘i he konga kelekele ‘oku tau lōnuku ai he pōní, ‘i he ‘aho vela mo ‘afu ko ia he ta‘u ‘e 150 kuo hilí, ‘okú ne fafanga‘i he taimí ni ‘a e tui ‘a e kakai he funga māmaní.”²⁵

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e me‘a na‘e hoko ‘oku fakamatala‘i ‘i he peesi 625. Fakakaukau ki he ongo na‘e ma‘u ‘e he kakaí ‘i he taimi na‘a nau ma‘u ai ‘a e fakamo‘oni ko Pilikihami ‘Iongi te ne fetongi ‘a Siosefa Sāmita ko e taki ‘o e Siasí. ‘E anga fēfē ha‘atau lava ke ma‘u ha fakamo‘oni kuo ui ‘e he ‘Eikí ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí he ‘ahó ni?
Na‘e kikite‘i ‘e Siosefa ‘o ‘Isipité mo e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á ‘a Siosefa Sāmita mo hono misioná (peesi 627). Hangē ko ‘ene hā ‘i he vahe ko ‘ení, ‘oku kei hokohoko atu pē ‘a e kau palōfita ‘o e ngaahi ‘aho ki mui ní ‘i hono fakamamafa‘i e mahu‘inga ‘o Siosefa Sāmitá. ‘Okú ke pehē ko e hā ne ma‘u ai ‘e Siosefa Sāmita ha tokanga pehē, ‘o tatau pē ki mu‘a ‘i he‘ene ngāue ‘i māmaní pea mo ‘ene ‘osí?
Ako ‘a e ngaahi fakamo‘oni ‘i he peesi 628–30 fekau‘aki mo hono tomu‘a fakanofo ‘o Siosefa Sāmitá. ‘Oku liliu fēfē ‘e he mahino kiate kitautolu ‘a e misiona ‘o Siosefa Sāmita ki māmaní ‘i he taimi ‘oku tau “fakakaukau‘i [ai] ia ‘i he mahino fakalangi ‘oku tau ma‘u fekau‘aki mo ‘itānití”?
Lau ‘a e ngaahi fakamo‘oni ‘i he peesi 630–32 fekau‘aki mo e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí. Ko e hā ‘okú ne ‘ai ‘a e me‘a ko ‘eni ne hokó “ko e me‘a ma‘ongo‘onga taha ia kuo faiafai angé pea hoko ‘i māmani talu mei he toetu‘u ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá”? ‘Oku hoko fēfē ‘a e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí ko ha “fakava‘e ‘o e Siasí ni” mo e “fakapulipuli ki hono mālohí mo ‘ene longomo‘uí”? Ko e hā ha me‘a kuó ne tokoni‘i koe ke ke ma‘u ha fakamo‘oni ki he ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Siosefa F. Sāmita, “Ko e ‘Otuá na‘e makatu‘unga mei ai e lava ‘a e ngaahi ngāue na‘e fakahoko ‘e Siosefa Sāmitá—ka ‘oku ‘ikai ko Siosefa Sāmita” (peesi 630). ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku hoko ai ‘eni ko ha me‘a mahu‘inga ke fakahā fekau‘aki mo e misiona ‘o Siosefa Sāmitá?
Na‘e pehē ‘e Sione Teila fekau‘aki mo Siosefa Sāmita, “Kuo te‘eki ai ke u fe‘iloaki mo ha tangata ‘oku poto lahi ‘o hangē ko iá” (peesi 633). Neongo ia, kuo fakamahino‘i ‘e Palesiteni Teila mo e kau Palesiteni kehe ‘o e Siasí na‘e ‘ikai ke ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ha faingamālie lahi ke ako. Ko e hā na‘e lava ai ke tupulaki lahi pehē ‘a e Palōfita ko Siosefá ‘i hono potó? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 632–36.) ‘E anga fēfē ha‘atau muimui ki he sīpinga ‘a Siosefa Sāmitá, ‘i he‘etau fekumi ki he ‘ilo fakalaumālié?
Toe fakamanatu ‘a e peesi 636–41, fakatokanga‘i ‘a e ngaahi fo‘i mo‘oni mo e ngaahi ouau na‘e fakafoki mai ‘e he ‘Eikí ‘ia Siosefa Sāmitá. Fakakaukau pe ‘e kehe fēfē ho‘o mo‘uí kapau na‘e ‘ikai ke ke ‘ilo ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí. Ko e hā ‘okú ke fakahounga‘i ai ‘a Siosefa Sāmita mo hono misioná?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 2 Nīfai 3:6–19; 27:6–26; 3 Nīfai 21:9–11; T&F 1:17; 5:9–10; 21:1–6