Laipelí
ʻIuniti 31, ʻAho 1: Fakahā 1–3


‘Iuniti 31: ‘Aho 1

Fakahā 1–3

Talateú

Naʻe fai ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ha tohi fakalotolahi lolotonga ʻene ʻi he motu ko Patimosí, ki ha fakatahaʻanga ʻe fitu ʻo e Siasí. Naʻá ne fakamatala ai ʻa e ngaahi fakahā naʻá ne maʻú. Naʻe fakamoʻoni ʻa Sione ki he meʻa naʻe ʻomi kiate ia mei ha ʻāngelo pea meia Sīsū Kalaisi. Naʻá ne toe fakahoko foki ʻa e ngaahi lea fakahīkihiki, fakatonutonu, mo fakatokanga ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotú.

Fakahā 1:1–11

Ko e lekooti ʻe Sione ʻa ʻene mata meʻa-hā-maí

ʻAi ha fakaʻilonga tonu ʻi he tafaʻaki ʻo e ngaahi meʻa ko ʻeni naʻe hoko te ke fie ʻilo lahi ange kau ki ai:

____ Moʻui ʻi he maama fakalaumālié

____ Ko e ngaahi ʻaho fakaʻosí

____ Ko e Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí

____ Ko e Nofo Tuʻí

____ Ko e Fakamaau Fakaʻosí

Ko e tohi ʻa e Fakahaá ʻoku “toe ui foki ko e ʻApokalipí, [ko ha foʻi lea faka-Kalisi ʻo ʻuhinga kuo fakahā mai pe ʻiloʻi]” (Fakahinohino ki he Folofolá, “Fakahā Kia Sioné”). Naʻe hiki ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ʻi he tohi ko ʻení ha ngaahi moʻoni naʻe fakahā kiate ia kau ki he moʻui ʻi he maama fakalaumālié, kia Sīsū Kalaisí mo Hono fatongia ʻi he palani fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní, ngaahi meʻa naʻe hoko ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Maí, ko e Nofo Tuʻí, mo e Fakamaau Fakaʻosí.

Kumi ki ha ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga ko ʻení ʻi hoʻo ako e tohi ʻa Fakahaá.

Lau ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 1:1–3 (ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá, scriptures.lds.org), ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione fekauʻaki mo e fakahā naʻá ne maʻú. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi pe tohiʻi e meʻa naʻe fie maʻu ʻe Sione ke fai ʻe he Kāingalotú.

Naʻe fakamatala ʻa e ʻAposetolo ko Sioné kiate kinautolu ʻoku lau mo fanongo fakatouʻosi ki heʻene ngaahi leá. Naʻe tokolahi ʻa e Kāingalotu ʻi he kuonga ʻo Sioné naʻe ʻikai ke nau lava ʻo laukonga, ko ia naʻa nau ʻilo ʻa e meʻa naʻá ne tohi ʻi he tohi ʻo e Fakahaá ʻi heʻenau fanongo ki hono lau leʻolahi ia ʻe he niʻihi kehé.

Fakatefito ʻi he ngaahi akonaki ʻa Sione ʻi he Fakahā 1:3, ʻoku tau lava ʻo ako e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau lau, feinga ke maʻu ha mahino, mo talangofua ki he folofola ʻa e ʻEikí, ʻe tāpuekina kitautolu. Ko e tāpuaki ʻe taha naʻe akoʻi ʻe Sione te tau maʻú ko ʻetau mateuteu ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻOku fakamahino ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá naʻe taumuʻa e tohi ʻa Sioné “ki he kau tamaioʻeiki ʻe toko fitu ʻa ia ʻoku nau tokangaʻi ʻa e ngaahi siasi ʻe fitu ʻi ʻĒsiá” (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 1:4 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá, scriptures.lds.org]). ʻOku tokoni ʻeni ke mahino kiate kitautolu ʻoku ʻuhinga ʻa e “ngaahi siasi ʻe fitu ʻi ʻĒsiá” ki he faiʻanga lotu ʻe fitu ʻo e Siasí, ʻo hangē ko e ngaahi uooti mo e ngaahi kolo he ʻaho ní, ʻa ia naʻe tuʻu ʻi he feituʻu fakahihifo ʻo Toake ʻo e ʻaho ní.

Lau ʻa e Fakahā 1:5–8 ʻo kumi e meʻa naʻe fie maʻu ʻe Sione ke ʻilo ʻe he ngaahi faiʻanga lotu ʻe fitu ko ʻení fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí.

Fakatokangaʻi ange, naʻe fakamatala ʻa Sione ʻe lava ke “fufulu ʻa kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá” pea tau hoko ʻo maʻa ʻo fakafou ʻi he taʻataʻa, pe ko e Fakalelei, ʻa Sīsū Kalaisí, pea te tau hoko ko e “ngaahi tuʻi, mo e kau taulaʻeiki ki he ʻOtuá” (Fakahā 1:5–6).

  1. Tali e ngaahi fehuʻi ko ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ha ngaahi kupuʻi lea kau ki he Fakamoʻuí ʻi he Fakahā 1:5–8 ʻoku mahuʻinga makehe kiate koe? Ko e hā hono ʻuhingá?

Lau ʻa e Fakahā 1:9–11, ʻo kumi e feituʻu naʻe ʻi ai ʻa Sione ʻi heʻene maʻu ʻa e fakahā ko ʻení mo e feituʻu naʻe tuʻu ai e ngaahi siasi ʻe fitú. Fakatokangaʻi ʻa e feituʻu ʻoku tuʻu ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi koló ni ʻi he mape ʻoku ʻoatú.

ʻĪmisi
map, eastern Mediterranean

Naʻe maʻu ʻe Sione ʻa e fakahā ko ʻení lolotonga ha taimi faingataʻa ki he kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe mālohi ʻaupito hono fakatangaʻi e Kāingalotú ʻo kau ai hono fakapoongi ha niʻihi ʻo kinautolu, pea pehē ki he hē mei he moʻoní mo e ngaahi mavahevahe ʻi he lotolotonga ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí. ʻIkai ngata aí, ne tāmateʻi kotoa e kau ʻAposetoló tuku kehe pē ʻa Sione. Naʻe malava pe ke tohi e tohi Fakahaá lolotonga e pule ʻa e ʻemipola Loma ko Tomitiané (A.D.81–96), ʻa ia naʻá ne toe fakafoki mai ʻa e lotu ki he ʻemipolá ki he Puleʻanga Lomá pea puke pōpula pe fakapoongi ʻa kinautolu naʻe ʻikai ke hū ki he ngaahi ʻotua kuo fakangofua ʻe he puleʻanga Lomá. ʻOku tui ʻa e kakai tokolahi naʻe tuli ʻa Sione ki he motu ko Pātimosí ʻi he ʻuhinga ko iá.

ʻĪmisi
John writing

Naʻe maʻu ʻe Sione ha mata meʻa-hā-mai ʻi heʻene kei ʻi he motu ko Pātimosí.

ʻOku tau ako mei he Tohi ʻa Molomoná ne maʻu ʻe Nīfai ha mata meʻa-hā-mai tatau mo Sioné. Naʻe mamata ʻa Nīfai ki he ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí (kau ai ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí, ko e Nofo Tuʻí, mo e kakato ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní), ka naʻe fekauʻi ke ʻoua naʻá ne hiki ia koeʻuhí naʻe tomuʻa fakanofo ʻa Sione ke ne fai ia (vakai, 1 Nīfai 14:24–29). Fakakaukau ki hono fakamahuʻingaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e lekooti ʻa Sioné. ʻI he hoko atu hoʻo ako ʻa e ngaahi lea ʻa Sione ʻi he Fakahaá, kumi ki he ngaahi moʻoni kau ki he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻa e Hāʻele ʻAngaua Maí, Nofo Tuʻí, mo e kakato ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní.

Fakahā 1:12–20

Ko e mamata ʻa Sione kia Sīsū Kalaisi ʻi ha mata meʻa-hā-mai

Fakakaukau ki ha ngaahi kautaha ʻe tolu ʻokú ke ʻiloʻi. ʻOku fakaaongaʻi ʻe ha taha ʻo e ngaahi kautahá ha fakaʻilonga ke ʻiloʻi ai kinautolu?

ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe he ngaahi kautahá ʻa e ngaahi fakaʻilongá?

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ʻi he tohi ʻa Fakahaá ha ngaahi fakataipe mo ha ngaahi fakatātā ke akoʻi ʻa e ngaahi pōpoaki mahuʻinga fekauʻaki mo e ongoongoleleí. ʻE lava ke hoko e ngaahi fakataipé ko ha tokoni fakafaiako mālohi koeʻuhí ʻoku nau lava ke fetuʻutaki ki he kakaí ʻi he ngaahi toʻu tangata mo e anga fakafonua kehekehe, pea ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe. Te nau lava foki ke fetuʻutaki ha ngaahi pōpoaki kehekehe.

Lau ʻa e Fakahā 1:12–18, ʻo kumi e ngaahi fakataipe ne mamata ki ai ʻa Sioné peá ne fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻene fakahaá. Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi e meʻa naʻá ke ‘iló.

  1. Lau ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he ʻotu toʻomataʻu ʻo e saati ko ʻení ke fakakaukau ki ha ngaahi ʻuhinga ʻe malava ke ʻai ki he ngaahi fakataipe naʻe tohi ki ai ʻa Sione ʻi he Fakahā 1:12–18. Lekooti ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻe malava ke ʻai ki he fakataipe takitaha.

Fakataipé

ʻUhinga ʻe malava ke ʻai ki aí

  1. Tuʻunga maama koula ʻe fitu (Fakahā 1:12)

  1. Vakai, Fakahā 1:20; 3 Nīfai 18:24

  1. Nima toʻomataʻu ʻo e Fakamoʻuí (Fakahā 1:16–17)

  1. Vakai, Maʻake 14:62; 16:19

  1. Ngaahi fetuʻu ʻe fitu (Fakahā 1:16)

  1. Vakai, Fakahā 1:20; ʻOku fetongi ʻaki ʻa e foʻi lea ʻāngelo ʻa e foʻi lea tamaioʻeiki ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 1:20

  1. Ko ha heletā māsila fakatoumata (Fakahā 1:16)

  1. Vakai, Hepelū 4:12

  1. Ko e ngaahi kī ʻo heli mo e maté (Fakahā 1:18)

  1. Vakai, 2 Nīfai 9:10–13.

ʻĪmisi
Christ with candlesticks

Ko e moʻoni ʻe taha ʻoku lava ke tau ako ʻo fakatefito ʻi he pōpoaki naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki Heʻene Kāingalotú ʻo fakafou ʻia Sioné ʻOku tokangaʻi mo tauhi ʻe Sīsū Kalaisi Hono kau muimui faivelengá.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā nai ʻe mahuʻinga ai ke ʻiloʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he kuonga ʻo Sioné naʻe hokohoko atu ʻa Sīsū Kalaisi ke tokangaʻi mo tauhi kinautolú?

    2. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau manatuʻi ʻa e moʻoni tatau ko ʻení?

Fakakaukau ki ha taimi ne ke ongoʻi naʻe tokangaʻi mo tauhi ai koe ʻe he ʻOtuá. Fakakaukau ki he founga kuo faitāpuekina ai koe ʻe he aʻusia ko iá.

Fakatokangaʻi ʻi he Fakahā 1:17–18 naʻe tala ʻe he Fakamoʻuí kia Sione kuó Ne maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo heli mo e maté. ʻE lava ke tau ako mei he ngaahi vēsí ni Ko Sīsū Kalaisí ko ha tokotaha nāunauʻia kuo toetuʻu ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi ki he maté mo helí.

Fakakaukau ki he meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he tokāteline ko ʻení fekauʻaki mo e ola kuo pau ke iku ki ai ʻa e tau ʻi he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví ʻi he funga ʻo e māmaní.

Fakalaulauloto ki he fekauʻaki ʻa e fakamatala ko ʻení mo e mālohi ʻo Sīsū Kalaisi ke pule ki he maté mo helí: “ʻOku tatau ʻa e pōpoaki ʻo e Fakahaá mo e folofola kotoa pē: ʻe iku ʻo ikunaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e tēvoló ʻi he māmani ko ʻení; ko ha ikuna tuʻuloa ʻo e leleí ʻi he koví, ʻe he Kau Māʻoniʻoní ʻa honau kau fakatangá, ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi puleʻanga ʻo e tangatá pea ʻo Sētané” (Bible Dictionary, “Revelation of John”).

Koeʻuhí kuo tau ʻilo ʻe iku ʻo ikunaʻi ʻe he lelei ʻa e koví, ko e meʻa ʻoku toe ke mahinó pe te tau fili ki he tafaʻaki ʻa haí—ʻa Sētané pe ʻa e ʻOtuá.

ʻĪmisi
President Ezra Taft Benson

Naʻe pehē ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni: “ʻOku maʻu ʻe he ngaahi mālohi ʻo e koví mo e ngaahi mālohi ʻo e leleí ha kakai foʻou ʻi he ʻaho kotoa pē. ʻOku tau fakahoko fakatāutaha ʻi he ʻaho kotoa pē ha ngaahi fili kehekehe ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tokotaha te tau poupouʻí. ʻOku pau e ola fakaʻosí—ʻe iku pē ʻo ikuna ʻa e ngaahi mālohi ʻo e māʻoniʻoní. Ko e meʻa ʻoku toe ke tau sio ki aí ʻa e feituʻu, ʻi he lolotongá pea ʻi he kahaʻú, te tau takitaha tuʻu ai ʻi he tau ko ʻení—mo e māʻolunga ʻetau tuʻú. Te tau tuʻu maʻu nai ʻo aʻu ki hotau ngaahi ʻaho fakaʻosí, ki hotau misiona naʻe tomuʻa fakanofó?” (“In His Steps” [faeasaiti, ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, 4 Maʻasi, 1979], 1, speeches.byu.edu).

Fakakaukau pe ko e hā te ke lava ʻo fai ke toe kakato ange hoʻo fili ke ʻi he tafaʻaki ʻa e ʻOtuá. Ngāue fakatatau ki ha faʻahinga ueʻi fakalaumālie te ke maʻu.

Fakahā 2–3

Ko e tohi ʻe Sione e folofola ʻa Sīsū Kalaisi ki he kau taki ʻo e ngaahi siasi ʻe fitú

ʻOku kau ʻi he Fakahā 2:1–3:13 ʻa e pōpoaki ʻa e ʻEikí ki he ngaahi siasi pau ʻi ʻĒsia Minó. Lau ʻa e ngaahi veesi ko ʻení, ʻo kumi e faleʻi mo e ngaahi talaʻofa naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he kāingalotu ko ʻeni ʻo e Siasí.

Ko e fē ʻi he ngaahi talaʻofa ko iá te ke saiʻia ke ke maʻú?

Lau ʻa e Fakahā 3:14–17, ʻo kumi ha tuʻunga naʻe fie maʻu ke ikuʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Leotisiá kae lava ke nau maʻu ʻa e hakeakiʻí. ʻOku ʻuhinga ʻa e “ʻĒmeni” ʻi he veesi 14 kia Sīsū Kalaisi.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOkú ke pehē naʻe ʻuhinga ki he hā naʻe “ʻikai … momoko pe vela” (Fakahā 3:15) ʻa e kāingalotu ko ʻeni ʻo e Siasí, ka ko e kau ākonga māmāfana ʻa Sīsū Kalaisi?

    2. ʻI hoʻo fakakaukaú, ko e hā ha ngaahi meʻa ʻe ala fai, pe ʻikai fai, ʻe he kau ākonga māmāfana ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakakaukau ki he meʻa naʻá ke fai ke muimui ʻia Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi ʻaho siʻi kuo hilí, pe naʻá ke hoko ko e ākonga vela, momoko, pe māmāfana ʻa Sīsū Kalaisi.

Lau ʻa e Fakahā 3:19, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe pehē ʻe he ʻEikí naʻá Ne fakatonutonuʻi e Kāingalotu ʻi Leotisiá. Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi e meʻa naʻá ke ‘iló.

Lau ʻa e ʻuluaki kupuʻi lea ʻi he Fakahā 3:20, ʻo kumi e meʻa naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí naʻá Ne faí.

ʻĪmisi
Christ at the Door

Ko e hā ha ngaahi founga talitali kehekehe ʻe ala fai ʻe he kakaí kapau te nau fakatokangaʻi ʻoku tukituki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matapā ʻo honau ngaahi ʻapí?

Fakakaukau ki he ngaahi ongo te ke ala maʻu kapau te ke fanongo ki ha tukituki he matapā ʻo homou ʻapí peá ke fakatokangaʻi ko e Fakamoʻuí. Te ke fakaava nai e matapaá?

Lau ʻa e toenga ʻo e Fakahā 3:20, ʻo kumi e tāpuaki naʻe foaki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Leotisiá pea mo e meʻa naʻe fie maʻu ke nau fai ke maʻu iá.

Fakatefito ʻi he pōpoaki ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Leotisiá, ʻe lava ke tau ako ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau fakaava ʻa e matapaá ki he Fakamoʻuí, te Ne hū mai kiate kitautolu mo keinanga fakataha mo kitautolu.

ʻI he kuonga muʻá ʻi he anga fakafonua Ofi Fakahahaké, naʻe fakahaaʻi ʻe he keinanga fakataha mo ha tahá ha fakafeohi mo e tokotaha ko iá. Naʻe mahino mei ai ʻoku ʻi ai, pe ʻoku fakaʻamua, ha vā fakakaumeʻa mo melino.

ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he matapā ʻoku fakamatala ki ai ʻi he Fakahā 3:20?

Fakakaukau ki he meʻa ʻoku ala fakafofongaʻi ʻe he matapaá ʻi hoʻo lau e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipoló:

ʻĪmisi
President Spencer W. Kimball

“ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe fakaʻaliʻali [ʻe ha tokotaha tā valivali naʻe ui ko Holomani Huni] ʻene fakatātā ʻo e “Tukituki ʻa Kalaisi he Matapaá” ki hono kaungāmeʻa pea fakafokifā pē kuo kaila hono kaungāmeʻá: “ʻOku ʻi ai ha fehalaaki ʻi hoʻo fakatātaá.”

Ne ʻeke ange ʻe he tokotaha tā valivalí, “ko e hā ia?”

Naʻe tali ange ʻe hono kaungāmeʻá, “ʻoku ʻikai ha meʻa fakaava ʻi he matapā ʻoku tukituki ai ʻa Sīsuú.”

Naʻe pehē ange ʻe Misa Huni, ʻʻoku ʻikai ko ha fehalaaki ia.” Vakai ki ai, ko e matapā eni ki he loto ʻo e tangatá. ʻE toki lava pē ke fakaava ia mei loto.’

“ʻOku moʻoni ia. ʻE lava ke tuʻu ʻa Sīsū pea tukituki, ka ko kitautolu te tau fai ʻa e fili pe ʻe fakaavá” (The Miracle of Forgiveness [1969], 212).

Fakakaukau pe ko e hā ʻe lava ke ke fai ke fakaava ho lotó ki he Fakamoʻuí.

Lau ʻa e Fakahā 3:21–22, ʻo kumi e talaʻofa mo e faleʻi ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotú.

Fakatatau ki he veesi 22, ko e hā e faleʻi naʻe fai ʻe he ʻEikí?

Feinga ke “fakafanongo … ki he folofola ʻa e Laumālié” (Fakahā 3:22) ʻaki hoʻo fakakaukau ki he meʻa kuó ke ako ʻi he lēsoni ko ʻení. Ngāue fakatatau ki ha ngaahi ueʻi te ke maʻu.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Fakahā 1–3 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘aho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: