Laipelí
ʻIuniti 12, ʻAho 2: Luke 22


ʻIuniti 12: ʻAho 2

Luke 22

Talateú

ʻI he fakaofi atu ki he fakaʻosinga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú, naʻá ne fokotuʻu ʻa e sākalamēnití, akoʻi ʻEne kau ākongá ke tokoni ki he niʻihi kehé, pea fekau ʻa Pita ke fakamālohia hono kāingá. Naʻe kamata ʻa e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ʻo Ketisemaní. Naʻe puke pōpula Ia pea fakamaauʻi ʻi he ʻao ʻo Kaiafasí. Lolotonga hono fakamaauʻi ʻo e Fakamoʻuí, naʻe fakaʻikaiʻi ʻe Pita ʻokú ne ʻilo Ia.

Luke 22:1–38

ʻOku fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e sākalamēnití mo fakahinohinoʻi ʻEne kau ʻAposetoló.

Fakakaukauloto ʻokú ke lolotonga tangutu fakataha mo ha taha e mēmipa ho fāmilí ʻi he faliki homou falé. ʻOku fie tuʻu ki ʻolunga ʻa e mēmipa ho fāmilí pea ʻokú ne kole tokoni atu kiate koe. ʻE lava fēfē ke ke tokoni ki ai kapau te ke kei tangutu pē ʻi he falikí? ʻE ʻi ai nai ha faikehekehe kapau te ke ʻuluaki tuʻu ki ʻolunga?

ʻE lava ke tokoni ʻa e fakafehoanaki ko ʻení kiate koe ke mahino ʻa e meʻa ʻoku lava ke tau fai ke tokoni ki he niʻihi kehé ke nau fakalakalaka fakalaumālie ai.

ʻI hoʻo ako ʻa e Luke 22, kumi ki he ngaahi moʻoni ʻe tokoni kiate koe ke ke ʻilo ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa e niʻihi kehé ke lava ke nau tuʻu hake fakalaumālie.

ʻOku tau ako ʻi he Luke 22:1–30 ʻi he fakaofi ki he fakaikuiku e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí, naʻá Ne fakataha mo ʻEne kau ʻAposetoló ke maʻu ʻa e Lakaatú. Lolotonga iá, naʻá Ne fakahā ai ʻe ʻi ai honau tokotaha te ne lavakiʻi Ia, naʻá Ne fokotuʻu ʻa e sākalamēnití mo fekau ke fai ia ko Hono fakamanatu, pea naʻá Ne akoʻi kiate kinautolu ʻoku lahi taha ʻa ia ʻoku tokoni ki he niʻihi kehé. Naʻe toe fakamālōʻia foki ʻe he Fakamoʻuí ʻEne kau ʻAposetoló ʻi heʻenau kei muimui kiate Iá mo palōmesi kiate kinautolu ʻe ʻi ai ʻa e ʻaho te nau tangutu ai ʻi he ngaahi taloní mo fakamāuʻi ʻa e hako ʻe 12 ʻo ʻIsilelí.

Lau ʻa e Luke 22:31–32, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻoku fie maʻu ʻe Sētané.

ʻOku ʻomi ʻa e fakamahino ko ʻeni ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ki he veesi 31: “Pea naʻe pehē ʻe he ʻEikí, Saimone, Saimone, vakai ʻoku holi ʻa Sētane kiate kimoutolu, koeʻuhí ke ne fakatangaʻi ʻa e fānau ʻo e puleʻangá ʻo hangē ko e uité” (Joseph Smith Translation, Luke 22:31 ). ʻI hono toe fakalea ʻe tahá, naʻe feinga ʻa Sētane ke ne fakataueleʻi ʻa Pita kae lava ke faingofua ange ai ʻene fakataueleʻi ʻa e kau mēmipa kehe ʻo e Siasí.

“ʻOku fakatangaʻi ʻa e uité ʻaki hono fakamavaheʻi ʻa e ngaahi foʻi tengá mei he fua ʻoku pipiki aí. ʻOku tauhi leva ʻa e tenga leleí, kae siʻaki ʻa ia ʻoku taʻeʻaongá. Kapau ʻe fakavaivai ʻa e kau Māʻoniʻoní ki he ʻahiʻahí mo fai ʻa e ngaahi angahala ʻo e māmaní, ʻe mole honau mahuʻingá pea nau hoko ʻo taʻeʻaonga” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 183). ʻI he fakafehoanaki naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí, ʻoku lava ke tatau ʻa e tui mo e fakamoʻoni ʻa Pita mo e niʻihi kehé ki he tengaʻi uite ʻoku feinga ʻa Sētane ke fakamavaheʻi pe toʻo meiate kinautolú.

Lisi ha meʻa ʻe taha pe ua kuó ke ako fekauʻaki mo Pita ʻoku mahino mai ai naʻe ʻosi ʻi ai pē ʻene fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí:

Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻi he Luke 22:32 ʻa e meʻa naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻoku kei fie maʻu ke aʻusia ʻe Pita kimuʻa pea lava ke ne fakamālohia hono kāingá.

Ko e maʻu ʻo e fakamoʻoni ki he ongoongoleleí, ʻoku ʻuhinga ia kuo maʻu ʻe ha taha ʻa e “ʻilo mo ha fakamoʻoni fakalaumālie ʻoku fai mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní” (Fakahinohino ki he Folofolá, “Fakamoʻoni,” scriptures.lds.org). Ko e fakaului ki he ongoongoleleí ʻoku ʻuhinga ia ki he “liliu ʻo e ngaahi tui, loto, mo e moʻui ʻa ha taha ke tali mo tauhi pau ki he finangalo ʻo e ʻOtuá” (Fakahinohino ki he Folofolá, “Fakaului, Ului,” scriptures.lds.org).

Makatuʻunga ʻi he meʻa naʻe talaange ʻe he ʻEikí kia Pita ʻi he Luke 22:32, ʻe lava ke tau ʻiloʻi ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻI he taimi ʻoku tau ului ai ki he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke tau fakamālohia ʻa e niʻihi kehé.

  1. Ko e taimi ʻoku tau ului aí ʻe hoko ʻetau ngaahi tuí mo ʻetau tōʻongá ʻo tatau mo e finangalo ʻo e ʻOtuá pea tau lava ai ʻo tokoni pe fakamālohia ʻa e niʻihi kehé. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOku fekauʻaki fēfē ʻa e fakafehoanaki ʻo e tokoniʻi ʻa e tokotaha ke tuʻu ki ʻolungá ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení?

    2. Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ke pehē ʻe tokoni ki ha taha ke toe lahi ange ʻene ului ki he ongoongoleleí?

Lau ʻa e Luke 22:33–34, ʻo kumi ki he tali ʻa Pita ki he fakatokanga ʻa e Fakamoʻuí mo e meʻa naʻe kikiteʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻe fai ʻe Pitá. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

ʻOku maʻu ha fakamatala ʻoku toe fakaikiiki ange kau ki he talanoa ko ʻení ʻi he Mātiu 26. Lau ʻa e Mātiu 26:35, ʻo kumi ki he lea ʻa Pita ki he Fakamoʻuí hili ʻene fanongo ki he kikité.

Luke 22:39–53

ʻOku mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemani, tautaʻa taʻataʻa, pea lavakiʻi ia ʻe Sūtasi.

Hili ʻa e Lakaatú, naʻe ʻalu atu ʻa Sīsū mo ʻEne kau ʻAposetoló ki he Ngoue ʻo Ketisemaní. Lau ʻa e Luke 22:39–43, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻi ai ʻe he Fakamoʻuí. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻi he veesi 43 pe ko hai naʻá ne fakamālohia Iá.

ʻOku lava ke tau ako mei he talanoa ko ʻení, kapau te tau loto ke talangofua ki he Tamai Hēvaní, te Ne tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ʻa e mālohi ke fai Hono finangaló.

Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke fakamālohia ai kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní?

Fakalaulauloto ki ha taimi naʻá ke ongoʻi ai hano fakamālohia koe ʻe he Tamai Hēvaní ʻi haʻo feinga ke fai Hono finangaló.

ʻOku kau ʻi he fakamatala ʻa Luke ki he mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Ngoue ʻo Ketisemaní ha fakaikiiki mahuʻinga ʻoku ʻikai ʻasi ʻi he ngaahi fakamatala naʻe fai ʻe Mātiu mo Maʻaké. Lau ʻa e Luke 22:44, ʻo kumi ki he founga hono fakamatalaʻi ʻe Luke ʻa e mamahi ko ʻeni ʻa e Fakamoʻuí. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e foʻi lea ʻokú ne akoʻi mai ʻa e moʻoni ko ʻení: Naʻe tautaʻa taʻataʻa lahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he taimi naʻe mamahi ai ʻi he Ngoue ʻo Ketisemaní.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne mamahí ʻi ha fakahā naʻe ʻomi ʻo fakafou mai he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 19:18, ʻo kumi ki he founga naʻe fakamatalaʻi ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa ʻEne mamahí. Lau foki mo e Mōsaia 3:7. Fakakaukau ke tohi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 19:18 mo e Mōsaia 3:7 ʻi hoʻo folofolá ʻo ofi ki he Luke 22:44 ko ha potufolofola-fekauʻaki.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku haʻu kiate koe ʻi hoʻo ʻilo naʻe mamahi lahi ʻa Sīsū Kalaisi koeʻuhí ko koe?

    2. ʻOku fakamālohia fēfē hoʻo fakamoʻoní ʻi hoʻo ʻilo ʻa e moʻoni ko ʻeni kau ki he ʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻiate koé?

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻá ni fekauʻaki mo e mamahi ʻa e Fakamoʻuí:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻOku ʻikai ke tau ʻilo, ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo tala, ʻoku ʻikai lava ke mahino ki he ʻatamai ʻo e tangatá ʻa e kakato ʻo e meʻa naʻe fakahoko ʻe Kalaisi ʻi Ketisemaní.

“ʻOku tau ʻiloʻi naʻá ne tautaʻa ko e taʻataʻa mei he ava kotoa pē ʻo hono kilí ʻi Heʻene inu ʻa e totoka ʻo e ipu kona ko ia ne ʻoange ʻe Heʻene Tamaí kiate Iá.

“ʻOku tau ʻiloʻi naʻá Ne mamahiʻia, ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi, ʻo lahi ange ia ʻi he mamahi ʻe lava ke aʻusia ʻe ha tangata, tuku kehe pē ʻa e maté.

“ʻOku tau ʻilo naʻe totongi ʻe Heʻene mamahí ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e fakamaau totonú ʻi ha founga ʻoku ʻikai mahino kiate kitautolu, fakamoʻui e ngaahi laumālie kuo fakatomalá mei he mamahi mo e ngaahi tautea ʻo e angahalá, pea foaki e ʻaloʻofá kiate kinautolu ʻoku tui ki Hono huafa māʻoniʻoní.

“ʻOku tau ʻilo naʻá Ne tokoto ʻi he kelekelé kuo vaivai ʻaupito, ko e fakatupu ʻe he ngaahi mamahi ʻo ha kavenga taʻefakangatangata, ke Ne tetetete peá Ne loto ke ʻoua naʻá Ne inu ʻi he ipu mahí.

“ʻOku tau ʻilo naʻe ʻalu hifo ha ʻāngelo mei he ngaahi ʻalofi ʻo e nāunaú ke fakamālohia Ia ʻi Hono ngaahi faingtaʻaʻiá, pea ʻoku tau tui ko Maikeli maʻongoʻonga ia, ʻa ia naʻá ne ʻuluaki hinga kae hoko ʻa e tangatá ʻo matelié.

“ʻI he tuʻunga ofi taha ʻe lava ke tau fakamaau aí, ko e ngaahi mamahi taʻefaʻalaua ko ʻení—ʻa e mamahi ʻikai faʻa fakatatauá—naʻe hokohoko atu ia ʻi ha houa ʻe tolu pe fā” (“The Purifying Power of Gethsemane,” Ensign, Mē 1985, 9).

ʻOku tau ako ʻi he Luke 22:45–48 hili ʻa e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní, naʻe lavakiʻi ia ʻe Sūtasi ʻIsikaliote.

Lau ʻa e Luke 22:49–51, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe Pita (vakai ki he Sione 18:10) ʻi he taimi naʻe haʻu ai ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo ha niʻihi kehe ke puke pōpula ʻa Sīsuú. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí maʻá e tamaioʻeiki ʻa e taulaʻeiki lahí.

ʻOku tau ako ʻi he Luke 22:52–53 naʻe ʻeke ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ʻuhinga ʻoku puke pōpula ai Ia ʻe he kau taulaʻeiki lahí mo e niʻihi naʻa nau haʻú ʻi he vālenga ʻo e pō kae ʻikai ke nau tatali ki he maama ʻa e ʻahó ʻi he taimi ʻoku ʻi he temipalé Aí.

Luke 22:54–71

ʻOku fakamaauʻi ʻa Sīsū he ʻao ʻo e Sanitaliné, pea fakaʻikaiʻi ʻe Pita ʻokú ne ʻilo Ia

ʻOku tau ako ʻi he Luke 22:54 naʻe muimui ʻa Pita ki he Fakamoʻuí ʻi he taimi naʻe ʻave ai Ia ki he fale ʻo e taulaʻeiki lahí ke fakamāuʻí.

  1. Tā ʻa e saati ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá. ʻI hoʻo lau ʻa e potufolofola takitaha ko ʻení, kumi pe ko hai naʻe talanoa kia Pitá mo e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Pita lolotonga hono fakamāuʻi ʻo e Fakamoʻuí. Hiki hoʻo ngaahi talí ʻi he kōlomu totonú. (Fakatokangaʻi ange: ʻOku hā ʻa e fakamatala ki he fakafisinga ʻa Pitá ʻi he ngaahi Kosipelí kotoa ʻe fā, ka ko e fakamatala ʻa Sioné ʻoku fakaikiiki tahá.)

Fakamoʻoni Fakafolofolá

Ko hai naʻe talanoa mo Pitá?

Ko e hā ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Pitá?

Sione 18:15–17

Sione 18:18, 25

Sione 18:26–27

Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ‘i laló ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá ‘i ha ‘osi hoʻo fakafonu ‘a e sātí: Ko e hā ʻokú ke pehē naʻe fakaʻikaiʻi ai ʻe Pita ki he kakai ko ʻení ʻokú ne ʻilo ʻa Sīsuú?

ʻĪmisi
Peter’s Denial

Lau ʻa e Luke 22:61–62, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko hili hono fakaʻikaiʻi ʻe Pita ʻokú ne ʻilo ʻa e Fakamoʻuí.

Fakakaukauloto ʻokú ke ʻi he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa Pitá hili ʻene fakaʻikaiʻi tuʻo tolu ʻokú ne ʻilo ʻa Sīsuú. Ko e hā ha ngaahi fakakaukau pe ongo ʻokú ke pehē naʻá ke mei maʻu ʻi he taimi naʻe hanga atu ai ʻa e Fakamoʻuí kiate koé? Ko e hā ʻa e ʻuhinga naʻá ke mei ongoʻi pehē aí?

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻa e ngaahi meʻá ni fekauʻaki mo Pita:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“Ko Pitá ko ha sīpinga mahino ia ʻo e founga ʻoku ngāue ai ʻa e mālohi ʻo e uluí ʻi he ngaahi laumālie fie fanongó. Lolotonga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻi māmani ʻa e ʻEikí, naʻe ʻi ai ʻa e fakamoʻoni ʻa Pita, ʻo fanauʻi ʻi he Laumālié, ki he tuʻunga fakalangi ʻo Kalaisí mo e palani lahi ʻo e fakamoʻuí ʻa ia naʻe ʻia Kalaisi. Naʻá ne pehē, ‘Ko koe ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí,’ ʻi hono fakaleaʻi ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. (Mātiu 16:13–19.) ʻI he taimi naʻe mavahe ai ʻa e niʻihi kehé, naʻe tuʻu hake ʻa Pita ʻi he ʻilo pau fakaʻaposetolo ʻo pehē, ‘ʻOku mau tui pea ʻilo pau ko koe ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻúi.’ (Sione 6:69.) Naʻe ʻiloʻi ia ʻe Pita, pea naʻe maʻu ʻa e ʻilo ko iá ʻi he fakahā.

“Ka naʻe ʻikai ke fakaului ʻa Pita, koeʻuhí naʻe teʻeki ke ne hoko ko e sino foʻou ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Ka naʻe hili ha taimi fuoloa mei hono maʻu ʻe Pita ʻa e fakamoʻoní, pea ʻi he pō ko ia naʻe puke pōpula ai ʻa Sīsuú, naʻá Ne lea ange kia Pita ʻo pehē: ‘Pea ʻo ka ke ka toe liliu, ke ke tokoni [ki ho] kāingá.’ (Luke 22:32.) ʻI he hili pē iá, pea neongo ʻa e fakamoʻoni naʻá ne maʻú, naʻe fakaʻikaiʻi ʻe Pita ʻokú ne ʻilo ʻa e Kalaisí. (Luke 22:54–62.) Hili ʻa e tutukí, naʻe ʻalu ʻa Pita ʻo toutai, ka naʻe toe ui ia ʻe he ʻEikí ke foki ki he ngāué. (Sione 21:1–17.) Naʻe aofangatuku ki hono maʻu ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí ʻa e ʻenitaumeni fakalaumālie naʻe ʻosi palōmesi maí; naʻe hoko ʻa Pita mo e kotoa e kau ākonga tui mateakí ko ha ngaahi sino foʻou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní; naʻe fakaului moʻoni kinautolu; pea naʻe hoko ʻenau ngaahi lavameʻa kimui aí ko ha fakahā ʻo e tuʻuloa ʻenau uluí. (Ngāue 34.)” (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 162–63).

ʻOku tau ʻilo meia Ngāue naʻe hili pē hono maʻu ʻe Pita ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, naʻá ne hoko ʻo ului kakato peá ne hoko ai pē ko ha ākonga tui faivelenga ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí (vakai ki he Ngāue 4:13–17; 5:25–29).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻa e ngaahi lēsoni ʻe lava ke tau ako mei he meʻa naʻe hoko kia Pitá?

    2. Ko hai ha taha ʻokú ke ʻilo ʻoku hangē kuo ului moʻoni ki he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí? Ko e hā ʻa e meʻa kuo fai ʻe he tokotaha ko ʻení ke fakahaaʻi ai kuó ne ului?

Fakalaulauloto ki he meʻa ʻe lava ke ke fai ke fakaloloto hoʻo ului ki he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí? Muimui ki ha ngaahi tataki te ke maʻu.

ʻOku tau ako ʻi he Luke 22:63–71 naʻe valokiʻi pea tā ʻe he kau taulaʻeiki lahí ʻa e Fakamoʻuí.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Luke 22 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó ).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: