Laipelí
ʻIuniti 21, ʻAho 1: Loma 8–11


ʻIuniti 21: ʻAho 1

Loma 8–11

Talateú

Naʻe akonaki ʻa e ʻAposetolo ko Paulá kau ki he ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he fanauʻi foʻou fakalaumālié mo hono tali ʻa e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní. Naʻá ne akonaki kau ki hono fakasītuʻaʻi ʻe ʻIsileli ʻa e fuakava naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo ʻĒpalahame mo hono hakó. Naʻe pehē ʻe he akonaki ʻa Paulá naʻe lahi ange hono fakalotolahiʻi ʻo e kakai fili ʻa e ʻOtuá heʻenau tui mateaki ki he fuakavá, ʻi hono fakalotolahiʻi kinautolu koeʻuhí ko honau hakó, pea naʻá ne akonaki foki ki hono ʻave ʻo e ongoongoleleí ki he kau Senitailé.

Loma 8

ʻOku fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fānauʻi foʻou fakalaumālié

ʻOkú ke ʻilo ha taha naʻá ne maʻu ha meʻa mahuʻinga naʻe tohi tuku ki ai ʻe ha taha kehe? Hangē ko ʻení, ʻoku tuku ʻe he mātuʻá pe kuí ʻi he taimi ʻe niʻihi ha meʻa ʻoku mahuʻinga ki heʻenau fānaú pe makapuná.

Kapau ʻe lava ke tohi tuku atu kiate koe ha koloa ʻa ha taha pē, ko hai te ke fili ke tohi tuku atu ʻene koloá maʻaú, pea ko e hā ʻa e ʻuhinga te ke fie maʻu ai ʻa e ngaahi meʻa ko iá?

Fakakaukau ki he ngaahi tāpuaki ʻe lava ke ke maʻu kapau ʻe tohi tuku atu kiate koe ʻa e meʻa kotoa ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní. ʻI hoʻo ako ʻa e Loma 8:1–18, kumi ki he meʻa kuo pau ke tau fai ke tau hoko ai ko e kau ʻea hoko ki he meʻa kotoa ʻoku maʻu heʻetau Tamai Hēvaní.

Lau ʻa e Loma 8:1, 5–7, 13, ʻo kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá kau ki he muimui ʻi he meʻa “ʻo e kakanó,” pe fakavaivai ki he hehema fakanatula ke angahalá, pea mo e muimui ki he meʻa “ʻo e Laumālié.”

Naʻe akonaki ʻa Paula ʻi he ngaahi veesi ko ʻení kau ki ha ongo ʻulungaanga fehangahangai ʻe ua: ko e “loto fakakakanó” mo e “loto fakalaumālié” (Loma 8:6). Ko e loto fakakakanó ʻa hono fakamahuʻingaʻi ʻa e ngaahi fakahōhōloto fakaesinó, ngaahi holí, mo e ngaahi holi kovi fakaesinó. ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e loto fakalaumālié?

ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “tāmateʻi ʻa e ngaahi anga ʻo e kakanó” (Loma 8:13) ke mapuleʻi pe vete meiate koe ʻa e ngaahi vaivaí, ngaahi ʻahiʻahí, mo e ngaahi angahala ʻoku fekauʻaki mo hotau ngaahi sino fakamatelié (vakai Mōsaia 3:19). ʻOku tau ako mei he veesi ko ʻení ʻe lava ke tau ikunaʻi ʻa e hehema ki he angahalá kapau te tau muimui ki he tākiekina ʻa e Laumālié.

Lau ʻa e Loma 8:14–17, ʻo kumi ki he lave ʻa Paula kiate kinautolu ʻoku nau muimui ki he Laumālié. ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ko e ngaahi foha ʻi he veesi 14 ki he fānaú pea ʻoku kau ai ʻa e ngaahi ʻōfefiné (vakai T&F 25:1).

ʻOku laka hake ʻi he tuʻo tahá ʻa e pehē ʻi he folofolá ko kitautolú ko e “fānau ʻa e ʻOtuá” (Loma 8:16). ʻUluakí, ko e tokotaha kotoa pē ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá ko e fānau fakalaumālie ʻa e Tamai Hēvaní. Uá, ʻoku toe fanauʻi foʻou kitautolu ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi ha fuakava mo Sīsū Kalaisi ʻi he taimi ʻoku tau fakatomala, papitaiso, mo maʻu ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Ko ha meʻa angamaheni pē ʻa e ohí ʻi he puleʻanga Lomá, pea ʻoku pau naʻe ʻosi ʻiloʻi pē ʻe he kau laukonga ʻa Paulá ʻa e meʻa ko ʻení. ʻOku foaki ʻe ha taha ʻokú ne ohi fakalao ha tokotaha ʻa e ngaahi totonu mo e ngaahi monūʻia kotoa naʻe mei maʻu ʻe ha fānau naʻe fanauʻi tonu ʻe he taha ko iá. Ko ia ai, ko e taimi ʻoku tau maʻu ai “ʻa e Laumālie ʻo e ohí” (Loma 8:15) ʻi heʻetau kau ki he fuakava ʻo e ongoongoleleí, ʻoku tau hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá mo e “kau hoko fakataha mo Kalaisi” (Loma 8:17).

Naʻe toe akoʻi foki ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa e founga ʻe lava ke tau hoko ai ko e “fānau ʻa Kalaisi” (vakai Mōsaia 5:5–10).

ʻĪmisi
President Joseph Fielding Smith

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ko Sīsū Kalaisí “ʻoku hoko ko ʻetau Tamai … koeʻuhí he ʻokú Ne foaki mai maʻatautolu ʻa e moʻuí, ʻa e moʻui taʻengatá, ʻi he fakalelei naʻá ne fai maʻatautolú.” Naʻá ne fakamatala ʻo pehē, “ ʻOku tau hoko ko e fānau, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻōfefine ʻo Sīsū Kalaisi, ʻi heʻetau ngaahi fuakava ke talangofua kiate Iá” (Doctrines of Salvation, fakatahatahaʻi ʻe Pulusi R. Makongikī, vōliume 3 [1954–56], 1:29).

Toe lau ʻa e Loma 8:17. Ko e kau hoko fakatahá ko ha tokotaha ʻokú ne maʻu ha tofiʻa tatau tofu pē mo e kau ʻea hoko kehé.

Kapau kuo tau ʻosi hoko ko e fānau ʻa e ʻOtua ko e Tamaí, ko e hā ʻoku ʻikai ke tau maʻu ai ha tofiʻa tatau fakataha mo Kalaisi ʻo makatuʻunga ʻi hotau tuʻunga pē ko iá? Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ke tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻōfefine ʻo Sīsū Kalaisi?

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻI he palani ko iá, ko e kau ʻea hoko kotoa kitautolu ʻo ʻetau mātuʻa fakalangí. “Naʻe akonaki ʻe he ʻAposetolo ko Paulá, “Ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻa kitautolu, pea kapau ko e fānau, pea tā ko e kau [ʻea hoko]; ko e kau [ʻea hoko] ki he ʻOtuá, ko e kau [ʻea hoko] fakataha mo Kalaisi” (Loma 8:16–17). ʻOku ʻuhinga ʻeni hangē ko hono fakahaaʻi mai kiate kitautolu ʻe he Fuakava Foʻoú “ko e fānau hoko [kitautolu] … ki he moʻui taʻengatá” (Taitusi 3:7) pea kapau te tau haʻu ki he Tamaí, te tau “maʻu e ngaahi meʻa kotoa pē” (Fakahā 21:7)—meʻa kotoa ʻokú Ne maʻú—ko ha foʻi fakakaukau ʻoku faingataʻa ke mahino ki he ʻatamai fakamatelié. Ka ʻoku lava ʻo mahino kiate kitautolu ʻe toki lava pē ke maʻu e ikuʻanga taupotu ko iá, kapau te tau muimui ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia naʻá Ne akoʻi “ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí, kae ʻiate au” (Sione 14:6)” (“Kau Muimui ʻo Kalaisí,” Ensign, Mē 2013, 98-99).

He ʻikai lava ke tau maʻu ha meʻa ʻo makatuʻunga ʻi hotau tuʻunga taau ʻo kitautolú pē koeʻuhí kuo tau ʻosi angahala kotoa mo ʻikai maaʻusia ʻa e nāunau ʻo e ʻOtuá (vakai Loma 3:23). Ka neongo iá, ʻoku tau ikunaʻi ʻetau ngaahi tō nounoú ʻi he taimi ʻoku ohi ai kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi ʻo fakafou Heʻene moʻui haohaoá mo ʻEne Fakaleleí. Ko ia ai, ʻoku tau hoko fakataha mo Kalaisi mo “mamahi mo [Sīsū Kalaisi]” (Loma 8:17) ʻo fakafou ʻi heʻetau ngaahi fuakava pea mo ʻetau talangofua kiate Iá. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ʻoku tau mamahi ʻo hangē ko e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí. Ka ʻoku tau mamahi fakataha mo Ia ʻaki ʻetau muimui kiate Ia mo feilaulauʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e māmaní, talangofua ki he ngaahi fekaú, mo kātakiʻi ʻa e fakafepakí ʻi he tui mateaki.

ʻOku tau ako mei he Loma 8:14–18 kapau ʻoku tau hoko ko ha fānau fuakava tui mateaki ʻa e ʻOtuá, ʻe lava ke tau hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi ki he ngaahi meʻa kotoa ʻoku ʻa e Tamai Hēvaní.

  1. Tā ha saati kōlomu ʻe tolu ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, pea fakahingoa ʻa e kōlomu ʻe taha ko e Ngaahi Fie Maʻú, kōlomu ʻi lotó ko e Fakafepakí, pea mo e kōlomu hono tolú ko e Tofiʻá. Hili ia pea fai leva e ngaahi meʻa ko ʻení:

    1. Lisi ʻi he kōlomu “Ngaahi Fie Maʻú” ha ngaahi fekau ʻe fā pe nima pe ngaahi tuʻunga kuo pau ke tau moʻuiʻaki kae lava ke lau kitautolu ko e fānau fuakava tui faivelenga ʻa e ʻOtuá.

    2. Lisi ʻi he kōlomu “Fakafepakí” ha ngaahi sīpinga ʻe niʻihi ʻo e fakafepakí ʻe lava ke tau fetaulaki mo ia ʻi heʻetau feinga ke moʻui ko e fānau fuakava tui faivelenga ʻa e ʻOtuá.

    3. Lisi ʻi he kōlomu “Tofiʻá” ha ngaahi tāpuaki ʻe niʻihi ʻoku lava ke tau maʻu ko e tofiʻa mei he Tamai Hēvaní ʻo kapau te tau feinga ke moʻui ko ʻEne fānau fuakava tui faivelenga.

Vakai ki he ngaahi meʻa naʻá ke lisi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻo fakafehoanaki ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hoko fakataha mo Kalaisí pea mo e ngaahi fie maʻu kuo pau ke ke fakakakató, kae pehē ki he fakafepaki kuo pau ke ke aʻusiá. Ko e hā te ke talaange ki ha taha kuó ne fehuʻi atu pe ʻoku ʻaonga nai e tauhi faivelenga e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí?

Lau ʻa e Loma 8:18, ʻo kumi ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Paula fekauʻaki mo hono fakafehoanaki ʻa e meʻa ʻoku tau feilaulauʻí mo e meʻa ʻoku tau maʻu ko e tofiʻa mei he Tamai Hēvaní.

ʻOku lekooti ʻi he Loma 8:19–30 naʻe akoʻi ʻe Paula ʻoku tokoniʻi ʻe he Laumālié hotau ngaahi vaivaí pea naʻe ui ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he moʻui ʻi he maama fakalaumālié ke hoko ko e Fakamoʻui ki he fānau ʻa e ʻOtuá. (ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e tuʻutuʻuni ʻi he Loma 8:29–30 ki he tomuʻa fakanofo, pe uiuiʻi. ʻE toe lahi ange hoʻo ako ki he ngaahi akonaki ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ʻi he tohi ʻEfesoó kau ki he tomuʻa fakanofó.)

Lau ʻa e Loma 8:28, 31–39, ʻo kumi ki he ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Paula kau ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene fekauʻaki mo e fakafepakí, ngaahi polé, mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻi he moʻui fakamatelié. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku mahuʻinga kiate koé.

ʻOku pehē ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Loma 8:31, “[Kapau ʻoku kau ʻa e ʻOtuá mo kitautolu, ko hai ia te ne lava ʻo ikunaʻi kitautolu?]” (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Loma 8:31 ).

ʻOku lava ke tau ʻiloʻi ha ngaahi moʻoni mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻo kau ai eni: Kapau te tau ʻofa ʻi he ʻOtuá, ʻe ngāue fakataha leva ʻa e meʻa kotoa pē ke lelei maʻatautolu. ʻE lava ke tau ikunaʻi ʻa e ngaahi pole mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻui fakamatelié ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisi. He ʻikai lava ʻe ha meʻa ke fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku hā mai ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

  1. Fakakakato ha ‘ekitivitī ‘e taha pe lahi ange ‘i he ngaahi ‘ekitivitī ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Fakakaukau ki he ngaahi pole mo e ngaahi ʻahiʻahi kuó ke aʻusiá, pea hiki leva ha lea ʻe ua mei he Loma 8:28, 31–39 ʻoku hā makehe kiate koe, pea ko e hā hono ʻuhingá.

    2. Fakamatalaʻi haʻo aʻusia ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi he lolotonga ʻa e ngaahi pole kuó ke fetaulaki mo iá.

    3. Hiki ha ngaahi founga ʻe lava ke fakahaaʻi ai hoʻo ʻofa ki he ʻOtuá. Fokotuʻu ha taumuʻa ke ngāueʻi ʻa e meʻa naʻá ke hikí, mo falala ʻe ngāue fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ke maʻu ai haʻo lelei.

Loma 9–11

ʻOku akonaki ʻa Paula kau ki hono fakasītuʻaʻi ʻe ʻIsileli ʻa e fuakava ʻa e ʻOtuá mo hono ʻave ʻo e ongoongoleleí ki he kau Senitailé

Hangē ko hono lekooti ʻi he Loma 9–11, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻa e ngaahi lea ko e ʻIsileli mo e kakai ʻIsileli kae ʻikai ko e kakai Siu. Naʻe fili ʻe he ʻOtuá ʻi he taimi ʻo e Fuakava Motuʻá ʻa e hako ʻo Sēkopé, pe ʻIsilelí, ke nau kau ʻi Heʻene fuakava mo ʻĒpalahamé (vakai Loma 9:4–5). ʻOku kau ʻi he fuakava ko ʻení ʻa e ngaahi tāpuaki hangē ko e kelekele, mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea mo hono fatongiaʻaki hono tāpuakiʻi e kakai he māmaní ʻaki ʻa e ongoongoleleí, ʻa ia ʻoku malava ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá.

Lau ʻa e Loma 9:6, 8, ʻo kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula kau kiate kinautolu ko e fale ʻo ʻIsilelí.

Ko e hā ʻokú ke pehē naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Paula ʻi heʻene pehē “he ʻoku ʻikai ko e ʻIsileli kotoa pē, ʻa ia ʻoku meia ʻIsilelí” (Loma 9:6)?

Naʻe ʻikai mahino ki he kau Siu ʻe niʻihi ʻoku ʻikai feʻunga ʻa e kakai kotoa pē naʻe fanauʻi ki he fale ʻo ʻIsilelí ke nau kau ki he fuakava ʻa e ʻOtuá mo ʻIsilelí. Naʻa nau maʻuhala ʻi heʻenau falala kuo pau ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakavá ʻo makatuʻunga ʻi he hako naʻa nau tupu mei aí.

Lau ʻa e Loma 10:8–13, ʻo kumi ki he founga ʻe lava ai ke kau ha taha pē ki he kakai fuakava ʻa e ʻOtuá, ʻo tatau ai pē pe ko e ʻIsileli pe ʻikai.

ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Kiliki ʻoku liliu ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ko e fakahā ki hono talaki taʻe toe fakangatangata hono talí, pe fuakavá, pea ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Kiliki ʻoku liliu ko e tuí ki he falala. ʻOku tākiekina ʻa e kakaí ʻe he falala kakato ko ʻeni ki he Fakamoʻuí ke nau talaki taʻe toe fakangatangata ʻenau tali Ia ʻi he ngaahi founga kuó ne ʻomí. ʻOku kau ʻi he ngaahi founga ko ʻení ʻa e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, fakatomalá, mo hono maʻu ʻo e ngaahi ouau faifakahaofi ʻo e ongoongoleleí, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e papitaisó mo e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fakatatau ki he ngaahi akonaki ʻa Paulá, ʻe lava ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá pea fakahaofi kitautolu, kapau te tau tali mo talangofua kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí.

  1. Kuo fakaʻaongaʻi ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻa e Loma 10:9, 13 ko e makatuʻunga ʻenau tui ko e meʻa pē ʻoku fie maʻu ke tau fai ke fakamoʻui ai kitautolú ko ʻetau lea ʻo fakahā ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ki hano tokoniʻi koe ʻe he ngaahi moʻoni kuo aleaʻi ʻi he lēsoni ko ʻení ke ke fai ha tali fekauʻaki mo e maʻuhala ko ʻení.

ʻOku tau lau ʻi he toenga ʻo e Loma 10–11, naʻe akoʻi ʻe Paula ʻoku mahuʻinga ʻa e fanongo ki he folofola ʻa e ʻOtuá ke tupulaki ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí. Naʻá ne toe ʻomai ha fakamatala kau ki hono fakasītuʻaʻi ʻe he kakai ʻIsilelí ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, pea mo hono fakaʻaongaʻi e fakataipe ʻo e fakahoko e ngaahi vaʻa mei he fuʻu ʻōlive vaó ki he fuʻu ʻōlive koló ke fakafofongaʻi hono ohi atu ʻo e kau Senitailé ki he fale ʻo ʻIsilelí (vakai Sēkope 5). Naʻá ne toe akoʻi foki ʻe toe foaki atu pē ʻa e ongoongoleleí ki he kakai Siú.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Loma 8–11 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: