2020
Ngaahi ʻOfefine Fisifisimuʻa ʻo e ʻOtuá
Māʻasi 2020


Ngaahi ʻOfefine Fisifisimuʻa ʻo e ʻOtuá

Mei ha lea naʻe fai ʻi he Konifelenisi ʻa e Houʻeiki Fafiné ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí he ʻaho 5 ʻo Mē, 2017.

ʻE lava ʻe he faifeinga ke fai ha meʻa ʻi ha fanga kiʻi founga iiki mo faingofuá, ʻo tāpuakiʻi hotau ngaahi fāmilí mo e niʻihi kehé ʻi ha ngaahi founga fisifisimuʻa.

ʻĪmisi
Paintings of women

Ngaahi Tokouá, tā valivali ʻe Katherine Ricks; Kau Fafine mo e Fānau, tā valivali ʻe Caitlin Connolly; Fāʻofua, tā valivali ʻe Kathleen Peterson; Kau Punake, tā ʻe Gaylynn Ribeira; Kau ʻĀngelo Ngāue Fakaetauhí, tā valivali ʻe Annie Henrie Nader; Manatuʻi, tā valivali ʻe Katherine Ricks; Te Nau Tohopo ʻi he Tumutumu ʻo e Ngaahi Moʻungá, tā valivali ʻe Jenedy Paige; Fakafiemālie, tā valivali ʻe Louise Parker; Ko Ha Taimi ke Fāʻofua, tā valivali ʻe Connie Lynn Reilly

ʻOku angamaheni pē hoku talanoá. ʻI heʻeku kei tupu haké, naʻá ku manako ke ako, ka naʻe ʻikai ke u teitei tuʻukimuʻa ʻi ha faʻahinga kalasi. He ʻikai lava ke u polepole ʻo pehē ʻoku ou mataotao ʻi ha faʻahinga taukei. ʻOku ou tā e pianó ka ʻoku feʻunga pē ia ke u faifeinga ke tā ha foʻi himi. ʻOku ou manako he ʻaʻahi ki he ngaahi misiume ʻātí, ka ʻoku fakangatangata pē hoku ngaahi talēniti ʻātí ki he kohikohi ʻi he pepa ʻoku ou tohi aí. ʻOku ou lava ʻo tuitui ha piva ʻe lava pē ke tui, ka he ʻikai ke u teitei lava ʻo tuitui ha suti.

Neongo kuo tāpuakiʻi ʻaki au ha moʻui lelei pea ʻoku ou manako ke lele he pāká pe kakau ʻi he anovaí, ka naʻe ʻikai ke u kau ʻi ha faʻahinga sipoti ʻi he akó, ʻi ha faʻahinga kalasi pē. Naʻe teʻeki pē ke kole mai ʻe ha taha ke ma ō ki he hulohula ʻa e akó, pea naʻe ʻikai ke u palesiteni ʻi ha faʻahinga meʻa. Naʻe ʻikai ke u teitei kau ʻi he ngaahi kulupu manakoá, pea naʻe siofi ʻe haku kaungāmeʻa matuʻaki hoihoifua ʻe taha hoku fofongá peá ne pehē, “Sai, he ʻikai pē te ke talavou koe, ka te ke lava pē ʻo matamatalelei.” ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko ha taha angamaheni pē au.

Mahalo ʻe lava ke ongoʻi tatau ha niʻihi mo e faʻahinga aʻusia ko ʻení, ʻo pehē ʻokú ke angamaheni pē foki—pe toe maʻulalo hifo he angamahení. Kapau ko ha faʻahinga koe ʻo e tangatá—kae tautautefito kapau ko ha fefine koe—mahalo kuó ke ʻosi aʻusia e ngaahi taimi ʻo e loto-veiveiuá mo e loto-foʻí ʻo hangē ʻoku ʻikai ke ke aʻusia kotoa e meʻa naʻá ke fakaʻānaua ki aí.

Ka neongo iá, naʻa mo ʻeku ngaahi tōʻonga angamahení, naʻe ʻafioʻi ʻe he Tamai Hēvaní hoku mahuʻingá pea kuó Ne tokoniʻi au ke u kamata fakatupulaki e ngaahi meʻafoaki mo e talēniti fakalangi ʻokú Ne ʻafioʻi ʻe tokoni mai ke u aʻusia ai e meʻa kotoa pē kuó Ne palani ke u aʻusiá. Fakatauange ʻokú ke ʻiloʻi ʻe foaki atu ʻe hoʻo Tamai Hēvaní ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ke fie maʻú ke ke hoko ai ko ha ʻofefine fisifisimuʻa ʻo e ʻOtuá. ʻE lava ke tau hoko ko ha kakai laulōtaha koeʻuhí ko e makehe hotau ngaahi talēnití mo e meʻa te tau malavá.

Ko Hono puleʻangá, ʻoku ʻikai hangē ko e māmaní, ʻoku ʻikai ha tuʻunga ikuna ia ai maʻá ha toko taha pē pe toko ua. Kuo akoʻi Hono ngaahi ʻofefiné kotoa pea teuteuʻi mo foaki ange ʻi he maama fakalaumālié ha tuʻunga malava fakaofo, ke hoko ko ha kuini ʻi he puleʻanga fakasilesitialé.

ʻĪmisi
Collage of illustrations of women

Māsimá, tā valivali ʻe Vicki Walker; Tangi fakataha ʻa e Ngaahi Langí Mo Au, tā valivali ʻe Caitlin Connolly; Hoʻatā Sāpaté, tā valivali ʻe Heather Barron

Ko Hoʻo Malava ʻo Hoko ko ha Taha Maʻongoʻongá

Ko e hā ʻokú ke fie fakahoko ʻi hoʻo moʻuí? Ko e hā hoʻo ngaahi taumuʻá mo e fakaʻānauá? Kapau ko hoʻo taumuʻa taimi lōloá ke ke hū ki he puleʻanga fakasilesitialé ʻo nofo taʻengata mo ʻetau Ongomātuʻa Fakalangí pea mo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻokú ke ʻofa aí, ʻe lava ʻe hoʻo loto fakapapau pē ko iá ʻo ʻave koe ke ke fakalaka atu ʻi he meʻa ʻokú ke lolotonga fakakaukau ʻe malavá (vakai, 1 Kolinitō 2:9).

ʻOkú ke maʻu ha tuʻunga malava fakaofo ki he leleí koeʻuhí ko ha ʻofefine fuakava koe ʻa ha Mātuʻa Fakalangi. Ko e fakamoʻoni ki he tuʻunga malava ko ia ʻokú ke maʻu ki he leleí, ʻa e moʻoni mahinongofua ko ia naʻe fanauʻi koe ʻi he māmaní he naʻá ke fai e fili ʻi he maama fakalaumālié ke tali e palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní, pea ke muimui ki he tā sīpinga ʻo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Pea koeʻuhí naʻe hoifua ʻa Sīsū Kalaisi ke toʻo kiate Ia ʻetau ngaahi angahala mo e vaivai—pe ongoʻi taʻefeʻungá—takitaha (vakai, ʻAlamā 7:11–13) mo fakahoko e ngāue toputapu ko iá ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakalelei taʻefakangatangatá, ʻe lava ke tau maʻu ha loto-falala moʻoni te tau lava ʻo aʻusia e meʻa kotoa pē naʻe fakataumuʻa fakalangi kitautolu ke aʻusiá. ʻI heʻetau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau vilitaki ke aʻusia e tuʻunga malava fakalangi ko iá. ʻOku tau ʻiloʻi he ʻikai ke tau lava ʻo fakahoko ʻeni ʻiate kitautolu pē, ka ʻi he ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní mo e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí, te tau lava ʻo aʻusia e meʻa kotoa pē ʻoku fie maʻu ki he hakeakiʻí.

Naʻe tokoniʻi au ʻe he fakakaukau ko iá ʻi hono uiuiʻi au ke hoko ko e Palesiteni Lahi ʻo e Fineʻofá. ʻI heʻeku ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke u maʻu e poto mo e tuʻunga malava ko ia ke fakahoko e meʻa ʻoku fie maʻú, naʻe fakafiemālieʻi mo fakaivia au ʻe he ʻilo ko ia ko e ʻOtuá ʻokú Ne “maʻu ʻa e poto kotoa, mo e māfimafi kotoa, ʻi he langí mo e māmaní” (Mōsaia 4:9) pea kapau te tau feinga mo fai pē hotau lelei tahá, neongo kapau he ʻikai haohaoa, ka ʻe “ʻi [hotau] nima toʻomataʻú pea ʻi [hotau] toʻohemá [ʻa e ʻEikí], … pea ʻe takatakai ʻa [kitautolu] ʻe [Heʻene] kau ʻāngeló, ke poupouʻi hake ʻa [kitautolu]” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:88). Ko e meʻa pē ʻokú Ne fie maʻú “ʻa e loto mo e ʻatamai fie faí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 64:34). ʻI heʻetau talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú, ʻe lava ke fakaivia kitautolu ke tau aʻusia e meʻa kotoa ʻoku fie maʻu ʻi he moʻuí ni kae pehē foki ke hū atu ki Hono puleʻangá ʻi he moʻui ka hokó. ‘Oku ʻomi ʻe he fili ke hoko ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisí e faingamālie ke fakatupulaki ha ivi takiekina mālohi ange ʻi he meʻa ʻoku tau ʻamanaki atu ki aí, ʻiate kinautolu ʻoku tau feohí.

ʻOku tatau ai pē pe ʻoku tau nofo ʻifē, pe ʻoku fēfē hotau fāmilí, pe ko e hā e lahi ʻo ʻetau paʻanga ʻi he pangikeé, pe fuoloa ʻo ʻetau hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí, te tau lava kotoa ʻo hoko ko ha takiekina mālohi ki he leleí. ʻI hoʻo moʻui ʻaki e angatonú ʻi ʻapí pea ʻi he tukui koló, ʻi hoʻo fakaʻaongaʻi ha leʻo vaivai mo ha ngaahi lea ʻofa ki ha fānau pe kaungā-ngāue faingataʻá, ʻi hoʻo fakahaaʻi hoʻo ngaahi tuʻunga moʻuí ʻi he founga taau hoʻo teuteú, pe mavahe mei he tuʻunga fiemālie ʻokú ke ʻi aí ke feohi mo kinautolu ʻi ho ʻātakaí, ko ha niʻihi pē ia ʻo e ngaahi ngāue angamaheni te tau lava ʻo fakahoko ʻa ia te ne takiekina e niʻihi kehé ke nau fakalakalaka foki mo kinautolu ki ha tuʻunga moʻui fakalaumālie ʻoku maʻongoʻonga angé.

ʻOku ʻiloʻi ʻe kinautolu ʻoku nau maheni mo e hisitōlia ʻo hono nofoʻi foʻou e ngaahi feituʻu kauʻāfonua he funga ʻo e māmaní, naʻe ʻikai palani hono nofoʻi ʻo ha ngaahi kolo lahi ka naʻe nofoʻi ia ʻe ha kau tangata anga mālohi naʻa nau omi ke fokotuʻu pisinisi mo kumi honau monūʻiá. Ka naʻe toki kamata e fakalakalaka moʻoní ʻi he tūʻuta atu ʻa e houʻeiki fafiné ʻo tupu tokolahí, pea nau vilitaki ke fokotuʻu ha ngaahi siasi mo ha ngaahi ʻapiako pea mo ha ʻātakai maau ʻo aʻusia ai e meʻa ʻe lava ke ui ko e nofo fakasivilaisé.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Talu mei tuai mo e fakafalala ʻa e ngaahi sosaietí ki he mālohi fakaivia ʻo e kakai fefiné. “ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono takiekina lelei [e] ngāue ʻi he sosaietí ʻe he kakai fefiné, ka ʻoku hanga ʻe he fakavaʻe ʻo ʻenau moʻui maʻá ʻo fakamahino mai ʻa hono mahuʻingá ki he lelei ʻa e taha kotoá. Mahalo koeʻuhí ko ʻene fakalūkufua e ivi ʻo e kakai fefiné, ʻoku ʻikai faʻa fakahoungaʻi ai ʻenau tokoní. … ʻOku ʻomi ʻe he kakai fefiné ki he māmaní ha faʻahinga ʻulungaanga fisifisimuʻa makehe, ko ha meʻafoaki fakalangi ʻoku nau malava ai ʻo fakatōkakano ʻa e faʻahinga ʻulungaanga lelei hangē ko e tuí, lototoʻá, lotomahinó, mo e feinga ke lelei ange e ngaahi vā fetuʻutakí pe anga fakafonuá.”1

Kuo foaki ki he houʻeiki fafiné ha ngaahi meʻafoaki ke nau lava ai ʻo vakai ki he ngaahi fakaikiikí kae pehē ki he fakalukufuá, ʻo faʻa meimei taimi tatau pē. Siʻi ngaahi tokoua ʻofeina, fekumi ki he ngaahi meʻafoaki ko iá pea fakaʻaongaʻi kinautolu!

ʻOku ou manatuʻi hono talamai ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) kiate kitautolu ʻi hono leʻo fakatōkilalo kae mālohí: “Houʻeiki fafine, ʻoku ʻikai ke mou ʻiloʻi e lahi ʻo homou ivi takiekiná. ʻOku fakatupulaki ʻe kimoutolu houʻeiki fafiné ʻa e kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. … ʻOku ʻomi ʻe he fefine takitaha hono ngaahi mālohi kehekehe mo makehé ki he fāmilí mo e Siasí.”2

ʻĪmisi
illustration of angels

Houngaʻia ʻa e ʻĀngeló, tā valivali ʻe Annie Henrie Nader

Ko e Hā e ʻUhinga ʻo e Fineʻofá kiate Koé?

ʻI heʻetau hoko ko e kakai fefine lalahi ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻokú ta kau ai ki he taha ʻo e ngaahi kautaha fuoloa taha mo lahi taha ʻa e houʻeiki fafiné ʻi he māmaní. ʻI heʻetau maʻu ha ngaahi tokoua ʻoku laka hake he 7.1 milioná ʻi he funga ʻo e māmaní, ʻoku tau maʻu ai ha vā fehokotaki ʻe lava pē ke taʻengata.

ʻOku mahulu hake e Fineʻofá ʻi ha kalasi pē he Sāpaté. Hangē ko e akonaki ʻa Palesiteni Fausí, ko ha feohi fakatokoua fakalangi ia kuo fokotuʻu. Ko ha potu ia ʻo e ako. Ko ha houalotu ia, ʻa ia ko hono tefitoʻi taumuʻá ke tokangaʻi e niʻihi kehé ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi heʻetau motó, “ʻOku ʻIkai Fakaʻau ʻo Ngata ʻa e ʻOfá.”

“ʻOku ʻomi ʻe he kau atu ki he Fineʻofá … ha ʻapi mavahe mei [hotau] ʻapi fakalangí, ʻa ia ʻe lava ke [tau] feohi ai mo e niʻihi kehe ʻoku [tau] tui mo fakamahuʻingaʻi e ngaahi meʻa tataú.”3

Kuo ʻi ai ha ngaahi faingataʻa mo ha ngaahi pole ʻi he fonongá. Kapau kuó ke aʻusia ha meʻa taʻefakafiemālie ʻi he Fineʻofá, manatuʻi muʻa ʻoku tau kei ako kotoa pē. Ko ha feituʻu malu ia maʻá e kau fafiné ke ʻomi ki ai ʻenau ngaahi fehuʻí pea pehē kiate kinautolu ʻoku fekumi ke ʻilo pe ko hai kinautolu mo ʻenau taumuʻá. Ko ha feituʻu ia ʻe tokoniʻi ai kitautolu ke tau tupulaki fakafoʻituitui mo fakalakalaka fakalūkufua.

Kapau ʻokú ke maheni mo e taumuʻa liliu foʻou ʻo e Fineʻofá, ʻokú ke ʻiloʻi “ʻOku teuteuʻi ʻe he Fineʻofá ʻa e houʻeiki fafiné ki he ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá ʻaki hano tokoniʻi kinautolu ke fakatupulaki ʻenau tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi pea mo ʻEne Fakaleleí; [ʻi heʻenau] fakamālohia e fakafoʻituituí, ngaahi fāmilí, mo e ʻapí ʻo fakafou ʻi he ngaahi ouaú mo e fuakavá; pea [ʻi heʻenau] ngāue fakataha ke tokoniʻi kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá.”4

Ko ia ai, ko e fika ʻuluakí, ʻoku tau ngāue ke aʻusia hotau tuʻunga malava fakalangí. Ke fakahoko iá, ʻoku tau “ngāue fakataha” kotoa ke ʻofa, “[ke fakafiefia mo tāpuekina ʻi he huafa ʻo e Fakamoʻuí].”5 ʻOku tau kau ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku kau ai e ngāue fakafaifekaú, pukepuke ʻo e kau papi uluí, fakamālohia ʻo e kāingalotu māmālohí, ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí, mo hono akoʻi ʻo e ongoongoleleí6—ʻa e ngaahi meʻa kotoa kuo mou ʻosi fakahokó.

ʻĪmisi
Collage 2 paintings of women

Tui ʻa Ha Faʻē, tā valivali ʻe Kate Lee, fakaʻaongaʻi ʻi hono fakangofua ʻe he Deseret Book Company; Ko ʻEku Tuí, tā valivali ʻe Kwani Povi Winder; Potupotu Tatau ʻi he Meʻa Kotoa Pē, tā valivali ʻe Emily McPhie

Te Tau Kamata Nai ʻIfē?

Te tau ngāue ʻi fē pea ʻe founga fēfē ʻetau fakahoko e ngāué ni? ʻI heʻetau puke mai hatau tokoua ʻoku mā ʻi he lotú, ʻi heʻetau tokoniʻi ha finemui ʻoku faingataʻaʻia, ʻi heʻetau ngāue ke fafanga mo fakavalaʻi pea akoʻi fakaʻaho ha fānau, ʻi heʻetau vahevahe e meʻa ʻoku tau fiefia ai ʻi he ongoongolelei kuo fakafoki maí mo hotau kaungāʻapí, ʻi heʻetau ʻalu ki he temipalé ʻi ha taimi ʻoku ʻikai faingamālié, ʻi heʻetau fakatupulaki hotau talēnití mo e taumuʻa ke hoko ko ha mēʻangāue maʻá e ʻEikí—ʻoku hoko e ngaahi ngāue kotoa ko ʻení mo ha ngaahi ngāue faingofua kae mahuʻingamālie lahi ange, ko ha konga ia ʻo e ngāue ʻo e fakamoʻuí. Ko hotau misioná ia, pea ʻoku lahi fau,7 ka ʻoku malava ʻi heʻetau alanima kotoá—pea hokohoko atú!

Hangē ko ia naʻe lea ʻaki ʻe ʻEma Sāmita ko e fuofua Palesiteni Lahi ʻo e Fineʻofá ʻi he 1842, “Te tau fakahoko ha meʻa mātuʻaki makehe.”8

Hangē ko ʻení, naʻe fifili ha faʻē kei talavou ʻi ʻAlesona, USA, pe ko e hā te ne fai ke tokoniʻi ha fāmili kumi hūfanga foʻou ʻi hono koló. Ne ʻikai fuoloa kuó ne ʻilo te ne lava ʻo foaki kiate kinautolu ha meʻa ki honau nofoʻanga ne ʻikai ha meʻa aí. ʻI heʻene ʻaʻahi mo ʻene fānaú ki he fāmilí ke ʻoatu e ʻū meʻa ko iá, naʻá ne fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ha peesi ʻa e faʻeé ke faʻo ai ʻene ʻū meʻá. Naʻá ne ʻiloʻi ʻokú ne maʻu mo ha niʻihi tokolahi ʻo hono ngaahi kaungāmeʻá ha ʻū peesi ʻoku ʻikai ke nau fakaʻaongaʻi, ko ia, naʻá ne fakahoko ai ha kole ʻi he mītia fakasōsialé. Kuo tupulaki e kamataʻanga faingofua ko iá ki ha fale fonu ʻi he meʻa kehekehe naʻe fie maʻu ʻe he ngaahi fāmili ne toki tūʻuta atú, pea naʻe tokoni ia ke fakatupulaki ha vā fehokotaki fakaʻofoʻofa ʻi he kau fefine tui fakalotu kehekehe ko ʻení.

Naʻe fakamoʻoni ʻa Sisitā ʻIlisa R. Sinou ko e Palesiteni Lahi hono ua ʻo e Fineʻofá, kau ki he ngaahi tāpuaki ʻo e Fineʻofá ʻo pehē: “Kapau ʻoku ongoʻi ʻe ha taha ʻo e ngaahi ʻofefine pe faʻē ʻi ʻIsilelí ʻoku [fakangatangata] pē meʻa te nau lava ʻi honau tuʻunga lolotongá, te nau maʻu he taimí ni ha faingamālie lahi ke fakaʻaongaʻi honau mālohi mo e ivi kotoa ke fakahoko lelei ai e meʻa fisifisimuʻa taha kuo fakakoloa ʻaki kinautolú.”9

Ko ia ai, ko e hā ha meʻa matuʻaki makehe te ke fili ke fai? Fili ha meʻa ʻo fakatatau mo ho taimí mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻe ala maʻú. “ʻOua naʻá ke lele ʻo vave ange pe ngāue ʻo lahi ange ʻi he ivi mo e ngaahi founga ʻoku ʻoatú … ; ka ke faivelenga ʻo aʻu ki he ngataʻangá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:4). Neongo kapau ko hoʻo ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻoku lahi fai pē ʻi ʻapi ʻi he taimi ko ʻeni ʻo hoʻo moʻuí pe ʻoku aʻu atu ho ivi takiekiná ki ha tuʻunga fakamāmani lahi, pe ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa ko iá, ka ʻoku hoifua e ʻEikí ki hoʻo ngaahi ngāué ʻi hoʻo tokanga taha ke tokoniʻi e fānau ʻa e ʻOtuá, pea mo e taumuʻa taʻengata ʻo e foki hake kiate Ia ko ha taha ʻoku ʻi ha tuʻunga fakalaumālie foʻou mo lelei ange. Hangē ko e fakanounou mahino ko ia naʻe fakahoko ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Ko ʻetau taumuʻá ʻa e hakeakiʻí; ko e tuʻunga fakaākongá ʻa hotau hala-fonongá.”10

ʻI heʻetau laka atu ʻi he fononga fakaākonga ko ʻení, ʻofa ke tau vilitaki atu ke tokoni ʻi ha fanga kiʻi founga iiki mo faingofua te ne tāpuekina hotau ngaahi fāmilí mo e niʻihi kehé ʻi ha ngaahi founga matuʻaki makehe. ʻOfa ke tau mataʻikoloa ʻaki ʻetau feohi ʻi he fakatahaʻanga naʻe fokotuʻu fakalangi ko ʻení pea ʻiloʻi mo muimui kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia ʻe tataki fakafoki hake ai kitautolu ʻe Heʻene ngaahi akonakí mo e sīpinga haohaoá ki heʻetau Tamai Hēvaní.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. D. Todd Christofferson, “Ko e Mālohi Fakaivia ʻo e Kakai Fefiné,” Liahona, Nōvema 2013, 29.

  2. James E. Faust, “What It Means to Be a Daughter of God,” Ensign, Nov. 1999, 102.

  3. Vakai, James E. Faust, “What It Means to Be a Daughter of God,” 100.

  4. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 9.1.1.

  5. “Kau Fefine ʻi Saioné,” Ngaahi Himí, fika 201.

  6. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 5.1.

  7. Vakai, “Kau Fefine ʻo Saioné,” Ngaahi Himí, fika 201.

  8. ʻEma Sāmita, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá (2011), 14.

  9. ʻIlisa R. Sinou, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 48.

  10. Dieter F. Uchtdorf, “ʻOku ʻAonga ʻAupito!” Liahona, Nōvema 2015, 23.