2019
Tokbaot Ponografi: Protektem, Ansa, mo Hilim
Oktoba 2019


Tokbaot Ponografi: Protektem, Fesem, mo Kasem Hiling

I Kam long wan toktok we i hem i givim long 2018 Konfrens blong Yuta Koalisen Agensem Ponografi long Sol Lek Siti, Yuta.

Ol tri praktis ia blong lav i save helpem ol pikinini blong yumi long ol taem we maet bae oli fesem ponografi.

Pikja
mother and daughter hugging

Foto we i kam long Getty Images; oli yusum blong flasem pepa nomo, ol model oli stanap

Mi luksave wetem fulap soa, paoa blong ponografi long olgeta we oli yang bitim evriwan long sosaeti blong yumi—ol pikinini blong yumi. Olsem wan bigfala sik we i gat fulap nogud problem we i kamaot long hem, ponografi i save mekem sem, giaman, ol filing we oli olbaot, nogat kontrol long yuwan, adiksen we i bigwan tumas, mo i kakae fulap taem, tingting mo paoa. I gat wan bigfala nid blong yumi evriwan—ol papa mo mama, famli, tija, lida—blong rili luk, lukaotgud, mo protektem ol pikinini mo ol yut blong yumi.

Lav hem i wan long ol bigfala presen blong God. Blong stap lavem God mo lavem neiba i tufala komanmen we i bigwan bitim evri komanmen we Jisas Kraes hemwan i givim long yumi. Mi biliv, se lav tu, i bigfala tul blong faet taem yumi stap faet agensem ponografi.

I tru, toktok ia we i popula i talem, “ponografi i kilim lav,” be bae yumi tingbaot tu se lav i kilim ponografi. Hemia i no minim se lav blong yumi blong wan nara man bae i save jenisim adiksen o iven fasin blong olgeta. Be lav i save pusum yumi—olsem wanem yumi rere, olsem wanem yumi ansarem, olsem wanem yumi lisin—speseli wetem ol pikinini blong yumi. Sapos yumi wantem gat hop blong kilimaot sik ia long wol ia, lav i mas stap tugeta long fored evriwan mo long stamba blong ol traehad blong yumi.

Mi wantem givim tingting long ol tri praktis ia blong lav mo mi hop se bae yumi lukluk kolosap long hem, akseptem, mo mekem folem. Ol trifala praktis ia oli joen i go wetem ol tri pat blong taem we ating bae pikinini blong yu i fesem ponografi.

Faswan, yumi talem: “Mi lavem yu” taem yumi protektem gud olgeta. Nambatu, yumi talem: “Mi stil lavem yu” long wei we yumi fesem situesen ia blong luk ponografi, nomata oli bin wantem o no. Mo nambatri, yumi talem: “Bae mi lavem yu oltaem” taem yumi stap givim sapot blong lav long olgeta taem oli stap wok blong hilim olgetawan sapos oli bin eksperiensem bigfala yus o adiksen blong ponografi. Long wanwan pat, lav nao hem i ki.

1.Proteksen: “Mi Lavem Yu”

Pikjarem long maen blong yu wan pikinini we yu lavem. Taem yu talem long pikinini ia: “Mi lavem yu,” ?wanem nao i minim? Stamba mining blong hem, i minim se yumi givim proteksen blong mekem se yumi save helpem olgeta we yumi lavem blong oli kam ol bes man we oli save kam, mo fesem ol jalenj blong laef. Pat blong proteksen i blong mekem ol rilesensip we i kam strong, gat tras mo stap semmak oltaem. Ol kaen rilesensip olsem i helpem blong mekem ol pikinini blong yumi i kam mo kolosap. Taem yumi bildim ol strong rilesensip blong tras mo protektem ol pikinini mo bubu blong yumi—o eni pikinini—yumi givim olgeta wan sef ples we oli save tanem olgeta i go long hem. Proteksen ia i helpem olgeta blong andastanem huia olgeta mo helpem olgeta blong andastanem rilesensip blong olgeta wetem God. Blong filim se oli gat valiu mo oli lavem olgeta i helpem ol pikinini blong andastanem mo dipen long wan Papa long Heven we i kea mo givim ol wei blong mekem samting blong hapines blong olgeta.

Mi gat wari se plante papa mo mama maet oli no luksave yet hamas ponografi i gat denja o maet oli ting se i wan problem blong ol nara man. Samting we i ril i we problem ia i stap gat paoa long ol boe mo gel blong yumi, mo yumi no stap tokbaot inaf.

Plante yia i pas, hasban blong mi mo mi i bin harem wan stori we i gat fulap mining we fulap taem mitufala i bin ripitim long ol pikinini blong mitufala. Stori ia i abaot wan olfala ratelsnek we i bin askem wan yang boe we i stap pas blong karem hem i go long top blong maonten blong luk las sanset bifo snek ia i ded. Boe ia i tingting tu, be ratelsnek ya i promes se bae hem i no kakae hem sapos hem i karem hem i go. Afta long tingting ia, boe ia i karem snek ia i go antap long top blong maonten mo tufala i bin wajem sanset tugeta.

Afta we boe ia i karem snek ia gobak daon long ples we i level, hem i rere long wan kakae blong hemwan mo wan bed blong slip long naet. Long moning, snek i askem, “?Plis, smol boe, yu save tekem mi i gobak long haos blong mi? Hem i taem nao blong mi lego wol ia, mo mi wantem gobak long hom blong mi.” Smol boe ia i bin filim se hem i sef mo snek ia i no bin kakae hem olsem we hem i bin talem, mekem hem i jus se bae hem i tekem snek ia i go long haos olsem hem i bin askem.

Hem i pikimap snek ia gud, holem kolosap long jes blong hem, mo karem hem i gobak long drae ples long haos blong hem blong ded. Stret bifo hem i putum ratelsnek ia i go daon, ratelsnek ia tanem mo kakae hem long jes blong hem. Smol boe i krae strong mo sakem snek i go long graon. “Olfala Snek, ?from wanem yu mekem hemia? Naoia bae mi ded nao!” Ratelsnek ia i lukluk i kam antap mo smael: “Yu bin save se mi wan ratelsnek taem yu bin pikimap mi.”

Long wol blong tedei, mi luk fulap papa mo mama i givim pikinini blong olgeta wan snek. Mi stap tokbaot ol smatfon. Yumi no save givim ol fon wetem intanet long ol han blong ol yang pikinini we oli no bigwan inaf blong yumi tijim olgeta inaf, oli nogat inaf save yet we i nid blong mekem ol desisen, mo oli nogat ol kontrol blong papa mo mama mo ol narafala tul blong help blong protektem olgeta. Jason S. Carroll, wan profesa blong famli laef long Brigham Yang Yunivesiti, i bin talem, “Yumi kipim ol pikinini blong yumi i sef kasem taem olgeta oli save kipim olgetawan i sef.” Stamba blong bren, we i holemtaet ol samting we yumi laekem blong mekem, i develop faswan. Afta nomo bae paoa blong mekem desisen bae i develop fulwan long fored blong bren. “I mekem se ol pikinini oli gat ful spid be brek i nogat fulwan.”1

Evri fon i mas gat ol tul blong kipim yu sef, iven fon blong ol yangfala. Hemia i wan gud kaonsel blong ol adalt tu. I nogat man i no save ded sapos wan posen snek i kakae hem. Sam papa mo mama oli jusum ol fon we yu openem mo sarem blong mekem se ol pikinini blong olgeta i no stap kol mo teks tumas.

Antap long ol smatfon, i gat fulap nara tul we i save go long rabis media tru long intanet. Wan stadi i jes soem se 79 pesen blong ponografi we man i no wantem, i stap kamaot insaed long hom.2 Ol pikinini oli save luk tu long ol tablet, smatfon, gem, DVD pleya, mo smat TV, mo i gat sam moa tul. Mi save sam famli we oli putum wan ples long hom blong olgeta we man i go kam long hem, blong oli yusum ol tul ia long ples ia. Ol famli ia oli singaotem ples ia wan “media rum,” mo evri tul blong olgeta i open i stap blong man i save luk long laet. I neva gat eni man long rum ia, hemwan long wan tul blong media.

Ol nara famli oli jus blong gat ol rul olsem, nogat ol fon long bedrum o ples blong swim. Sam oli talem nomo se, “Neva stap yuwan wetem wan fon.” Be yet sam, sloslo oli givim akses long ol ap we ol pikinini blong olgeta i save yusum wetem kompiuta program we i mekem se papa mo mama i kontrolem ol yus blong intanet long fon blong olgeta. Long wei ia, oli tijim se yu save winim tras mo sefti blong fon i impoten.

Nomata ol nid blong wanwan famli, tijim wanwan famli memba blong yusum teknoloji wetem waes mo gud samting long stat—blong developem wan klin maen. Bae yumi tijim ol pikinini blong yumi long ol gudfala wei blong yusum teknoloji blong mekem gud. Yumi save tijim olgeta blong lukluk bak taem oli askem olgetawan, “?Bae i blong wan gud samting sapos mi yusum?” Ol joes blong yumi long hao yumi tijim ol famli blong yumi naoia bae i gat paoa long ol fiuja jeneresen.

Olsem ol papa mo mama, mi hop bae yumi tingting long olsem wanem rilesensip blong yumi wetem ol pikinini blong yumi i impoten mo ol wanwan hadwok we yumi stap mekem blong protektem olgeta. Taem yumi stap mekem ol rilesensip ia wetem lav i kam strong moa, ol pikinini bae oli andastanem moa from wanem God i stap tok strong agensem ol devel blong ponografi, bae oli luksave olsem wanem blong stap longwe long hem, mo bae oli rere sapos oli fesem.

Pikja
father talking with his son

Foto we i kam long Getty Images; oli yusum blong flasem pepa nomo, ol model oli stanap

2.FESEM: “Mi Stil Lavem Yu”

Blong stap open blong storian wetem welkam we i leftemap tingting blong ol pikinini blong serem ol tingting, eksperiens, mo kwestin blong olgeta wetem ol papa mo mama blong olgeta i no isi. Yumi save invaetem ol pikinini blong evri yia blong kam fored sapos o taem oli stat blong gat problem wetem ponografi long eni level—stat long ol eli lukluk long ponografi we i kamkamaot nomo olsem i go kasem taem oli yusum sloslo gogo oli yusum fulap, i go kasem we oli no save holemtaet olgetawan blong yusum ponografi. Ol storian we i eli i moa gud, mo ol pikinini bae oli rere moa blong kam fored taem oli se oli lavem olgeta mo i nogat samting we bae oli save talem o mekem blong jenisim lav ia.

I no stap hapen oltaem, we wan pikinini bae i kam fored hemwan. I hapen fulap taem, taem wan papa o mama i stap waj gud mo wokem askem wan pikinini se, “?Wan samting i rong?” o “Yu no luk olsem yu oraet.” Moa lav we pikinini i filim, moa bae i isi blong hem i open blong toktok.

Lav ia i kam blong stap long maen blong olgeta tru long ol smol eksperiens we i stap hapen bakegen mo bakegen. Ol smol trabol we oli tokbaot wetem lav i mekem wan stamba blong helti ansa mekem se taem ol bigfala trabol i kam, yumi save open blong toktok yet. Samting we i moa impoten, ol pikinini oli save se ansa blong yu bae i, “Mi stil lavem yu. Mi no stap blong lavem yu from samting we i bin hapen. Mi lavem yu oltaem.”

Blong sam risen, yumi no stap toktok tumas long ol yut mo ol pikinini abaot wan long ol strong fos mo bigfala temtesen we bae oli fesem. Tingting tu ia i mekem oli stap lan long intanet faswan, mo long ol narafala pikinini o yangfala, o iven long popula media. Sam long yumi tu bae i tingting tu blong yusum toktok ia ponografi raon long pikinini from yumi traem blong protektem olgeta long ol nogud samting we oli no save. Hem i fil defren we. Ating ol papa mo mama blong yumi i neva tokbaot tumas wetem yumi. ?Wanem sapos storian blong yumi i mekem oli wantem save moa? ? Wanem sapos oli wantem save moa? ?Olsem wanem nao ol pikinini blong yumi bae oli save tokbaot ponografi wetem yumi sapos yumi neva tokbaot wetem olgeta?

Ol papa mo mama. Yumi mas stat blong toktok mo yumi no save wet blong ol pikinini oli kam luk yumi. Mi laekem tingting ia blong gat ol storian we oli hapen long wan taem we yufala i putum i stap, oli hapen oltaem, mo ol nomol storian long hom be i no wan taem nomo mo i finis. Ol gud saed blong stap gat ol storian ia wetem lav, i we bae ol pikinini bae oli kam blong trastem papa mo mama, mo ol lida mo luk olgeta nao olsem ol topman, be i no Google[intanet]; fasin blong stap toktok i save hapen insaed long wan sef envaeromen; mo fasin blong stap toktok i mekem tras blong pikinini long hemwan i kam antap. Yumi wantem ol pikinini blong oli filim se oli rere mo oli gat paoa, be i no blong oli fraet. Yumi wantem toktok wetem olgeta, be i no blong tok strong long olgeta.

Olsem ol papa mo mama, mo olsem ol tija, yumi no save helpem ol pikinini sapos yumi no stap tijim yumiwan fastaem. Blong stap tijim ol poen ia blong, wanem, mo poen blong, from wanem, i impoten. Yumi save lan blong yumiwan fastaem, mo afta, helpem ol pikinini blong oli andastanem from wanem ponografi i rong, from wanem hem i wan denja, from wanem yumi no wantem ponografi blong i spolem olgeta, mo wanem blong mekem sapos yu fesem ponografi.

?Yumi, yumi stap givim ol pikinini blong yumi sam inaf poen long, from wanem, long ol wei we oli stret folem yia blong wanwan. Sapos we, wan risen ia nomo we yumi givim long olgeta blong oli stap longwe long ponografi hem i, “i nogud,” maet hemia bae i no wan gudfala risen. Be, yumi mas soemaot hamas, from wanem, we i posibol blong save putum strong se i wan rabis tingting mo fasin, we bae i pusum ol yut blong yumi blong no luk samting ia.

I gat plante gudfala risen blong stap longwe long ponografi, be hemia i samfala tingting nomo we oli kam long oganaesesen ia “Fight the New Drug” (Faet Agensem Niu Drag Ia) we maet bae i kasem intres blong ol yangfala blong yumi.

  • Ponografi i save jenisim mo tantanem bakegen bren blong yu, mo ol stadi oli soem se i iven save mekem bren blong yu i go smol moa, mo i nomo save wok strong.

  • Ponografi i save kam wan adiksen.

  • Ponografi bae i prapa spolem tras we yu gat long yuwan.

  • Ponografi i save mekem se yu filim se yu stap yuwan.

  • Ponografi i save spolem filing blong olgeta we yu lavem olgeta.

  • Ponografi i save prapa spolem helt blong yu long saed blong seks.

  • Ponografi i save joenem yu long vaelens.

  • Ponografi i save mekem ol pipol oli nomo stap ones.

  • Ponografi bae i stilim taem mo paoa blong yu.

  • Ponografi i save mekem man i sik long tingting, i wari tumas mo i sem.

Bae mi ademap se ponografi i agensem ol komanmen blong God. Wetem ol risen ia mo plante narafalawan moa, yumi stap bildimap wan strong kes agensem ponografi; be taem man i kasem save, afta i no yusum o praktisim, bae i lidim man blong tingting i fasfas. Yumi mas putum ol baondri we oli stret mo i help, yumi mas putum ol limit, mo putum ol samting we wan i sud mekem. Blong helpem ol pikinini blong oli gat wei blong tingting blong olgeta blong gat risen blong wantem stap longwe long ponografi, i wan mas. Sapos wan pikinini i no disaed hemwan weaples blong stanap long poen ia, bae i luk se bae hem i kam long ol bigfala statistik ia.

3. KASEM HILING: “Oltaem Bae Mi Lavem Yu”

Taem ol pikinini oli fesem ponografi mo hemia i fasem gud olgeta, oli traehad blong mekem samting, blong kam gud bakegen, mo blong kam oraet bakegen. Oli nidim wan sapot we i tru, we i kam long hat, we i stap oltaem, we i strong, mo i save wet longtaem; ol pikinini oli nidim hemia taem oli tekem responsabiliti blong oli kam oraet bakegen, mo blong oli wokbaot i go fored. I no gat wan i save givim kaen sapot ia olsem wan papa o mama i save mekem. Afta we yumi lukaotgud, mo yumiwan yumi bin tijim trutok, afta we yumi bin bildimap tras sloslo mo kam antap long ol storian blong yumi, nao bae ol pikinini oli nidim blong save se, i nomata long ol mistek mo ol joes blong olgeta, stret mo strong toktok blong yumi long olgeta bae i: “Oltaem bae mi lavem yu, i nomata wanem i hapen.”

Mi rimemba wan simpol samting we i bin hapen insaed long famli blong mifala sam yia i pas. Hasban blong mi mo mi, i no bin stap long hom, mo bigfala boe blong mitufala i bin stap lukaotem ol nara pikinini. Mifala i kasem wan fon kol long wan neiba we i bin wari, we i talem se faea trak i stap long haos blong mifala. Mifala i spid i gobak hom, mo faenem se boe blong mitufala we i gat 10 yia, i bin stap pleiplei long yad kolosap long wan graon we i kolosap 2 hekta we i gat ol tolfala drae gras nomo long hem. Hem i bin stap traem blong luk se bae i save statem wan faea wetem ol smol faea.

!Yes! Hem i bin mekem. Taem we mitufala i kasem haos, smol faea ia, olgeta long faea trak oli kilim, ol faea man oli tok strong long boe blong mitufala, mo ol neiba oli stat blong go wanwan. Boe blong mitufala i sem, i fraet, i krae, mo i save se hem i stap long trabol.

Mifala evriwan i bin go insaed long haos. Boe blong mitufala i bin fraet tumas, mekem se, iven situesen ia i bigwan tumas, mitufala i save raonem hem nomo wetem han blong mitufala, mo talem bakegen long hem se mitufala i lavem hem, mo glad se hem i no karem kil.

Taem ol pikinini oli fesem ponografi mo speseli taem oli fas long net blong hem, bae oli filim se oli sem, oli fraet, mo bae oli krae tu. Hem i had blong tekem wan samting we i bin stap long tudak, mo putum i kamaot long delaet. I mekem man i filim sem, mo i no strong. Olgeta ia oli gat plante samting we oli no mekem gud, mo oli gat fulap jalenj long rod ia taem oli stap kam gud mo kam oraet bakegen. Nid blong olgeta blong oli filim lav oltaem, i bigwan tumas. Be, ol papa mo mama oli mas save se, lav ia blong olgeta, oltaem bae i help, be bae i no hemia nomo we oli nidim.

Taem bae oli stap kam oraet bakegen, bae yu nidim sam wei blong pasem lav ia we yu gat i go long pikinini blong yu blong faenem ol stret risos blong save help. Lav blong yu, hem i wan fandesen blong wanem i nid blong i hapen; be, sapos wan we yu lavem i fas long trap, i luk se bae yu askem help blong ol profesenol we bae oli save helpem olgeta we yu lavem, mo tu, blong oli helpem yu tu.

Taem we yu mo olgeta we yu lavem i lukaotem blong kasem hiling, mi hop se bae yufala i faenem paoa insaed long Wan Man Ia we i gat paoa blong hilim evri sobodi, i joenem ol pipol tugeta, mo i krietem ol rilesensip we i bitim paoa blong yumi blong tingting long hem. Sevya blong yumi, Man Ia we I Stap Hilim Man, i gat paoa blong sevem man. Yumi save stap ol papa mo ol mama long ol pikinini blong yumi taem yumi poenem rod we i go long Hem, be Hem nomo i save stap olsem Sevya blong olgeta. Mo gudfala samting, i we, Hem i lavem ol pikinini blong yumi iven moa stret mo gud bitim yumi—i nomata long yumi.

Pikja
Jesus with children

Wan smol pat blong peinting ia, Letem Ol Pikinini Oli Kam long Mi, we i kam long Carl Heinrich Bloch

Not

  1. Jason S. Carroll, insaed Lisa Ann Thomson, “Eight Strategies to Help Children Reject Pornography,” Liahona, Ogis 2017, 19.

  2. “The Facts about Online Threats,” Parents Television Council Watchdog (blog), June 21, 2017, w2.parentstv.org/blog.