2012
Ko e Fakaleleí pea mo e Fononga Fakamatelié
ʻEpeleli 2012


Ko e Fakaleleí pea mo e Fononga Fakamatelié

Mei ha lea ʻi ha fakatahaʻanga fakalaumālie naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 23 ʻo ʻOkatopa, 2001. Ke maʻu e fakamatala kakató he lea faka-Pilitāniá, ʻaʻahi ki he speeches.byu.edu.

ʻOku fakamālohia kitautolu ʻe he ivi tokoni ʻo e Fakaleleí ke tau fai lelei mo angalelei pea ngāue ʻo lahi ange ʻi heʻetau fie maʻu fakafoʻituituí mo e meʻa fakanatula te tau malavá.

ʻĪmisi
ʻEletā David A. Bednar

Naʻe fakamatalaʻi fakanounou ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei (1873–1970) ʻa e taumuʻa tefito ʻo e ongoongolelei ʻa e Fakamoʻuí: “Ko e taumuʻa ʻo e ongoongoleleí ke … ngaohi e kau tangata angakoví ke lelei pea ko e kau tangata leleí ke toe lelei ange, pea ke liliu e natula ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.”1 Ko ia ai, ko e fononga fakamatelié ko e fakalakalaka mei he koví ki he leleí pea lelei ange mo aʻusia ha fuʻu liliu lahi ʻo e lotó—pea liliu hotau ʻulungāanga tōkilaló (vakai, Mōsaia 5:2).

Ko e Tohi ʻa Molomoná ʻa ʻetau tohi tuʻutuʻuni mo e ngaahi fakahinohinó lolotonga ʻetau fononga he hala ʻo e koví ki he leleí mo e lelei angé pea feinga ke liliu hotau lotó. ʻOku akoʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní e fononga fakamatelié pea mo e fatongia ʻo e Fakaleleí ʻi hono ʻai ke taufonua e fononga ko iá: “He ko e tangata fakakakanó ko e fili ia ki he ʻOtuá, pea kuo pehē ai pē ia talu mei he hinga ʻa ʻĀtamá, pea ʻe pehē ai pē, ʻo taʻengata pea taʻengata, kae ʻoua kuó ne talangofua ki he ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea liʻaki ʻa e tangata fakakakanó kae hoko ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí” (Mōsaia 3:19; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku ou fie taki hoʻo tokangá ki ha kupuʻi lea pau ʻe ua. ʻUluakí—“liʻaki ʻa e tangata fakakakanó.” Ko e fononga ko ia mei he koví ki he leleí ko e founga pē ia ʻe liʻaki ai e tangata pe fefine fakakakano ʻiate kitautolú. ʻOku ʻahiʻahiʻi kotoa ʻetau moʻuí ʻe he ngaahi holi ʻo e kakanó. Ko e ngaahi meʻa tofu pē ko ia naʻe ngaohi ʻaki hotau ngaahi sinó ʻoku natula ke hinga pea ʻe moʻulaloa maʻu ai pē ia ki he fakatauele ʻa e angahalá, faihalá mo e maté. Ka te tau lava ke fakatupulaki ʻetau malava ke ikunaʻi e ngaahi holi ʻa e kakanó mo e fakatauelé “ʻi he fakalelei ʻa Kalaisí.” ʻI he taimi ʻoku tau fai ai ha fehālaakí, ʻi heʻetau maumaufonó mo fai angahalá, te tau lava ʻo fakatomala pea hoko ʻo maʻa ʻi he mālohi e huhuʻi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Uá—“hoko ko ha tangata māʻoniʻoni.” ʻOku fakamatalaʻi ʻe he kupuʻi leá ni ʻa e hokohoko atu mo e konga hono ua ʻo e fononga he moʻuí ke ʻai e “tangatá ke toe lelei angé” pe ʻi hono fakalea ʻe tahá, ke hoko ko ha tangata māʻoniʻoni. Ko e konga ko ʻeni hono ua ʻo e fonongá, ʻa e founga ke hiki ai mei he leleí ke lelei angé, ko ha kaveinga ia ʻoku ʻikai ke feʻunga haʻatau ako pe akoʻí pea ʻikai mahino feʻunga kiate kitautolu.

ʻOku ou fakakaukau ko e tokolahi e kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau ʻilo lahi ange ki he natula ʻo e huhuʻí mo hono ivi fai fakamaʻa ʻo e Fakaleleí ʻo lahi ange ia ʻi heʻenau ʻilo ki hono ivi fakamālohiá mo e tokoní. Ko e meʻa kehe ia ke ʻilo naʻe haʻu ʻa Sīsū Kalaisi ki he māmaní ke pekia maʻatautolu—he ko e konga mahuʻinga ia mo e fakavaʻe ʻo e tokāteline ʻo Kalaisí. Ka ʻoku toe fie maʻu ke tau fakahoungaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e ʻEikí, ʻoku fakafou mai ʻi Heʻene Fakaleleí pea ʻi he ivi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ke tōkakano ʻiate kitautolu—ʻo ʻikai ngata pē heʻene tataki kitautolú kae toe ʻomi mo ha mālohi kiate kitautolu.

ʻOku ʻilo ʻe hotau tokolahi tahá ko e taimi ko ia ʻoku tau fai ai ha meʻa ʻoku halá, ʻoku tau fie maʻu ha tokoni ke ikunaʻi e ngaahi haʻahaʻa ʻo e angahalá ʻi heʻetau moʻuí. Kuo ʻosi totongi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e moʻuá pea malava ke tau maʻa ai ʻi Hono mālohi huhuʻí. ʻOku mahino lelei ki hotau tokolahi ko e Fakaleleí ʻoku maʻá e kau angahalá. Neongo ia, ʻoku ʻikai ke u fuʻu fakapapauʻi pe ʻoku tau ʻilo mo mahino kiate kitautolu ko e Fakaleleí ʻoku toe ʻaonga pē ia ki he kau māʻoniʻoní—maʻá e kakai tangata mo fafine ʻoku talangofuá, tāú, mo mātuʻaki tokanga pea ʻoku nau feinga ke toe lelei ange mo ngāue faivelenga angé. ʻE lava pē ke tau maʻuhala ʻo tui kuo pau ke tau fai e fonongá mei he leleí ki he lelei angé pea tau hoko ko ha taha māʻoniʻoni ʻiate kitautolu, ʻo fakafou ʻi heʻetau loto-toʻá mo e loto-lahí, mo e mapuleʻi kitá, pea mo e fakangatangata te tau malavá.

Ko e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí ʻoku ʻikai ko ʻetau fakaʻehiʻehi pē mei hono fai e ngaahi meʻa ʻoku koví; ka ʻoku toe ʻuhinga ia ke fai lelei pea hoko ko ha tokotaha lelei. Pea ʻoku tokoni e Fakaleleí ke tau ikunaʻi pea fakaʻehiʻehi mei hono fai e ngaahi meʻa ʻoku koví pea fai lelei pea angalelei. ʻOku lava ke maʻu e tokoni ʻa e Fakamoʻuí he kotoa ʻetau fononga fakamatelié—mei he koví ki he leleí pea ki he lelei angé pea mātuʻaki liliu hotau natulá.

ʻOku ʻikai ke u pehē ʻoku mavahevahe mo kehekehe ʻa e mālohi ʻo e huhuʻí mo e tokoni ʻa e Fakaleleí. Ka ʻoku fepikitaki e ongo konga ko ʻeni ʻo e Fakaleleí peá na fengāueʻaki lelei; ʻoku fie maʻu ke na fakatou ngāue he tapa kotoa e fononga ʻo e moʻuí. Pea ʻoku mahuʻinga taʻengata ke tau ʻiloʻi ko e ongo meʻa mahuʻinga ko ʻeni ʻo e fononga fakamatelié—ʻa hono siʻaki ʻo e tangata fakakakanó pea hoko ko ha tangata māʻoniʻoní, mo fakatou ikunaʻi e koví kae hoko ʻo leleí—ʻoku toki lava pē ia ʻi he ivi ʻo e Fakaleleí. ʻOku fie maʻu ʻa e loto-ʻaki fakafoʻituituí, vilitaki fakatāutahá mo e holi moʻoní, palani lelei mo e fokotuʻu ha taumuʻá, ka ko hono fakakātoá he ʻikai pē ke feʻunga ia ke tau ikunaʻi lelei ai ʻa e fononga fakamatelié ni. Kuo pau pē ke tau falala moʻoni ki he “ngaahi ngāue māʻoniʻoni, mo e ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní” (2 Nīfai 2:8).

ʻAloʻofá pea mo e Ivi Tokoni ʻo e Fakaleleí

“ʻI he Tikisinale ʻo e Tohi Tapú (Bible Dictionary) ʻoku tau ako ai ko e ʻaloʻofá ʻoku toutou ngāue ʻaki ia ʻi he folofolá ke fakahaaʻi ha mālohi pe ko ha faʻahinga ivi:

“Ko e ʻaloʻofá ko ha foʻi lea ʻoku toutou ʻasi ʻi he Fuakava Foʻoú, tautautefito ki he ngaahi tohi ʻa Paulá. Ko e tefitoʻi fakakaukau ʻo e foʻi leá ko ha tokoni pe mālohi faka-ʻOtua, ʻoku maʻu ʻi he angaʻofa lahi mo e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisí.

“ʻOku lava ke toe fokotuʻu hake e faʻahinga ʻo e tangatá ki he moʻui taʻe-faʻa-maté ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻEiki ko Sīsuú, ʻa ia naʻe malava ia ʻe Heʻene feilaulau fakaleleí, pea maʻu ʻe he taha kotoa hono sinó mei he faʻitoká ʻi ha tūkunga moʻui ʻoku taʻe ngata. Pea ʻi he ʻaloʻofa pē ʻa e ʻEikí ʻoku lava ke maʻu ai ʻe he niʻihi fakafoʻituituí, ʻi he tui ki he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá, ʻa e mālohi mo e tokoni ke fai e ngaahi ngāue lelei naʻe ʻikai ke nau malava ʻo fai pē ʻe kinautolú. Ko e faʻahinga ivi tokoni ʻeni ʻo e ʻaloʻofá ʻokú ne fakafaingofuaʻi hono maʻu ʻe he kakai tangatá mo fafiné ʻa e moʻui taʻengatá mo e hakeakiʻí hili ʻenau fai e lelei taha te nau malavá.”2

Ko e ʻaloʻofá ʻa e tokoni faka-ʻOtua pe fakalangi ʻoku fie maʻu moʻoni ʻe kitautolu kotoa ke tau feʻunga ai mo e puleʻanga fakasilesitialé. Ko ia ai, ʻoku fakamālohia kitautolu ʻe he ivi tokoni ʻo e Fakaleleí ke tau fai lelei pea hoko ko ha taha lelei pea ngāue ʻo ope atu heʻetau fie maʻu fakafoʻituituí mo e meʻa te tau malava fakanatulá.

ʻI heʻeku ako folofola fakatāutahá, ʻoku ou faʻa fakahū ʻa e foʻi lea ko e “ivi tokoní” ʻi he taimi kotoa pē ʻoku ou fetaulaki ai mo e foʻi lea ko e ʻaloʻofá. Hangē ko ʻení, fakakaukau ki he veesi ko ʻeni ʻoku tau maheni kotoa mo ia: “He ʻoku mau ʻilo ʻoku ʻi he ʻaloʻofá ʻa homau fakamoʻuí, ʻo ka hili ʻemau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku ala faí” (2 Nīfai 25:23). ʻOku ou tui ʻe lava ke tau ako lahi kau ki he tafaʻaki mahuʻinga ko ʻeni ʻo e Fakaleleí kapau te tau fakahū atu ʻa e “ivi tokoni mo fakamālohiá” ʻi he taimi kotoa pē ʻoku tau ʻilo ai e foʻi lea ko e ʻaloʻofá ʻi he folofolá.

Ngaahi Fakatātaá mo Hono Fakahokó

Ko e fononga fakamatelié ko e hiki mei he koví ki he leleí pea ki he lelei angé pea mātuʻaki liliu hotau natulá. ʻOku fonu e Tohi ʻa Molomoná he ngaahi sīpinga ʻo e kau ākonga mo e kau palōfita naʻa nau ʻilo, maʻu ʻa e mahinó pea liliu kinautolu ʻe he ivi tokoni ʻo e Fakaleleí ʻi hono fakahoko e fononga ko iá. ʻI he fakaʻau ke toe mahino ange kiate kitautolu ʻa e mālohi toputapu ko ʻení, ʻe toe lahi mo tupulaki ange ʻetau ʻilo ki he ongoongoleleí. Pea ʻe hanga ʻe he ʻilo ko iá ʻo liliu kitautolu ʻi ha founga fakaofo.

Ko Nīfaí ko ha sīpinga ia ʻo ha taha naʻá ne ʻilo, maʻu e mahinó pea falala ki he ivi tokoni ʻo e Fakamoʻuí. Manatu ki he toe foki ʻa e ngaahi foha ʻo Līhaí ki Selusalema ke fakakau mai ʻa ʻIsimeli mo hono fāmilí ki heʻenau fonongá. Naʻe angatuʻu ʻa Leimana mo e niʻihi kehe ʻi he kau fonongá kia Nīfai he lolotonga ʻenau foki mei Selusalema ki he feituʻu maomaonganoá, pea naʻe fakatokanga ʻa Nīfai ki hono ongo taʻoketé ke nau tui ki he ʻEikí. Ko e konga ʻeni ʻi heʻenau fonongá naʻe hanga ai ʻe he ongo taʻokete ʻo Nīfaí ʻo haʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi afo pea fakakaukau ke fakaʻauha iá. Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange e lotu ʻa Nīfaí: “ʻE ʻEiki, ke ke fakahaofi muʻa au mei he nima ʻo hoku ongo tokouá, ʻo fakatatau ki heʻeku tui kiate koé; ʻio, foaki mai muʻa kiate au ha mālohi ke u lava ai ʻo motuhi ʻa e ngaahi afó ni ʻa ia kuo haʻi ʻaki aú” (1 Nīfai 7:17; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku mou ʻilo ʻa e lotu ne u mei faí kapau ko au naʻe haʻi ʻe hoku ongo tokouá? “Kātaki ʻo fakahaofi au he TAIMÍ NI mei he tūkunga taʻefeʻunga ko ʻení!” ʻOku mātuʻaki mālie kiate au ʻa e ʻikai ke lotu ʻa Nīfai ke liliu hono tūkungá. Ka naʻá ne lotu ke maʻu e mālohi ke liliu e tūkunga naʻá ne ʻi aí. Pea ʻoku ou tui naʻá ne lotu ʻi he founga ko ʻení he naʻá ne ʻilo, mahino peá ne ʻosi aʻusia ʻa e ivi tokoni ʻo e Fakaleleí.

ʻOku ʻikai ke u tui naʻe homo fakafokifā pē e ngaahi haʻí mei he nima ʻo Nīfaí. Ka ʻoku ou tui naʻe tāpuekina ʻaki ia ʻa e vilitakí mo e mālohi fakafoʻituitui fakatouʻosi naʻe mahulu atu he meʻa fakanatula naʻá ne malavá, pea naʻá ne toki ngāue leva “ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí” (Mōsaia 9:17) ke vilohi mo fusi e afó, pea faifai pē naʻe lava ke motu e ngaahi haʻí.

ʻOku fakahangatonu ʻa e meʻa ʻoku fokotuʻu mai ʻe he talanoá ni kiate kitautolu takitaha. ʻI he fakaʻau ke mahino kiate kitautolu pea tau fakaʻaongaʻi e ivi tokoni ʻo e Fakaleleí ʻi heʻetau moʻui fakafoʻituituí, te tau lotu mo kumi ai ha mālohi ke tau liliu hotau tūkungá kae ʻikai ko haʻatau lotu ke liliu hotau tūkungá. Te tau hoko leva ko ha kau fakafofonga ʻoku fai e ngāué kae ʻikai ko ha ngaahi meʻa ʻoku tali pē ke toki fai ki ai ha ngāue (vakai, 2 Nīfai 2:14).

Fakakaukau ki he sīpinga he Tohi ʻa Molomoná he taimi naʻe fakatangaʻi ai ʻa ʻAlamā mo hono kakaí ʻe ʻAmuloné. Naʻe ongo mai e leʻo ʻo e ʻEikí ki he kakai lelei ko ʻení ʻi heʻenau faingataʻaʻiá ʻo hangē ko ʻene hā atu ko ʻení:

“Pea te u fakamaʻamaʻa foki ʻa e ngaahi kavenga kuo hilifaki ki homou ngaahi umá, ke ʻoua naʻa mou ongoʻi ia ʻi homou tuʻá. …

“Pea ko ʻeni naʻe hoko ʻo pehē naʻe fakamaʻamaʻa ʻa e ngaahi kavenga ʻa ia naʻe hilifaki kia ʻAlamā mo hono kāingá; ʻio, naʻe fakamālohi ʻa kinautolu ʻe he ʻEikí koeʻuhí ke nau lava ʻo fua faingofua ʻa ʻenau ngaahi kavengá, pea nau fakaongoongo ʻi he fiefia mo e faʻa kātaki ki he finangalo kotoa pē ʻo e ʻEikí” (Mōsaia 24:14–15; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ko e hā e meʻa naʻe liliu ʻi he tūkunga ko ʻení? Naʻe ʻikai ke liliu ʻa e kavengá; naʻe ʻikai ke toʻo mei he kakaí he taimi pē ko iá ʻa e ngaahi pole mo e faingataʻa ʻo honau fakatangaʻí. Ka naʻe fakamālohia ʻa ʻAlamā mo hono kau muimuí, mo fakatupulaki ʻenau malava ke maʻu e mālohi ke ʻai e ngaahi kavenga naʻa nau fuá ke maʻamaʻa ange. Naʻe toe mālohi ange ʻa e kakai lelei ko ʻeni ʻi he Fakaleleí ke ngāue ko ha kau fakafofonga pea liliu ai honau tūkungá. Pea “ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí” naʻe tataki ai ʻa ʻAlamā mo hono kakaí ke nau hao ki he fonua ko Seilahemalá.

Mahalo pē te ke fifili, “Ko e hā ha meʻa mei he talanoa ʻo ʻAlamā mo hono kakaí ʻoku hoko ko ha sīpinga ʻo e ivi tokoni ʻo e Fakaleleí?” ʻOku maʻu e talí ʻi hano fakafehoanaki ʻa e Mōsaia 3:19 mo e Mōsaia 24:15.

“Pea liʻaki ʻa e tangata fakakakanó kae hoko ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí, pea hoko ʻo anga tatau mo ha tamasiʻi siʻi, angavaivai, angamalū, loto-fakatōkilalo, faʻa kātaki, fonu ʻi he ʻofa, pea loto-fiemālie ke fakavaivai ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻoku lelei ke ne faí, ʻo hangē ʻoku fakavaivai ʻe ha tamasiʻi siʻi ki heʻene tamaí” (Mōsaia 3:19; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻI heʻetau fakalakalaka ʻi he fononga fakamatelié mei he koví ki he leleí pea lelei angé, pea siʻaki hotau tangata pe fefine fakakakanó, pea ʻi heʻetau feinga ke hoko ko ha tokotaha māʻoniʻoní mo mātuʻaki liliu moʻoni hotau ʻulungāangá, ʻoku totonu ke hanga ʻe he ngaahi ʻulungāanga ʻoku fakamatalaʻi fakaʻāuliliki atu ʻi he vēsí ni ʻo fakamatalaʻi moʻoni ʻa e faʻahinga tokotaha kuo tau liliu moʻoni ʻo aʻusiá. Te tau hoko ai ʻo hangē ha kiʻi tamasiʻi siʻí, angavaivai lahi ange, kātaki lahi ange, pea loto fiemālie ange ke fakavaivai.

Hanga angé ʻo fakahoa e ngaahi ʻulungāanga ko ʻeni ʻi he Mōsaia 3:19 mo ia ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa ʻAlamā mo hono kakaí: “Pea nau fakaongoongo ʻi he fiefia mo e faʻa kātaki ki he finangalo kotoa pē ʻo e ʻEikí” (Mōsaia 24:15; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku ou mālieʻia ʻi hono fakatauhoa e ngaahi ʻulungāanga he ngaahi vēsí ni pea mo e mahino naʻe fakaʻau ke toe lelei ange e kakai ʻo ʻAlamaá ʻo fakafou ʻi he ivi tokoni ʻo e Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Kalaisí.

Manatuʻi e talanoa ʻo ʻAlamā mo ʻAmuleki ʻoku ʻasi ʻi he ʻAlamā 14. Naʻe tokolahi ha Kāingalotu faivelenga kuo mate hono tutu he afí, pea naʻe tukupōpulaʻi mo tā e ongo tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí. Fakakaukau ki he tautapa ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻAlamā ʻi heʻene lotu he fale fakapōpulá: “ʻE ʻEiki, ke ke tuku muʻa kiate kimaua ʻa e mālohi ʻo fakatatau ki heʻema tui ʻoku tuʻunga ʻia Kalaisí, ʻio ke fakahaofi ʻa kimaua” (ʻAlamā 14:26; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

ʻOku tau lava ke toe sio heni ki he mahino mo e falala moʻoni ʻa ʻAlamā ki he ivi tokoni ʻo e Fakaleleí ʻa ia ʻoku hā ia ʻi heʻene kolé. Pea fakatokangaʻi ange e ola ʻo e lotu ko ʻení:

“Pea naʻá na [ʻAlamā mo ʻAmuleki] motuhi ʻa e ngaahi afo kuo haʻi ʻaki ʻa kinauá; pea ʻi he vakai ʻa e kakaí ki he meʻá ni, naʻe kamata ke nau hola, he kuo hoko kiate kinautolu ʻa e manavahē ki he fakaʻauhá. …

“Pea naʻe hū mai ʻa ʻAlamā mo ʻAmuleki ki tuʻa mei he fale fakapōpulá, pea naʻe ʻikai te na lavea; he kuo tuku ʻe he ʻEikí kiate kinaua ʻa e mālohi, ʻo fakatatau ki heʻena tui kia Kalaisí” (ʻAlamā 14:26, 28; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku toe hā mai heni ʻa e ivi tokoní ʻi he taimi ʻoku fefaʻuhi ai e kakai leleí mo e koví pea nau feinga ke toe lelei mo ngāue lelei ange “ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí.”

ʻOku toe ʻi ai ha sīpinga ʻe taha mei he Tohi ʻa Molomoná ʻoku hoko ko ha fakahinohino. ʻI he ʻAlamā 31, ʻoku taki ai ʻa ʻAlamā ʻi ha misiona ke toe fakafoki mai ki he Siasí e kau Sōlami kuo hē mei he moʻoní, ʻa ia kuo nau langa ha feituʻu ko Lameiumitomi ʻo fai ai ha lotu ʻoku ʻi ai hono fakalea pau pea nau fuʻu hīkisia ʻaupito.

Fakatokangaʻi e tautapa ʻa ʻAlamā ʻi heʻene lotu fakatāutahá ke maʻu ha mālohí: “ʻE ʻEiki, ʻofa muʻa ʻo tuku mai kiate au ke u maʻu ʻa e ivi, ke u kātakiʻi ʻi he faʻa kātaki ʻa e ngaahi mamahí ni ʻa ia kuo pau ke hoko mai kiate aú, ko e meʻa ʻi he angahala ʻa e kakaí ni” (ʻAlamā 31:31; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku toe lotu foki ʻa ʻAlamā ke maʻu ʻe hono ngaahi hoa ngāue fakafaifekaú mo ha tāpuaki tatau: “ʻOfa muʻa ʻo tuku mai kiate kinautolu ke nau maʻu ʻa e ivi, ke nau kātakiʻi ʻenau ngaahi mamahi ʻa ia kuo pau ke hoko kiate kinautolu ko e meʻa ʻi he ngaahi angahala ʻa e kakai ní” (ʻAlamā 31:33; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Naʻe ʻikai lotu ʻa ʻAlamā ia ke toʻo hono ngaahi mamahí. Naʻá ne ʻilo ko e fakafofonga ia ʻo e ʻEikí, pea naʻá ne lotu ke maʻu ha mālohi ke ne ngāue ai ke liliu hono tūkungá.

Ko e meʻa mahuʻinga taha ʻi he sīpinga ko ʻení ʻoku ʻasi ia he veesi fakaʻosi ʻo e ʻAlamā 31: “Pea naʻe tuku foki [ʻe he ʻEikí] kiate kinautolu ʻa e ivi, ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻi ha faʻahinga faingataʻaʻia, taʻemole atu ia ʻi he fiefia ʻa Kalaisí. Naʻe tatau ʻeni foki mo e lotu ʻa ʻAlamaá; pea naʻe hoko ʻeni koeʻuhi ko ʻene lotu ʻi he tuí” (veesi 38; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Naʻe ʻikai ke toʻo atu ʻa e mamahí. Ka naʻe fakamālohia mo tāpuekina ʻa ʻAlamā mo hono ngaahi hoá ʻi he ivi tokoni ʻo e Fakaleleí ke “ʻoua naʻa nau mamahi ʻi ha faʻahinga faingataʻaʻia taʻemole atu ia ʻi he fiefia ʻa Kalaisí.” Ko ha toki tāpuaki fakaʻofoʻofa ia. Pea ko ha lēsoni mahuʻinga ʻoku totonu ke tau ako kotoa mei ai.

ʻOku ʻikai ko e folofolá pē ʻoku maʻu ai e ngaahi sīpinga ʻo e ivi tokoní. Naʻe fāʻeleʻi ʻa Taniela W. Sōnasi ʻi Mīsuli ʻi he 1830, pea naʻá ne kau ki he Siasí ʻi Kalefōnia ʻi he 1851. Naʻá ne kau atu ʻi he 1856 ʻi hono fakahaofi e kulupu saliote toho tangata naʻe maʻu kovia ʻe he afā sinou fakalilifu ʻi Uaiōmingí. Hili hono ʻilo ʻe he kulupu fakahaofí e Kāingalotu faingataʻaʻiá, pea ʻoatu e meʻa ne nau lava ke fakafiemālieʻi ʻaki kinautolu, mo fokotuʻutuʻu ha founga ke ʻave ai e kau puké mo e niʻihi kuo fuʻu vaivaí ki Sōleki Sití, naʻe loto leva ʻa Taniela mo ha kau talavou tokolahi kehe ke nau nofo ʻo maluʻi e ngaʻotoʻota ʻa e kulupu toho salioté. Naʻe fuʻu siʻisiʻi e meʻakai mo e koloa naʻe tuku kia Taniela mo hono kaungā tangatá pea vave pē ʻene ʻosí. ʻOku hanga ʻe he fakamatala ko ʻeni mei he tohinoa ʻa Taniela Sōnasí ʻo fakamatalaʻi e meʻa naʻe hokó.

“Naʻe kamata ke fuʻu siʻisiʻi e fanga monumanú pea ʻikai toe maʻu ha monumanu ia ke tamateʻi. Naʻa mau kai kotoa e kakanoʻi manu koví; ʻa ia ʻe toki kai pē ia ʻe ha taha ʻoku fuʻu fiekaiá. Faifai pea ʻikai ke toe ʻi ai ha meʻa ʻe toe, ka ko e kiliʻi manú pē. Naʻa mau feinga ke kai ia. Naʻe haka ʻataʻatā pē ʻa e kiliʻi manú ʻo ʻikai ha meʻa ʻe toe tānaki ki ai pea naʻe puke kotoa ai e kulupú. …

“Ne hangē kuo siva e ʻamanakí, ka naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha meʻa ka ko e kiliʻi manu pē naʻe toʻo mei he ngaahi pulu tutue ʻaupitó. Naʻa mau kole ki he ʻEikí ke tataki kimautolu ki he meʻa ʻe faí. Naʻe ʻikai ke lāunga e kakaí, ka nau ongoʻi ʻoku totonu ke mau falala pē ki he ʻOtuá. … Faifai peá u ongoʻi e founga ke haka leleiʻi ai e kiliʻi manú pea faleʻi leva e kulupú he founga hono haká; ʻa ia ko ʻenau tutu ke ʻosiʻosi e fulufulú; heʻe lava ai ke ne tamateʻi mo fakamaʻa e faʻahinga nanamu ko ia ʻoku maʻu mei hono fakaʻahú. Hili hono tutú pea haka ʻi ha vai lahi he houa ʻe taha, pea huaʻi ʻa e vai ko iá ʻa ia ʻoku ʻi ai e kuluú, pea fufulu e kiliʻi manú ke maʻa ʻaupito, pea fufulu ʻaki ha vai momoko, pea haka ke molū pea tuku ke mokomoko, pea kai hili hono afuhi ʻaki ha meʻi suka. Ko e fuʻu ngāue lahi ʻeni, ka naʻe siʻi ha meʻa ke mau fai pea naʻe sai ange ia haʻamau mate fiekaia.

“Naʻa mau kole ki he ʻEikí ke tāpuekina homau keté pea ʻai ke anga ki he faʻahinga meʻakai ko ʻení. … ʻI heʻemau kai ia he taimi ní kuo fiefia ʻa e taha kotoa he meʻakai ʻoku maʻú. Naʻe ʻosi ha ʻaho ʻe tolu mo e ʻikai ke toe maʻu ha meʻakai pea mau toe fai e meʻa tatau pē. Naʻe meimei ke uike ʻe ono ʻemau fiefia he meʻakai fakaʻofoʻofá ko ʻení.”3

ʻI he ngaahi tūkunga ko iá mahalo ne u meimei lotu ʻo kole ha meʻa kehe ke kai: “Tamai Hēvani, kātaki kae ʻomi muʻa ha kueili pe ko ha fuʻu pulu.” Mahalo he ʻikai pē ke u fakakaukau ke lotu ke fakamālohia hoku keté pea ʻai ke anga ki he meʻakai ʻoku mau maʻú. Ka ko e hā e meʻa naʻe ʻilo ʻe Taniela W. Sōnasí? Naʻá ne ʻilo ʻe ia ʻa e ivi tokoni ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe ʻikai ke ne lotu ke liliu hono tūkungá. Naʻá ne lotu ke fakamālohia ia heʻene fehangahangai mo e tūkunga naʻe ʻi aí. Hangē pē ko hono fakamālohia ʻo ʻAlamā mo hono kakaí, ʻAmuleki pea mo Nīfaí, naʻe maʻu ʻe Taniela W. Sōnasi ha tataki fakalaumālie ke ne ʻilo e meʻa ke ne kole ʻi he lotu ko iá.

ʻOku fakamālohia kitautolu ʻe he ivi tokoni ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí ke fai e ngaahi meʻa he ʻikai ke tau teitei lava pē ʻe kitautolu ʻo fai. ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻoku ou faʻa fifili ʻi hotau māmani moʻui fiemālie he ngaahi ʻaho kimui ní—ʻa hotau māmani ʻoku ʻi ai e ʻōvani maikoloueiví (microwave) mo e telefoni toʻotoʻó mo e kā ʻea fakamokomokó mo e ngaahi ʻapi fakaʻofoʻofá—pe ʻoku ʻai nai mo tau ako ke fakahaaʻi ʻoku tau fakafalala fakaʻaho ki he ivi tokoni ʻo e Fakaleleí.

Ko ha fefine faivelenga mo falalaʻanga ʻa Sisitā Petinā, pea kuó u ako ha ngaahi lēsoni mahuʻinga kau ki he ivi fakamālohiá mei heʻene sīpinga fakalongolongó. Ne u sio ki heʻene kātakiʻi e puke lahi hokohoko he pongipongí ʻi heʻene feitamá—ʻo puke he ʻaho kotoa pē he māhina ʻe valu—ʻi heʻene feitama kotoa ʻe tolú. Naʻá ma lotu fakataha ke tāpuekina ia, ka naʻe ʻikai pē ke teitei toʻo ʻa e faingataʻa ko iá. Neongo ia, naʻá ne malava fakasino ke fai e meʻa he ʻikai ke ne lava ʻo fai ʻi hono ivi pē ʻoʻoná. Ne u toe siofi e founga ne fakamālohia ai ia he ngaahi taʻu lahi ke ne matuʻuaki e manuki mo e fakaʻaluma ʻa e sosaieti fakamāmaní ʻi he taimi ʻoku talangofua ai ha fefine Siasi ki he enginaki fakakikité ʻo fakamuʻomuʻa e fāmilí mo hono ʻohake ʻo e fānaú. ʻOku ou fakamālō moʻoni kia Sūsana ʻi heʻene tokoniʻi au ke u ako e ngaahi lēsoni mātuʻaki mahuʻinga ko iá.

ʻOku ʻAfioʻi pea Mahino ki he Fakamoʻuí

ʻOku tau ako mei he vahe 7 ʻo ʻAlamaá e founga mo e ʻuhinga ʻoku lava ai ʻe he Fakamoʻuí ʻo ʻomi e ivi tokoní:

“Pea te ne hāʻele atu, ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahí mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē; pea ʻe fai ʻeni koeʻuhí ke lava ʻo fakamoʻoniʻi ʻa e folofolá ʻa ia ʻoku pehē te ne toʻo kiate ia ʻa e ngaahi mamahi mo e ngaahi mahaki ʻoku moʻua ai hono kakaí.

“Pea te ne toʻo kiate ia ʻa e maté, koeʻuhí ke ne vete ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté ʻa ia ʻoku haʻihaʻi ʻa hono kakaí; pea te ne toʻo kiate ia ʻa honau ngaahi vaivaí, koeʻuhí ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofá, ʻo fakatatau ki he kakanó, koeʻuhí ke ne ʻafioʻi ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí. (ʻAlamā 7: 11–12; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Naʻe ʻikai ke mamahiʻia pē ʻa e Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá ka ʻoku kau ai mo ʻetau tō kehekehé, ʻikai ke potupotutataú, mamahí, loto laveá, pea mo e faingataʻaʻia fakaeloto ʻoku tau toutou fehangahangai mo iá. ʻOku ʻikai ha mamahiʻia fakaesino, mamahiʻia fakaeloto, faingataʻaʻia fakalaumālie, vaivai pe loto-foʻi kuo tau fehangahangai mo ia ʻi heʻetau fononga fakamatelié naʻe teʻeki ai ke tomuʻa aʻusia ia ʻe he Fakamoʻuí. Mahalo pē ʻi ha momeniti ʻo e loto-foʻí te tau kaila ai, “ʻOku ʻikai ke mahino ia ki ha taha. ʻOku ʻikai ha taha ia te ne ʻiloʻi.” Mahalo pē ʻoku ʻikai ha taha ia ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá te ne ʻiloʻi. Ka ʻoku ʻafioʻi pea mahino lelei ia ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá, he naʻá Ne tomuʻa ongoʻi mo fua ʻetau ngaahi kavengá kimuʻa pea tau toki fou atu aí. Pea koeʻuhí kuó Ne ʻosi fai ʻe Ia ʻa e totongi taupotu tahá pea fua e kavenga ko iá, ʻoku mahino lelei kiate Ia e meʻa ʻoku tau ongoʻi pea mafao mai kiate kitautolu Hono toʻukupu manavaʻofá ʻi he ngaahi tapa kehekehe ʻo ʻetau moʻuí. ʻOkú Ne lava ke aʻu atu, ueʻi ʻetau ngaahi ongó, tokoniʻi—pea fakatovave mai kiate kitautolu—mo fakamālohia kitautolu ke tau lava ʻo fai ha meʻa lahi ange he meʻa te tau malavá pea tokoniʻi kitautolu ke tau lava ʻo fai ha meʻa he ʻikai ke tau teitei lava ʻo fai kapau te tau fakafalala ʻataʻatā pē ki hotau mālohí.

“Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.

“Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié ki homou laumālié.

“He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻamaʻa ʻeku kavengá” (Mātiu 11:28–30).

ʻOku ou fakahā ʻeku fakamoʻoni mo e fakamālō ki he feilaulau taʻefakangatangata mo taʻengata ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui ʻa e Fakamoʻuí. Kuó u aʻusia fakatouʻosi Hono ivi huhuʻí mo Hono ivi tokoní, pea ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni e ongo mālohi ko ʻení pea ʻatā ke tau takitaha maʻu ia. Ko hono moʻoní, te tau lava ke fai pea ikunaʻi ʻa e meʻa kotoa pē “ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí” ʻi heʻetau laka atu kimuʻa heʻetau fononga fakamatelié.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Franklin D. Richards, ʻi he Conference Report, Oct. 1965, 136–37; vakai foki, David O. McKay, ʻi he Conference Report, Apr. 1954, 26.

  2. Bible Dictionary, “Grace”; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  3. Daniel W. Jones, Forty Years among the Indians (n.d.), 57–58.

ʻA ʻEku Tamai, tā ʻe Simon Dewey

Tā fakatātaaʻi ʻe Jeff Ward

Tā fakatātaaʻi ʻe Jeff Ward

Toʻo mei he Vakai ki Hoku Ongo Nimá, tā ʻe Jeff Ward