Tuan te Kabwianibwai
E a tia te Uea ni karaoa te tua i bukin te kabwianibwai i bukin ana mwane n tania ana Ekaretia … Bon te tua naba are e kaota iai aron ara karinerine nakon te Uea.
N te Kiritimati ae nako I karekea te bwai n tangira ae onoti ma iroun tinau. E a tia ni karaua ni kawakinna raoi i nanon ririki aika nako te boki ae uarereke are I moani karekea ma irouia n 1944, ngke ai tibwa 10 au ririki ni maiu.
Aio te boki. Bon te tienero are I reireiaki iai aron tauani mwiin aron au kareke mwane ao au kabane mwane i nanon te wiiki.
N aron te katoto, n aron are I koreia inanon te wiiki n 29 n Tuurai 1944 I taua mwiin are e moan reke irou ae $24.05 inanon baiu ao I a manga karekea $7.00 ngke I mwakuri n aia tabo n ununiki kaain au utu. N au kabane mwane, I kabanea 5 te tianti i bukin au kanre, $3.45 i bukin au kabobai, 20 te tianti i bukin kanriniu n tamnei, ao $2.37 i bukin kabooan au kunnikai. I karina $20.00 n te tabo ni karini mwane are I toman ma ngaia ao I kabwakaa 70 te tianti ibukin te kabwianibwai. I uringa ngke I titirakina tamau bwa tao e riai n raka 25 te tianti riki nakon au karekemwane. Ao I uringa bwa 20 tianti kanriniu ao 5 te tianti boon te kanre, kanga I a taia ae kaanga I kaaboaki riki i aon are I riai ni karekea.
N taaran kanoan au tienero aei iaon 50 te ririki n nako, I koreia bwa n te wiiki ae koraki n ririki aika 1944 ao 1945, I a tia ni kabwaka au kabwianibwai 10 te betienti man au karekemwane n te wiiki. N Ritembwa 1944, I taua mwiin ae I a tia ni kabwakaa ae $12.35 nakon te kabwianibwai n te ririki anne—te kabwianibwai ae bwanin.
Aio te tabo are I reiakina aron kabwaakan te kabwianibwai iai.
Kainnabau ao ngai ti reiakiniia natira bonganan katukan ara kabwianibwai are a na kabwakaa inanon te wiiki koraki ngkana a karekea aia mwane mani karaoan aia mwakuri n aron tatarakiia ataei ke karaoan mwakuri riki tabeua. A katuka aia kabwianibwai i nanon te baoki ae uarereke. Te Tabati n aki mamatam, anga aia kabwianibwai nakon te bitiobi. A reiakina naba aron kawakinan aia mwane teutana ake a karekei i bukin karaoan nakoaia ni mitinare n taai aika na roko ao i bukin naba aia reirei.
Tibura ngkai a bon irira aron tein te bwai ae ti kakaraoia.
Ti riai n reiakin moan tua aikai nakoia natira ao ni kakoaua bwa a na noorira ni kabwakai ara kabwianibwai. Te Beretitenti ae Iotebwa F. Timiti e taku: “Ngkana natira, a ikawai ao ni konabwai ni karekea are a koona, a riai n reiakinaki aron kabwakaan aia kabwianibwai, bwa e aoria ni koreaki araia n te bok ni kaetieti I roun te Uea.”1
N au tai, inanon te Moanrinan, ti reiakina te kamatenano ae uarereke:
Tera te Kabwianibwai?
N na tuangko ni katoa tai.
Tebwina tianti ma n te taara
Ao te bene man tebwina tianti.
Te berita i bukin kabwakaan te kabwianibwai e bibiraki n aekan te kunnikai are okioki karaina are e koreaki rinanon koroboki aika tabu. Aberaam e kabwaka ana kabwianibwai nakon Merekitereka.2 Natin Iteraera a reiakinaki bwa ana uoti aia kabwianibwai nakon te Uea.3 Inanon te O Tetemanti n ana Boki Maraki e katuruturuaki iai taekinan te kabwianibwai:
“Te aomata e rawebwaia te Atua? Kamwatia n rawebwaiai. Ma e taku, Tera ae kam rawebwaiai iai? N ami kabwianibwai nako ao n ami karea …
“Kam na kabane kabwianibwai n urakin nakon te auti ni kaiko bwai, bwa e aonga ni mena te amwarake ni mwaneabau, ao kam n na kataai ngkai n aei, bon ana taeka Iehova Tabaota, bwa tao n na kauki mataroan nako karawa nako imi, ma nurakin kakabwaiami ni karokoa aki rekeni n nena.”4
Mwaitin te kabwianibwai are ti kabwaka e bon riai ni kororaoi ao n akea okorona n aron are ti baaireia ao n ataia. Bon teuana te-katebwina i aon are ti karekea. Bon nakoia, naake a kainnano ao ake a kaubwai, kabwakaan te betienti ae tii te arona. Kristo e reiakiniira man moan tua ni karakinan te aine ae akea buuna:
“Ao Iesu e tekateka i akuun te tabo are n nen aia bwai aomata ake a kaubwai, ao e nooria aomata bwa a kabwakai aia mwane n te tabo aei, ao ake a kaubwai a tewe nakoi aia bwai aika mwaiti riki.
“Ao e roko te aine ae akea buuna, ao e karenako uoua te maite, are a kaboaki n uoua te bene.
“Ao e weteia a na reirei, ao e taku nakoia, Ma ngaiare I taku nakoimi, bwa te aine ae akea buuna aei e rawata riki ae kabwaka nakon are a kabwakaa kaubwai:
“A kabwakai rakan aia bwai ake iai irouia; ma te aine aei e kabwaka te bwai ae tii iai irouna, e ngae ngke ti ngaia maiuna.”5
Te maite bon te koin ae uarereke. Bon te buraonti ni koin are e kamanenaki irouia Iutaia. Bon teuana te kaonobwi-ma-aua n tiring ae ai a mwane I Rom ae te bene ae tiriwa.
Ni boong aikai, te Uea e a tia ni katea ana tua i bukin te kabwianibwai ibukin ana mwane n tania A na Ekaretia. Ngke akea, ao ti na bon aki kona ni waakina nako aron kakawakin boong aika akea tokia i bukin te Uea. Bon aio naba te tua are ti kaota ara karinerine iai nakon te Uea ao ni kaotia bwa ti tau ni karekei, otenanti, ao kakabwaia.
I a bon tibwa n roko te tabo ae Intebetenti Mitiori, e roko te namakin bwa I riai ni buti nako man turaiwa teuana te aoa nakon te tabo ae Raroa Maea (Far West). Aomata Aika Itiaki a boni mamaeka ikanne 1836 te tabo i bukia aomata ake a birinako ke ni kamanoia man bwainikirinakiia. Te tabo anne e a riki bwa te tabo i bukin te tautaeka, ma kaaina ae katautauaki n te mwaiti ae 3,000 nakon 5,000 taani maeka iai. Bon ana etekuata ngkoa te Ekaretia I nanon te tai ae uarerke. Au bakatibu a bon mamaeka ikanne rimoa.
Ngke I roko n te tabo anne ao n taratara nako, I noora te onaroka. Bon akea te kaawa, akea te kawai ke kateitei. Bon te tabo a e rau, ma uteutena aika rikirake are kaanga n nen te tembora n tei ao koona aika aua aika kateaki man atibu, ao ni katomimiaki n te oo ae kakateke.
N 1838, Aomata Aika Itiaki a boni kanakoaki man te tabo anne nakon taabo aika raroa i Maeao. Ioteba Timiti ao tabeman ake a kabureaki ao n uotaki nakon te karabuti ae kaan ae Ribetii Kaikain (Liberty Jail). Ao ikanne are a katukaki ma te korakai ni baki ao ni kainnano inanon te namwakaina. Oin au bakatibu a bon rootaki n te kanganga n te tabo aei ao ni kuri ni bua iai maiuia.
Ngke I tabe n teitei ao n taratara nako riki i aon te tabo aei man uringa aron teina rimoa, I kauka au boki ao ni wareka te kibu man Tuua ma Berita te mwakoro 119. Te kaotioti aei e bon anganaki te Burabeti ae Ioteba Timiti n te tabo aei, I nanon te bwainikirinaki:
“Ao aio are boni moanaki iai kabwakaan aia kabwianibwai ana aomata.
“Ao imwiin anne, naake a riai ni kabwakai aia kabwianibwai a riai ni kabwaka teuana te ka-tebwina man aia mwane are a karekea n te ririki; ao aio te tua are e a tia ni kamatoaki nakoia n aki toki, ibukia au nakoanibonga aika tabu, e taku te Uea.”6
I ango irou bwa tuan te kabwianibwai aei e kuri n aki waekoa n reke nakoia kaain te Ekaretia i bukin te tai ae aki tau. Ma e bon reke irouia, ao kaain te ekaretia a moanna ni waaki ni maekana te tua a e boou aei ngke a bane ni bua aia bwai nako, ao maiua. N rokou n te tabo aei, ao e korakora te koaua n te tamnei ae e reke i rou i bukin tuan te kabwianibwai ae rangin korakora riki nakon au namakin ma imwaaina.
I tangiria ni kan taekin taeka ibukin reirei nakoia aomata aika mwaiti aika riki bwa kaain te Ekaretia imwiin aia beku korakora mitinare. Kamwakura te koaua. Kabwakaa am kabwianibwai. Te tua aei tao e na bon rangin kaokoro n aron are ko tataneiai iai imwain bwabetitoam. Ma bon akea te bwai ae e na katauraoiko riki nakon kakukureiam ke anganikim kakabwaia aika ana taningaiko–tao n aron kakabwaia ibukin te tembora—ma e moamoa riki nakon kakabwakaan am kabwianibwai.
Te taeka, ae uarereke n reirei nakoia mitinare. Reiakiniia aomata te kawai are a kona iai n reke aia koaua i bukin moan tua aika raoiroi aikai i bukin te euangkerio.
Tinan Ioteba F. Timiti e ataaki n arana ae “Te Aine Ae Mate Buuna ae Timiti.” Bon buun Airam Timiti, are e kamateaki ma te burabeti are Ioteba Timiti. E taku n te taina nako te kiraaka are tararuaa te kabwianibwai, i bukin aki kaubwaina, ao e riai n aki kabwaka ana kabwianibwai. E taku, “Ko na katannakoa kakabwaiau? Ngkana I aki kabwaka au kabwianibwai, N na kaantaninga te Uea bwa e na taui kakabwaiau. N na kabwaka au kabwianibwai, ti aki bukina bwa tii te tua mairoun te Atua, ma bukina bwa I kantaninga kakabwaiau mani karaoana. Ni kawakinan te tua aei ao tabeua riki, I kaantaningaia bwa nna rikirake, ao ni kona ni boutokaia au utu.”7
E rikirake ni kaubwai te aine aei? Natina ao tibuna mwaane a riki bwa ngaiia beretitenti n te Ekaretia, ao aia bwakatibu ngkai a riki bwa kaain te Kooram Ni Katengaun ma Uoman Abotoro ao mataniwiin te Ekaretia aika rangin kinaaki.
Taekinan tinan, Ioteba F. Timiti ngke e kabwakaa “ana kabwianibwai teuana te katebwiina ni makoro man ana tiibu ana kao, man ana bwaun ni bwata, man ana moa, man ana bunimoa, ana beeki, ao ana bwai nako–ake e kaikawai.”8
N te taina ao I reikaina tuan te kabwianibwai nakoia mataniwiin te Ekaretia i Aberika. Temanna tarira te mwaane e taku, “Teunimwaane ae Ting, n na kaanga ni kabwaka au kabwianibwai ngkana akea au karekemwane?” I a taia ae iai ana utu ae bubura bwa itiman ke waniman natina ao e aki mwakuri. I titiraki bwa e kaanga ni kamwarekeia ana utu. E taku bwa iai ana onaroka ae uarereke ao iai ana man kuuti ae kaikawaia. I titiraki, “Tera ae a kakaraoia taian kuuti akanne?” E kaeka, “A bungii bunnimoa.” I kaeka, “E uara ngke tao arona bwa teuana te ingabong ao ko kunei bunimoan 10 te kuuti ni ngaoia am kuuti?” E roko te ota nako nanon tamneina. “N na anaa teuana te bunimoa ao n uotia nakon au beretitenti n te mwaanga,” e kaeka teuaei. E ota raoi, ao e kona n riki bwa ngaia te tia kabwaka kabwianibwai ae kororaoi.
Ngkana ti kabwakai ao n reiakiniia natira bwa ana kakabwakai aia kabwianibwai, ti karikirakea te utu ae nene waakana ni karaoan ao ni kawakin tuua nako ma berita n te tembora. Te kakabwaia ae mimitong are ti karekei n te maiu aei ao n aki totoki bon ataakin ara utu are a tia ni karaoa te mwakuri ni kabaebae i bukin te tai ae akea tokina. N te bong aei, ao tabeman a katannako mani karaoan akanne ao man aki kakaonimaki ni kabwakaan aia kabwianibwai. Naake a kunea bwa a karaoa aei, au taeka n reirei nakoimi bwa kam riai ni kamwakuri ami onimaki, kakoaua te Uea ni karaoan aei, ao kabwakai ami kabwianibwai.
Iai te rau are ma iroun te Atua are e anganira te ota ae na reke iroumi ao am utu ngkana kam kakabwaka ami kabwianibwai. Ko na kunea bwa maakum i bukin raraomam n te mwane, i bukin tararuakiia am utu e na mauna. Ko na ataia raoi bwa Tamam are i Karawa e tangiriko.
I kimwareirei irouia au utu n aroia n reiakinai aron kabwakaan au kabwianibwai. I kaota au koaua ma te nanorinano bwa kabwakaan te kabwianibai bon te moan tua n ana euangkerio Iesu Kristo. N aran Iesu Kristo, amen.