Laipelí
Lēsoni 24: Ko e Mavahe Mei Nāvuú mo e Fononga Fakahihifó


Lēsoni 24

Ko e Mavahe Mei Nāvuú mo e Fononga Fakahihifó

Talateú

Naʻe kakato hono langa ʻe he Kāingalotú e Temipale Nāvuú ʻi he tataki fakalangi ʻa Pilikihami ʻIongí, ʻa ia naʻa nau fai ai ha ngaahi fuakava toputapu kimuʻa pea nau kamata ha fononga faingataʻa ki honau ʻapi foʻoú ʻi he ʻOtu Moʻunga Maká. Ne hanga ʻe he ngaahi fuakava fakatemipale ko ʻení ʻo ʻomi ha mālohi mo ha tataki fakalaumālie ki he Kāingalotú ʻi heʻenau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa he fonongá. ʻI heʻetau maʻu e tukufakaholo ʻo e Kāingalotu faivelenga ko ʻení, te tau lava ke ako mei heʻenau sīpingá mo teuteu e halá maʻá e niʻihi kehé ke nau fiefia he ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí.

Laukonga Puipuituʻá

  • Gordon B. Hinckley, “True to the Faith,” Ensign, May 1997, 65–67.

  • M. Russell Ballard, “You Have Nothing to Fear from the Journey,” Ensign, May 1997, 59–61.

  • Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. (Church Educational System manual, 2003), 302–14, 329–36.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Kakato e Temipale Nāvuú

ʻĪmisi
Nauvoo Temple
ʻĪmisi
Nauvoo Illinois Temple

Fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo e Temipale Nāvū totonú, pe ngāue ʻaki ha fakatātā ʻo eTemipale Nāvū ʻIlinoisi foʻoú (vakai, Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 118). Fakahā ki he kau akó ne hili e mavahe ʻa e Kāingalotú mei Nāvuú, ne fakaʻauha ʻe ha afi he 1848 e temipale ne nau langá pea toki meimei haveki kakato ʻe ha matangi ʻi he 1850. Hili ha meimei taʻu ʻe 150 kimui ai, ne langa ha temipale foʻou ʻo meimei tatau pē mo e ʻuluaki temipalé pea naʻe fakatapui ia ʻi Sune ʻo e 2002.

Fakamatalaʻi ange ne hili hono fakapoongi ʻo Siosefa Sāmitá, naʻe ngāue e Kāingalotú ʻi he fakahinohino ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke fakakakato he vave tahá e ʻuluaki Temipale Nāvuú. Fakaʻaliʻali ʻa e lea ko ʻení pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia. Fakaafeʻi e kalasí ke fakatokangaʻi e feilaulau naʻe fai ʻe he Kāingalotú ke langa e Temipale Nāvuú:

“Naʻe laka hake ʻi ha kau tangata ʻe toko 1,000 ne nau foaki ha ʻaho ʻe taha ʻi he ʻaho kotoa pē ʻe hongofulu ke nau ngāue ai. Naʻe ofo ʻa Luʻisa Teka (Louisa Decker) he naʻe kei siʻi pē ʻi hono fakatau ʻe heʻene faʻeé ʻa ʻene ʻū peleti ngaohi kai mahuʻingá pea mo ha monomono fakaʻofoʻofa ʻo foaki ia ko ʻene tokoni ki he temipalé. Naʻe foaki ʻe ha niʻihi kehe ʻo e Siasí ha fanga hoosi, ngaahi saliote, fanga pulu, kakanoʻi puaka, pea mo ha kēleni ke tokoni ki hono langa ʻo e temipalé. Naʻe kole foki ki he kau fefine ʻo Nāvuú ke nau tokoni ʻi heʻenau kiʻi paʻanga ne maʻú ʻo foaki ki he sinoʻi paʻanga langa ʻo e temipalé” (Ko Hotau Tukufakaholó: Ko ha Hisitōlia Nounou ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní [1996], 69).

Naʻe foaki ʻe ʻElisapesi Teuli Kepi Heiuati e siʻi meʻa pē naʻá ne maʻú—ko ha uasi ʻa hono husepāniti, ne toki mālōloó. “Ne u foaki ia ke tokoni ki he Temipale Nāvuú mo e meʻa kotoa pē te u lava ke foakí mo e paʻanga fakaʻosi ʻoku ou maʻu ʻi he māmaní, ʻa ia naʻe fakakātoa ko ha $50 nai” (toʻo mei he Carol Cornwall Madsen, In Their Own Words: Women and the Story of Nauvoo [1994], 180).

Fakamatalaʻi ange ne fakahā ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he ʻaho 24 ʻo Sepitema 1845, ke mavahe e Kāingalotú mei Nāvú he faʻahitaʻu māfana hono hokó koeʻuhi ko e fakautuutu ʻo e fakatangá mo e fakamanamana mei he ngaahi fili ʻo e Siasí. Fehuʻi ki he fānau akó:

  • ʻOkú ke pehē naʻe uesia fēfē e feinga ʻa e Kāingalotú ke ʻosi e temipalé koeʻuhí ko ʻenau mavahe mei Nāvuú?

Fakamatalaʻi ange ki he kau akó neongo hono ʻilo ʻe he Kāingalotú te nau mavahe mei ʻIlinoisi, ka naʻe toe lahi ange ʻenau feinga ke ʻosi e temipalé kimuʻa pea nau toki mavahé. Naʻe fakatapui e ngaahi loki ʻi he temipalé ʻi heʻene ʻosí koeʻuhí ke lava ʻo fakahoko ai e ngaahi ouaú he vave taha ʻe malavá. Naʻe fakahoko totonu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e ʻenitaumeni temipalé ki ha kiʻi kulupu ʻo ha kakai tangata mo fafine. Ne kamata leva ʻe he kakai tangata mo fafine ko ʻení hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau fakatemipalé ki he kau mēmipa kehe ʻi he ngaahi loki ʻo e temipalé ne ʻosi fakatapuí ʻi he ʻaho 10 ʻo Tīsema 1845. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau le’olahi e ongo palakalafi ko ʻeni, ’okú ne fakamatalaʻi e feinga ʻa e Kāingalotú mo honau kau takí ke fakapapauʻi ʻoku lava ke maʻu e ngaahi ouau fakatemipalé ʻe he kakai tokolahi taha ʻe malavá kimuʻa pea nau mavahe mei Nāvuú:

Ko e meʻa naʻe fakamuʻomuʻa taha ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi pea mo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he 1844 ki he 1846 ko hono fakavaveʻi ke ʻosi e Temipale Nāvuú. Ne fakahoko e ngaahi ʻenitaumení mo e silá ʻi he temipalé kimuʻa pea toki ʻosi hono langá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–77), “Naʻe pehē fau hono lahi ʻo e hohaʻa ʻa e Kāingalotú ke maʻu ʻa e ngaahi ouaú, pea pehē ki heʻemau loto ke foaki ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé kiate kinautolú, ko ia naʻá ku fakamoleki kakato ai hoku taimí ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he Temipalé, ʻi he ʻaho mo e pō, ʻo ʻikai toe laka hake ʻi he houa ʻe faá ʻi he ʻaho ʻeku mohé, peá u toki ʻalu tuʻo taha pē he uike ki hoku ʻapí” (ʻi he History of the Church, 7:567).

Tānaki atu ki he kakai tangata ne ngāue ʻi he temipalé, “ne ngāue ouau mo ha houʻeiki fafine ʻe toko tolungofulu mā ono ʻi he Temipale Nāvuú, ʻo ngāue he ʻaho mo e pō he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1845-46 ke fakahoko ha ngaahi ouau ki he lahi taha ʻe malavá kimuʻa he fonongá. Naʻe pehē ʻe ʻElisapesi ʻAne Uitinei ko e tokotaha ʻo e toko tolungofulu mā onó, ‘Ne u ngāue taʻe tuku ʻi he Temipalé he ʻaho kotoa pē kae ʻoua leva pē ke toki tāpuni.’ ‘Ne u foaki ʻeku moʻuí, hoku taimí, mo ʻeku tokangá ki he ngāue ko iá.’ Ne tokolahi mo ha houʻeiki fafine kehe ne nau fō e valá mo teuteu e meʻatokoní naʻá ne fakamalohia fakatuʻasino e ngāue fakaofo ko iá” (Carol Cornwall Madsen, “Faith and Community: Women of Nauvoo,” ʻi he Joseph Smith: The Prophet, The Man, ed. Susan Easton Black and Charles D. Tate Jr. [1993], 233–34).

Fakamatalaʻi ange ʻi he ʻaho 10 ʻo Tīsema 1845 ki he ʻaho 7 ʻo Fēpueli 1846—ko e vahaʻataimi ne kamata mavahe ai e Kāingalotú ʻi heʻenau fononga ki he hihifó—ne maʻu ʻe ha Kāingalotu ʻe toko 5,615 nai ʻa e ouau ʻenitaumení ʻi he Temipale Nāvuú pea silaʻi ai mo ha ngaahi fāmili tokolahi.

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he ngaahi feilaulau ʻa e Kāingalotú ke fakaʻosi e temipalé, neongo ʻenau ʻiloʻi ʻe vave pē haʻanau mavahe mei Nāvuú? (ʻE lava ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, hangē ko ʻení: ʻOku mahuʻinga ʻetau ngāué mo e feilaulaú kotoa ki hono maʻu ʻo e ngaahi ouau fakatemipalé. Fakakaukau ke tohi ʻeni ʻi he palakipoé ke fakamamafaʻi .)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ha ngaahi founga naʻe tokoni ai hono maʻu ʻo e ngaahi ouau fakatemipalé kiate kinautolu ne mavahe mei Nāvuú ʻi heʻenau fononga ʻi ha maile ʻe lauiafe tupu ke kumi hūfanga ʻi he fakahihifo ʻo e ʻIunaiteti Siteití?

Ke tokoni ki hono tali ʻo e fehuʻi ko ʻení, fakaʻaliʻali e lea ko ʻeni ʻa Sisitā Sala Lisi mo ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Sarah Rich

“He kapau naʻe ʻikai e tui mo e ʻilo kuo foaki mai kiate kimautolu ʻi he temipale ko iá … [ʻe he] Laumālie ʻo e ʻEikí, ne mei hangē ʻemau fonongá ʻamautolu ko ha taha ʻoku taufā ʻi he fakapoʻulí.” (Sarah Rich, toʻo mei he Daughters in My Kingdom: The History and Work of Relief Society [2011], 34).

ʻĪmisi
Elder Robert D. Hales

“Ne silaʻi fakataha ʻemau ngaahi kui paioniá ko ha fāmili ʻi Nāvú. Naʻe hoko ʻenau ngaahi fuakava mo e ʻEikí he Temipale Nāvuú ko hanau maluʻi lolotonga ʻenau fononga ki he hihifó, pea pehē kiate kitautolu takitaha he ʻahó ni mo e toenga ʻetau moʻuí. …

“Ki he Kāingalotu he kamataʻanga mai ko ʻení, naʻe mahuʻinga ki heʻenau fakamoʻoní ʻenau kau ki he ngaahi ouau ʻo e temipalé heʻenau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá, kakai ʻitá, tuli mei honau ngaahi ʻapi fiemālie ʻi Nāvuú, pea mo e fononga lōloa mo faingataʻa ʻoku hanganaki maí. Ne ʻosi fakakoloaʻiʻaki kinautolu ha mālohi ʻi he temipale māʻoniʻoní. Ne silaʻi fakataha e husepānití mo e uaifí. Naʻe silaʻi e fānaú ki heʻenau mātuʻá. Ne tokolahi ha niʻihi ne mole e kau mēmipa honau fāmilí he fonongá, ka ne nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ko e ngataʻangá ia. He kuo nau ʻosi sila he temipalé ki hono kotoa ʻo ʻitānití” (Robert D. Hales, “Ngaahi Tāpuaki ʻo e Temipalé,” Liahona, Fēpueli 2014, 52).

Fehuʻi ki he kau akó:

  • Ko e hā e ola ʻo hono ʻuluaki maʻu ʻe he Kāingalotu kimuʻá e ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻa ia ne fakamālohiʻi ke nau fai e fuʻu fononga lōloa ki he hihifó? (ʻI hono vahevahe ʻe he kau akó ʻenau talí, tokoniʻi ke mahino kiate kinautolu e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi ouau fakatemipalé ha maluʻi mo ha mālohi kiate kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e faingataʻá mo e mamahí.

  • Kuo maluʻi mo fakamālohia fēfē koe ʻe he hū ki he temipalé pe ko kinautolu ʻokú ke ʻiloʻi lolotonga e taimi ʻo e faingataʻá?

Poupouʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he meʻa te nau fai ke maʻu ai ha maluʻi mo ha mālohi lahi ange ʻi he moihū ʻi he fale ʻo e ʻEikí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136

Ko e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ne fononga ki he hihifó

ʻĪmisi
map, Westmard Movement of the Church

Fakaafeʻi e kau akó ke vakai ki he Ngaahi Mape ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí, fika 6, “Ko e Hiki Fakahihifo ʻa e Siasí,” pea kole ke nau kumi ʻa Nāvū mo e Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó. Fakamatalaʻi ange ne māhina ʻe fā e fononga maile ʻe 300 ʻa e Kāingalotu ne mavahe mei Nāvū ʻi Fēpueli 1846 ki ʻAiouā, koeʻuhí ko e lahi ʻa e ʻuhá mo e siʻisiʻi e maʻuʻanga tokoní. Ne laka hake he kakai tangata Siasi ʻe toko 500 he taimi ko ʻení—ne nau talangofua ki he ui ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi ke kau ki he Kautau ʻa e ʻIunaiteti Siteití ke kau he tau ʻa e ʻIunaiteti Siteití mo Mekisikoú—pea naʻe ʻiloa kinautolu ko e Patalione Māmongá. Ne ʻi ai ha niʻihi ʻo e kau tangatá ne nau ʻalu fakataha pē mo honau ngaahi uaifí mo e fānaú. Naʻe maʻu ha paʻanga mei heʻenau ngāué ʻo tokoni ki he kāingalotu masivá ke nau fononga ki he hihifó, ka naʻe lahi ha ngaahi fāmili ne ʻikai ha husepāniti mo ha tamai ʻi he konga ʻenau fononga ki he hihifó. Ne loto e kau taki ʻo e Siasí ke ʻoua ʻe hoko atu e fononga ki he ʻOtu Moʻunga Maká kae ʻoua ke toki aʻu ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 1847, koeʻuhí ko e ngaahi ʻuhinga ko ʻení. Naʻe nofo e Kāingalotú ʻi ha feituʻu ne nau ui ko e Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó. Ko e feituʻu ia ne maʻu ai ʻe Pilikihami ʻIongi e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136.

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:1-5 Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ke fai ʻe he Kaingalotú ke teuteu ai ki hono hoko atu ʻenau fononga ki he hihifó.

  • ʻE fokotuʻu fēfē e ngaahi kautahá? ʻOku mou pehē naʻe mei tokoni fēfē e kautahá ni ki he Kāingalotú ʻi heʻenau fonongá?

  • ʻOku faitatau fēfē ʻa e kautahá ni mo e founga ʻoku fokotuʻutuʻu ʻaki e Siasí he ʻahó ni? (Hili e tali ʻa e kau akó, mahalo te ke fie hiki e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he ʻEikí Hono Kāingalotú ki ha ngaahi kulupu koeʻuhí ke lava ʻo tataki mo tokangaʻi e tokotaha kotoa pē.)

  • Ko e hā e meʻa ʻoku fokotuʻu mai ʻe he veesi 4 kau ki he founga ʻe maʻu ai ʻe he Kāingalotú ha mālohi ʻi heʻenau ngāue ke fakahoko e finangalo ʻo e ʻEikí?

Vahe e kau akó ke ako fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:6-11, ʻo kumi e ngaahi founga ne fokotuʻutuʻu ai e Kāingalotú ke nau fetauhiʻaki ki he ngaahi fie maʻú pea mo tokoniʻi e masivá mo e faingataʻaʻiá he fononga ki he hihifó. Hili ha taimi feʻunga, fakakaukau ke ʻeke e ngaahi fehuʻi ko ʻení ke ne tataki e fealeaʻakí:

  • Ko e hā ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻi he veesi 6–11 ʻokú ne fakamahino e founga ke fetauhiʻaki ai e Kāingalotú mo tokoniʻi kinautolu ʻoku faigataʻaʻiá? (Mahalo te ke loto ke fakamamafaʻi e foʻi lea ko e “mateuteú” ʻi he veesi 6, 7, mo e 9. ʻE tohoakiʻi heni e tokangá ki he taukei fakaako folofola ki hono ako ke fakatokangaʻi hono toutou fai ha meʻa.)

  • Fakatatau ki he veesi 11, ko e hā e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku fekumi ke tokoniʻi e niʻihi kehé mo teuteuʻi honau halá? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku tāpuekina kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻetau tokoniʻi e niʻihi kehé mo hono teuteuʻi ha hala maʻanautolú.)

  • Ko hai naʻá ne teuteuʻi ha hala maʻau ke ke fiefia ai he ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí? Ko e hā naʻa nau fai ki hono teuteuʻi ho halá?

Mahalo te ke loto ke fakamatalaʻi ʻe lava ke fakaʻuhingaʻi e foʻi lea ko e paioniá ki ha taha ʻoku ʻalu ʻi muʻa ʻo teuteuʻi pe tā e fihí ke muimui mai ai e niʻihi kehé, ʻo ʻuhinga leva ia ʻe lava ke tau hoko kotoa ko ha kau paionia. Tuku ha kiʻi taimi ke fakalaulauloto ai e kau akó ki ha meʻa te nau fai ke tokoniʻi ai e niʻihi kehé mo teuteu ha hala ke nau fiefia ai e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú. Fai ha fakamoʻoni ki he finangalo ʻa e ʻEikí ke tau feinga heʻetau moʻuí kotoa ke tokoni ki hono teuteuʻi ha hala maʻa ʻEne fānaú kotoa ke maʻu e ongoongoleleí pea foki ʻo nofo fakataha mo Ia.

Fakamatalaʻi ange naʻe talangofua e Kāingalotú ki he fekau ʻa e ʻEikí ʻo nau fetokoniʻaki mo teuteuʻi ha hala maʻanautolu ʻoku muimui mai ʻiate kinautolú. Ne mavahe e ʻuluaki kulupu ʻo e kau paioniá mei he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó ʻi he ʻaho 5 ʻo ʻEpeleli 1847. Ne nau fononga ʻi ha maile ʻe 1,000 tupu pea tūʻuta ki he Teleʻa Sōlekí he konga kimui ʻo Siulai 1847. Ne hū atu ʻa Pilikihami ʻIongi ki he teleʻá ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulai 1847, pea maʻu ha fakapapau kuo maʻu ʻe he Kāingalotú honau ʻapi foʻoú.

Fakaʻaliʻali ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Viliami R. Uoka, ko ha mēmipa kimuʻa ʻo e Kau Fitungofulú, pea kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
Elder William R. Walker

“Tatau ai pē pe ko ha hako koe ʻo e kau paioniá pe ʻikai, ko e tukufakaholo ʻo e tui mo e feilaulau ʻa e paionia Māmongá ho tukufakaholó. Ko e tukufakaholo fakaʻeiʻeiki ia ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní” (“Tauhi Maʻu ʻa e Tuí,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 97).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke mahino ki he mēmipa takitaha ʻo e Siasí ko e “tukufakaholo ʻo e paionia Māmongá e tuí mo e feilaulaú” ko honau tukufakaholó ia, ʻo tatau ai pē ko e hā honau tupuʻangá?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe ueʻi fakalaumālie ai e kāingalotu ʻo e Siasí he ʻahó ni ʻi heʻenau ʻilo ki he fononga ʻa e kau paionia Māmongá ʻi heʻenau feinga ke tokoniʻi e niʻihi kehé mo tokoniʻi kinautolu ʻi heʻenau foki hake ki he Tamai Hēvaní?

Fakaʻaliʻali ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Kōtoni B.Hingikelī (1910-2008) pea kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

ʻĪmisi
President Gordon B. Hinckley

“ʻI he ʻaho ní ʻoku tau monūʻia mei he ngāue maʻongoʻonga ʻa e [kau paioniá’]. Fakatauange pē ʻoku tau houngaʻia ai. Fakatauange pē ʻoku tau ongoʻi ha houngaʻia lahi moʻoni ki he meʻa kotoa ne nau fai maʻatautolú. …

“Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku tau mohu tāpuekina! Ko ha tofiʻa fakaʻofoʻofa moʻoni ʻoku tau maʻú! Naʻe kau ai e feilaulau, faingataʻaʻia, mate, vīsone, tui, mo e ʻilo mo ha fakamoʻoni ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá mo Hono ʻAló, ʻa e ʻEikí toetuʻu ko Sīsū Kalaisí. …

“ʻOku tau fakaʻapaʻapaʻi moʻoni ʻa kinautolu ne moʻui ʻi muʻa ʻiate kitautolú ʻi heʻetau ngāue lelei ʻi hono paotoloaki e moʻoní” (“True to the Faith,” Ensign, May 1997, 66–67).

Fakamanatu ki he kau akó ne ʻosi tāpuekina ʻe he niʻihi kehé e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ʻa ia ne nau teuteu e hala maʻanautolu ke nau fiefia he ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. Poupouʻi ʻa e fānau akó ke fakakaukauʻi ʻa e meʻa te nau fai ke teuteuʻi ai e niʻihi kehé, kau ai honau hakó, ke moʻui ʻi he tuí mo talangofua ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí.

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó