Laipelí
Lēsoni 25: Ko e Tau ʻa ʻIutaá mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú


Lēsoni 25

Ko e Tau ʻa ʻIutaá mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Talateú

Ne tupu e Tau ʻa ʻIutā he 1857-58 ʻi he vāvākovi mo e fetaʻemahinoʻaki ʻa e Kāingalotú mo e kau ngāue he puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi he ngaahi taʻu ʻo e 1850. ʻI Sepitema ʻo e 1857, ne ʻi ai ha niʻihi ʻo e Kāingalotu he fakatonga ʻo e Vahefonua ʻIutā ne nau vātamaki mo ha kau hikifonua ne fononga saliote ki Kalefōnia, pea ʻi he tailiili mo ʻita e Kāingalotú ne nau faʻufaʻu mo tamateʻi ha kau hikifonua ʻe toko 120 nai. ʻOku ʻiloa e foʻi ngāue pango ko ʻení ko e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú.

Laukonga Puipuituʻá

  • Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre,” Ensign, Sept. 2007, 17–21.

  • “Peace and Violence among 19th-Century Latter-day Saints,” Gospel Topics, lds.org/topics.

  • Henry B. Eyring, “150th Anniversary of Mountain Meadows Massacre,” Sept. 11, 2007, mormonnewsroom.org/article/150th-anniversary-of-mountain-meadows-massacre.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ko e vāvākovi ʻi he Kāingalotu kimuʻá mo e puleʻanga ʻIunaiteti Siteití

Tufotufa ki he tokotaha ako takitaha ha tatau ʻo e laʻipepa tufá. Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e konga he laʻipepa tufa ʻoku ui ko e “Fakalalahi e Vāvākoví ʻo hoko ai e Tau ʻa ʻIutā.”

ʻĪmisi
handout, Utah War and the Mountain Meadows Massacre
  • Kapau ko ha Kāingalotu koe ʻi he 1857 pea fanongo ʻoku haʻu ha fuʻu kautau tokolahi ki homou koló, ko e hā nai ha ngaahi meʻa naʻá ke mei hohaʻa ki ai? (Mahalo naʻa talaatu ʻe he kau akó naʻe tuli fakamālohiʻi e Kāingalotú mei ʻŌhaiō, Mīsuli, mo ʻIlinoisi; pea tokolahi ha niʻihi ne mole ʻenau koloa mahuʻingá mo honau kelekelé; pea tamateʻi ha niʻihi pe mate lolotonga e ngaahi fakatangá. Ne hohaʻa ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻi hono maʻu ʻo e tala ko ia ʻoku haʻu ha kautaú ʻe ala hoko ha faʻahinga meʻa pehē ʻi ʻIutā.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e konga he laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Mateuteu ke Maluʻi e Vahefonuá.”

Ne mapuna hake ha vāvākovi ʻi he niʻihi ʻo e Kāingalotu mo ha kau mēmipa ʻo ha kau hikifonua fononga saliote

ʻĪmisi
map, wagon train route

Fakaʻaliʻali ha mape faitatau mo e mape ʻoku ʻasi atu hení, pe tā ha mape pehē ʻi he palakipoé.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e konga he laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Fepaki mo e Kau Hikifonua Fononga Salioté.”

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi taimi ne nau vākovi ai mo ha taha kehe pe ha falukunga kakai. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e 3 Nīfai 12:25. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki ha tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi te ne lava ʻo tataki kitautolu he taimi ʻoku tau vāvākovi ai mo e niʻihi kehé.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā hono ʻuhinga ʻo e “fakalelei vave mo ho filí”?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e kupuʻi lea ko ʻení, mahalo te ke loto ke kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Tēvita E. Soleniseni ʻo e Kau Fitungofulú:

ʻĪmisi
Elder David E. Sorensen

“Naʻe folofola e Fakamoʻuí ʻo pehē, ‘Fakalelei vave mo ho filí … ,’ ʻo fekauʻi kitautolu ke fakaleleiʻi vave hotau faikehekehé, telia naʻa fakalalahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hokó ʻo iku ki ha fakamamahi fakaesino pe fakaeloto pea fakapōpulaʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻitá” (“Forgiveness Will Change Bitterness to Love,” Ensign pe Liahona, May 2003, 11).

  • Te ke fakamatala fakanounouʻi fēfē ʻa e akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he 3 Nīfai 12:25? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki ha tefitoʻi moʻoni ʻoku faitatau mo ʻeni ʻi he palakipoé: Kapau te tau fakaleleiʻi ʻetau faikehekehé ʻi he founga ʻa e ʻEikí, te tau hao leva mei he ngaahi nunuʻa kovi ʻo e fekeʻikeʻí.)

  • Naʻe mei fakaʻaongaʻi fēfē e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻe kinautolu ne nau faʻufaʻu ke fakalaveaʻi ʻa kinautolu ne kau ʻi he fononga salioté?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e konga he laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Fakalalahi ʻa e Fepakí.”

  • Ko e hā e me’a naʻe totonu ke fai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he Kolo Sita Sití he taimi ne faleʻi ai kinautolu ʻe Viliami Teimi ke ʻoua te nau fakaʻaongaʻi e kau taú? Ko e hā ne iku ʻo nau fai ʻi hono fakafisingaʻi ʻo e faleʻí? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau taʻe tokanga ki he faleʻi ke fai e meʻa ʻoku totonú, ʻe lahi leva ʻetau fakahehema ke fai ha ngaahi fili hala mo angahala.) Mahalo te ke toe loto ke fakamahinoʻi ange ʻoku ʻi ai ha fakapotopoto lahi ʻi he founga fakataha alēlea ʻa ia ʻoku puleʻi ʻaki e Siasí.)

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e konga ʻo e laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Ko Hono ʻOhofi ʻo e Kau Hikifonuá,” pea fakaafeʻi e kau akó ke kumi ki he founga ne hokohoko atu ai hono fai ʻe he kau taki ʻo e Kolo Sita Sití ha ngaahi fili ne fakatupu faiangahala hili ʻenau taʻetokanga ki he faleʻi ne nau maʻú.

  • Ko e hā e ola ʻo e fili ʻa e kau taki ʻo e Kolo Sita Sití ke talangataʻa ki he faleʻi ʻa Viliami Teimi ko e pule ʻo e kautaú?

  • ʻI he tuʻunga ko ʻení, ko e hā ha ngaahi fili ne lava ke fai ʻe kinautolu ne nau fai e ngaahi ʻohofí? (Naʻa nau mei lava ke vete e meʻa ne nau faí pea fua e ngaahi nunuʻá, pe ko ʻenau feinga ke fūfuuʻi ʻenau ngaahi hiá mo e angahalá.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he ongo fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā e meʻa ʻokú ke faí ʻi he taimi ʻokú ke fai ai ha meʻa ʻoku halá? ʻOkú ke vete e fehalaaki naʻá ke faí pea tali hono nunuʻá, pe ʻokú ke feinga ke fūfuuʻi e angahalá ʻi ha founga kākā.)

Ne faʻufaʻu mo fakahoko ʻe ha Kāingalotu ʻe niʻihi e Fakapō Tokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú?

Fakamatalaʻi ange naʻe fili e kāingalotu ʻo e Siasí ne kau ʻi hono ʻohofi ʻo e kau hikifonuá ke fūfuuʻi ʻenau angahalá. Fakaafeʻi e kalasí keu fakafanongo ki he meʻa naʻe hoko ko ha ola ʻo e tuʻutuʻuni ko ʻení lolotonga e taufetongi ʻa e kau akó ʻi hono lau leʻolahi e konga he laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Ko e Fakapō Tokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú” mo e “Ngaahi Ola Fakamamahí.”

Fakamatalaʻi ange ne iku e ngaahi fili ʻa ha niʻihi ʻo e kau taki ʻo e Siasí mo e kakai ne nofo ʻi he fakatonga ʻo ʻIutā ki he meʻa fakamamahi ʻo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú. ʻOku kehe ia, mei he kau taki ʻo e Siasí mo fakavahefonua ʻi Sōleki Sití he naʻa nau fakaleleiʻi ʻenau faikehekehe mo e puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi ha ngaahi fepōtalanoaʻaki fakamelino mo ha ngaahi alea ʻi he 1858. Lolotonga e vāvākovi ko ʻeni—ʻa ia naʻe ʻiloa kimui ko e Tau ʻa ʻIutā—ne feʻiteʻitani e kautau ʻa e ʻIunaiteti Siteití mo e kongakau ʻa ʻIutā ka naʻe ʻikai pē ke fai ha tau.

  • Te ke fakamatala fakanounouʻi fēfē e ngaahi fili ne tupunga ai e Fakapō Tokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú?

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he meʻa fakamamahi koʻení? (ʻE lava ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, ʻo kau ai ʻeni: ʻE lava ke tau fai ha toe angahala lahi ange ʻi heʻetau fili ke fūfuuʻi ʻetau ngaahi angahalá. ʻE lava ke hoko mai ʻa e fakaʻiseʻisá mo e mamahí ʻi he fili ko ia ke fūfuuʻi ʻetau ngaahi angahalá.)

Fakapapauʻi ange ki he kau akó kapau kuo nau ʻosi fai ha ngaahi fehalaaki mo faiangahala, te nau lava ke hao mei ha loto-mamahi mo fakaʻiseʻisa he kahaʻú ʻaki ha tafoki ki he ʻEikí pea fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e konga he laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Ne ʻIlo ʻe he Kau Takí ʻo e Siasí ki he Fakapō Tokolahí.”

Fakamatalaʻi ange ko e tupu mei hono faʻufaʻu mo fakahoko ʻe ha Kāingalotu fakalotofonua e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ne hoko ai ʻo ʻata kovi e Siasí fakalūkufua ʻi he vakai ʻa ha kakai ʻe niʻihi.

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke makatuʻunga e moʻoni ʻo e ongoongoleleí mei he ngaahi ngāue hala ʻa ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí?

Kole ki ha taha ako ke lau ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻoku ʻi he konga ʻo e laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “150th Anniversary of the Mountain Meadows Massacre (Fakamanatu ʻo e Taʻu 150 ʻo e Fakapō Dakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú.“

  • Ko e hā e tali ʻoku totonu ke tau fai ʻi he taimi ʻoku tau ʻilo ai ki ha taimi ne ʻikai moʻui ʻaki ai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Hilamani 5:12. Kole ki he kalasí ke muimui pē, ʻo fekumi ki ha meʻa te tau lava ʻo fai ke fakatupulaki mo pukepuke ʻaki ʻetau fakamoʻoní ke ʻoua naʻa vaivai pe ueʻia ʻetau tuí he ngaahi taimi faingataʻá, ʻo hangē ko e taimi ʻoku tau ʻiloʻi ai ne ʻikai ke moʻui ʻaki ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí.

  • Fakatatau ki he Hilamani 5:12, ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakatupulaki mo pukepuke ai ʻetau fakamoʻoní? (Hili e tali ʻa e kau akó, mahalo te ke loto ke hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Te tau lava ke fakatupulaki ha fakamoʻoni mālohi ʻaki hono langa ʻetau tuí ʻi he makatuʻunga ʻo Sīsū Kalaisí.)

Ke ʻomi ha sīpinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakaʻaliʻali e ngaahi meʻá ni pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia:

“Ko Sēmisi Senitaá ko e mokopuna ua ʻo e … taha e fānau ne moʻui mei he fakapō fakatokolahí [pea ko ha mēmipa foki ia ʻo e Siasí]. … ʻI hono ʻilo ʻe Misa Senitā naʻe kau ʻa ʻene kuí ʻi hono tamateʻi ʻi he fakapō fakatokolahí… naʻá ne pehē ‘ʻoku ʻikai ke ne uesia ʻe ia ʻeku tuí koeʻuhí he ʻoku fakatefito ia ʻia Sīsū Kalaisi, kae ʻikai ko ha taha ʻi he Siasí’” (Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre,” Ensign, Sept. 2007, 21).

  • ʻE lava fēfē ʻe heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻo fakamālohia kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau ʻilo ai ne ʻikai ke moʻui ʻaki ʻe ha kāingalotu ʻo e Siasí e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí?

  • Ko e hā ʻokú ke fai ʻoku tokoni ke langa hoʻo tuí ʻi he makatuʻunga ʻo Sīsū Kalaisí?

Fakamoʻoni ki he mahuʻinga hono moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mo fakavaʻe ʻetau tuí ʻiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki ha founga te nau fakatupulaki lelei ange ai ʻenau tui ki he makatuʻunga ʻo Sīsū Kalaisí mo fokotuʻu ha taumuʻa ke fakahoko ia.

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó

  • “Peace and Violence among 19th-Century Latter-day Saints,” Gospel Topics, lds.org/topics.

Ko e Tau ʻa ʻIutaá mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Ngaahi Fakavaʻe ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí—Lēsoni 25

Ne Fakalalahi e Vāvākoví ʻo Hoko ai e Tau ʻa ʻIutā

Hili ha taʻu ʻe tolu ʻo e tūʻuta ʻa e fuofua Kāingalotu paioniá ki he Teleʻa Sōlekí, ne fokotuʻu ʻe he puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteiti e Vahefonua ʻIutaá pea fokotuʻu ʻa Pilikihami ʻIongi ko e ʻuluaki kōvana ia ʻo e vahefonuá. ʻI he kongaloto ʻo e 1857, ne fanongo e kau taki ʻo e Siasí ʻi ha ngaahi talanoa ʻo pehē ngalingali ʻe fetongi ʻe he puleʻanga fetuloló ʻa Pilikihami ʻIongi ʻaki ha kōvana foʻou ʻo e Vahefonua ʻIutā, pea ʻe haʻu ia mo ha kautau tokolahi ʻa e puleʻanga fetuloló. ʻI he ʻaho 24 ʻo Siulai 1857, ne fakamanatua ai ʻe Pilikihami ʻIongi mo ha Kāingalotu e taʻu 10 ʻenau tūʻuta ki he Teleʻa Sōlekí mo ʻene maʻu ha fakamatala pau ki he ongoongo kimuʻa ʻe haʻu ha kautau ki Sōleki Sití.

ʻI he ngaahi taʻu kimuá, ne hoko e fetaʻemahinoʻaki mo e felotokehekeheʻaki ʻo fakalalahi ai e vā ʻo e Kāingalotú mo e kau ngāue fakapuleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Ne loto e Kāingalotú ke puleʻi kinautolu ʻe ha kau taki te nau fili pea nau fakafisingaʻi ha niʻihi ne fili mai ʻe he puleʻangá ne ʻikai ke nau mahuʻingaʻia he meʻa tatau, pea ʻikai ke angatonu, kākā, faihala mo angaʻuli hanau niʻihi. Ne tui ha niʻihi ʻo e kau ngāue ʻa e puleʻangá ne ʻuhinga e ngāue mo e tōʻonga fakakaukau ʻa e Kāingalotú ʻoku nau fakafepaki fakahāhā ki he puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití.

Ne ʻomi leva ʻe he Palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻa Sēmisi Piukēnani ha kautau ʻe toko 2,500 ki Sōleki Siti ʻi heʻene fakakaukau ke fakafeʻao mai mo maluʻi e kōvana foʻoú mo taʻofi e fakafepaki ʻa e Kāingalotú. Naʻe fakahoko e tuʻutuʻuni ko ʻení ʻo ʻikai ha fakamatala totonu ki he tūkunga ʻo ʻIutā (vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 368–71).

Teuteu ke Maluʻi e Vahefonuá

Ne fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻIongi mo ha kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi ha malanga naʻe fai ʻo pehē ko e filí ʻa e kautau ʻoku haʻú. Ne nau manavasiʻi naʻa hanga ʻe he kautaú ʻo tuli e Kāingalotú mei ʻIutā, ʻo hangē ko hono tuli kinautolu kimuʻa mei ʻŌhaiō, Mīsuli, mo ʻIlinoisí. Ne toe fai ʻe Palesiteni ʻIongi e fakahinohino tatau ne ʻosi fai ki he Kāingalotú he ngaahi taʻu lahi ke fakahaofi ha kēleni koeʻuhí ke nau maʻu meʻatokoni mei ai kapau ʻe fie maʻu ke nau hola mei he kautaú. ʻI heʻene hoko ko e kōvana ʻo ʻIutaá, naʻá ne toe fakahinohinoʻi e kautau fakavahefonuá ke nau teuteu ke maluʻi e vahefonuá.

Ko e Fepaki mo e Kau Hikifonua Fononga Salioté

Ne fononga fakahihifo ha kau hikifonua heka saliote mei ʻĀkanisoa ki Kalefōnia ʻo hū atu ʻi ʻIutā lolotonga e teuteu ʻa e Kāingalotú ke maluʻi e vahefonuá mei he kautau ʻa e ʻIunaiteti Siteití. Ne ʻita ha niʻihi ʻo e kau fononga salioté ʻi he ʻikai ke fie fakatau ange ʻe he Kāingalotú kiate kinautolu e kēleni ne nau fuʻu fie maʻú, naʻe faleʻi foki e kāingalotú ia ke fakahaofi ʻenau kēlení. Ne toe fepaki foki e kau hikifonuá mo e Kāingalotú ʻi he ʻikai ke nau loto ke kai mo inu ʻe he fanga hoosi mo e fanga pulu tokolahi ʻa e kau fononga salioté e meʻatokoni mo e maʻuʻanga vai ne fie maʻu ʻe he Kāingalotú ki heʻenau fanga monumanú.

Ne hoko ha fekeʻikeʻi ʻi Sita Siti, ko e kolo fakaʻosi ia ne nofoʻi ʻi ʻIutā he hala ki Kalefōniá. Ne hoko ha fetāʻaki he vahaʻa ʻo e niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kau fononga salioté mo ha niʻihi ʻo e Kāingalotú. Ne fakamanamana ha niʻihi ʻo e kau fononga salioté te nau kau fakataha mo e kautau ʻoku haʻú ke fakafepakiʻi e Kāingalotú. Neongo naʻe tafuluʻi ʻe he kapiteni ʻo e kau fononga salioté hono kaungā fonongá ʻi hono fai e ngaahi fakamanamana ko ʻení, ka naʻe vakai e kau taki mo e kakai ne nofoʻi ʻa Sita Sití ko ha fili ʻa e kau hikifonuá. Ne mavahe e kau fononga salioté mei he koló hili pē ha houa ʻe taha mei heʻenau tūʻuta atú, ka naʻe loto ha niʻihi ʻo e kau takí mo e kakai ʻo Sita Sití ke muimuiʻi mo tauteaʻi e kau tangata ne nau fakaʻitaʻi kinautolú.

Fakalalahi e Fekeʻikeʻí

Ne fakaʻau ke toe kovi ange e meʻa ne hokó, koeʻuhí ko e ʻikai ke fakaleleiʻi ʻe he Kāingalotú ʻenau vākovi mo e kau hikifonuá ʻi he founga ʻa e ʻEikí. Ne kole ʻe ʻAisake Haiti ko e pulekolo ʻo Sita Sití, ko ha mēsia he kautaú, mo ha palesiteni fakasiteiki ki he pule ʻo e kautaú, ʻa ia ne nau nofo ofi ki he nofoʻanga ʻo Palouení, ke ui mai e kautaú ke nau fakafepakiʻi e kau angatuʻu mei he kau fononga salioté. Ne faleʻi ʻe he taki fakakautau ko Viliami Teimí ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻa ʻAisake Haiti ke tukunoaʻi pē e fakamanamana ia ʻa e kau hikifonuá. Ne ʻikai ke tali ʻe ʻAisake Haiti ia mo ha kau taki kehe ʻo Sita Siti e faleʻi ko ʻení pea nau loto ke fakaʻaiʻai ha kau ʻInitia fakalotofonua ke ʻohofi e kau fononga salioté pea kaihaʻasi ʻenau fanga pulú ko ha founga ia ke tauteaʻi ai e kau hikifonuá. Ne kole ʻe ʻAisake Haiti kia Sione D. Lī ko ha mēmipa ʻo e Siasí mo ha mēsia he kautaú ke taki e ʻohofí, pea naʻá na faʻufaʻu ke tukuakiʻi e kau ʻInitiá ki he meʻa ne hokó.

Ko Hono ʻOhofi ʻo e Kau Hikifonuá

Ne tukuatu ʻe ʻAisake Haiti e palani ke fai hono ʻohofi ʻo e kau fononga salioté ki ha fakataha alēlea ʻo ha kau taki fakalotofonua ʻi he Siasí, koló, mo e kautaú. Ne ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e fakataha alēleá ne ʻikai ke nau loto moʻoni ki he palaní pea fehuʻi kia Haiti pe naʻe ʻosi talatalaifale mo Palesiteni Pilikihami ʻIongi fekauʻaki mo e meʻá ni. Naʻá ne talaange ne teʻeki ai, pea loto leva ʻa Haiti ke ʻave ha talafekau ko Sēmisi Hasilami ki Sōleki Siti mo ha tohi ʻo fakamatalaʻi ai e tūkungá mo ʻeke e meʻa ʻoku totonu ke faí. Neongo ia, ʻe uike ʻe taha e fononga vave mo hokohoko he hōsí ʻa e talafekaú ke aʻu ki Sōleki Sití pea toe foki mo ha fakahinohino meia Palesiteni ʻIongi, he ʻoku maile ʻe 250 mei Sita Siti ki Sōleki Siti.

Kimuʻa siʻi pē pea ʻave ʻe ʻAisake Haiti ʻene tohí ki he talafekaú, ne ʻohofi ʻe Sione D. Lī mo ha kau ʻInitia e nofo kemi ʻa e kau hikifonuá ʻi ha feituʻu ne ui ko e Moʻunga Mētoú. Ne takimuʻa ʻa Lī e ʻohofí ka naʻe fakapuli ia ʻoua naʻa ʻilo pe ko hai ia ke pehē pē ko e kau ʻInitia ne nau fai e ʻohofí. Ne mate pe lavea ha niʻihi ʻo e kau hikifonuá, pea tau e toengá mo e niʻihi ne nau ʻohofi kinautolú ʻo fakamālohiʻi ʻa Lī mo e kau ʻInitiá ke holomui. Ne vave hono fokotuʻutuʻu fakafuopotopoto ʻe he kau hikifonuá ʻenau ngaahi salioté, pe ko ha ʻā ko ha maluʻi. Ne toe fai mo ha ʻohofi ʻe ua lolotonga ia hono ʻohofi ʻi ha ʻaho ʻe nima ʻo e kau fononga salioté.

Ne ʻi ai ha taimi ne fakatokangaʻi ʻe he kautau mei Sita Sití ha ongo tangata hikifonua ʻokú na ʻi tuʻa he ʻā ʻo e ngaahi salioté. Ne fanaʻi kinaua ʻe he kautaú ʻo mate ai ha toko taha. Ne hola e tangata ʻe tahá ʻo tala ki he nofoʻanga ʻo e kau fononga salioté ʻoku kau ha kau pālangi hono ʻohofi kinautolú. Kuo maʻu ʻeni e foʻi kākā ʻa kinautolu ne faʻufaʻu e ʻohofí. Kapau ʻe fakaʻatā e kau hikifonuá ke nau aʻu ki Kalefōnia, ʻe mafola e ongoongó ko e Kāingalotú ne nau ʻohofi e kau fononga salioté. Ne manavasiʻi e kau faʻufaʻu ke fai e ʻohofí ʻe ʻomi ʻe he ongoongo ko ʻení ha nunuʻa kovi kiate kinautolu mo honau kakaí.

Ko e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Ne palani ʻe ʻAisake Haiti, Sione D. Lī, mo e kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí mo e kautaú ke tāmateʻi kotoa e toenga ʻo e kau hikifonuá tukukehe pē ʻa e fānau īkí ko e feinga ke taʻofi e mafola e ongoongo ne kau e Kāingalotú ʻi hono ʻohofi ʻo e kau fononga salioté. Ke fakahoko e palani ko ʻení, ne ʻalu ʻa Sione D. Lī ki he kau hikifonuá ʻo talaange ʻe maluʻi kinautolu ʻe he kautaú mei ha toe ʻohofi ʻaki hano tataki hao kinautolu ki Sita Siti. ʻI he lue atu ʻa e kau hikifonuá ki Sita Sití, ne tafoki hake e kautaú ʻo fana kinautolu. Ne ʻoho mai mo e kau ʻInitia ne uki ʻe he kakai ʻo e koló mei honau toitoiʻangá ʻo kau he ʻohofí. Ko e fānau pē ʻe toko 17 ne fakahaofí, mei ha kau hikifonua ʻe toko 140 ʻa ia ne nau hoko ko ha konga ʻo e kau fononga salioté.

Hili ha ʻaho ʻe ua mei he fakapō fakatokolahí, ne tūʻuta hake ʻa Sēmisi Hasilami ki Sita Siti mo e tali ʻa Pilikihami ʻIongí, ʻo fakahinohinoʻi e kau taki fakalotofonuá ke fakaʻatā e kau fononga salioté ke nau ʻalu melino pē. “ʻI he taimi naʻe lau ai ʻe Haiti e ngaahi lea ʻa ʻIongí, naʻá ne tangi ʻo hangē ha kiʻi tamasiʻí pea ko e lea pē ʻeni naʻe lava ʻo ongo maí, ‘Kuo fuʻu tōmui, kuo fuʻu tōmui’” (Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre,” Ensign, Sept. 2007, 20).

Ngaahi Nunuʻa Fakamamahi

Naʻe ʻikai ke ngata pē he mate ʻa e toko 120 mei he Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ka naʻe toe fakatupu ai ha fakamamahi lahi ki he fānau ne moʻuí mo e kāinga kehe ʻo e kau pekiá. Ne ʻave pea tauhi ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotú e fānau ʻa e kau hikifonuá ne hao mei he fakapō fakatokolahí. ʻI he 1859, ne hanga ʻe ha kau ngāue fakapuleʻanga fetulolo ʻo ʻave e fānau ko ʻení pea fakafoki kinautolu ki honau kāinga ʻi ʻĀkenisoá. Ne faingataʻaʻia foki mo e kau ʻInitia Paiuté ʻi hono tukuakiʻi hala kinautolu ki he hia ne hokó.

Ne ʻIlo e Kau Taki ʻo e Siasí ki he Fakapō Fakatokolahí

“Neongo ne vave pē hono ʻilo ʻe Pilikihami ʻIongi mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi Sōleki Siti ki he fakapō fakatokolahí hili ʻene hokó, ne nau toki maʻu māmālie kimui e mahino ki he lahi mo e tuʻunga ʻo e meʻa fakalilifu ne fakahoko ʻe he kakai ne nau nofoʻi e fonuá. Ne nau tukuange ʻa ʻAisake Haiti ʻi he 1859 mei hono lakanga ko e palesiteni fakasiteikí mo ha kau taki ʻiloa kehe ʻo e Siasí ʻi Sita Siti ʻa ia ne ʻi ai haʻanau kaunga ki he fakapō fakatokolahí. Ne nau tuʻusi ʻa ʻAisake Haiti mo Sione D. Lī mei he Siasí ʻi he 1870.

“Ne hanga ʻe ha fakamaauʻanga lahi fakavahefonua ʻi he 1874 ʻo tauteaʻi ha kau tangata ʻe toko hiva ne kau ʻi he fakapō fakatokolahí. Ne faifai pea fakahū e tokolahi ʻo kinautolu, neongo ko Lī pē naʻe fakaʻilo, tauteaʻi, mo tamateʻi ki he hia ko ʻení. Ne ʻi ai ha tangata ʻe taha ne fakamoʻoni ia maʻá e puleʻangá [ʻo fakamoʻoni taʻe fakakounaʻi ʻo kau ki ha kau faihia kehe], ʻo iku hola ai ha niʻihi kehe ʻi ha ngaahi taʻu lahi ke hao mei he laó . Ne ongoʻi halaia mo faingataʻaʻia mo halaia moʻoni ha niʻihi kehe ʻo e kautau ne nau kau he fakapō fakatokolahí he toenga ʻo ʻenau moʻuí ʻi heʻenau toutou mohe ʻo misi ki he ngaahi meʻa ne nau fai mo sio ki aí” (Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre,” Ensign, Sept. 2007, 20).

Fakamanatu ʻo e Taʻu 150 ʻo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí:

“ʻOku tukuakiʻi pē ʻa e ngāue ne fai ʻi he [Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú] ki he kau taki fakalotofonua ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he ngaahi vāhenga ofi ki he Moʻunga Mētoú ʻa ia ne nau maʻu ha ngaahi tuʻunga fakapuleʻanga mo fakakautau pea muimui pē e kāingalotu ʻo e Siasí ki heʻenau tuʻutuʻuní. …

“… ʻOku ʻikai ke poupouʻi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi ʻoku tau tui ki aí, ʻa hono fakapoongi taʻe ʻuhinga ha kakai tangata, fafine, mo e fānau. Ko hono moʻoní, ʻokú ne taukaveʻi e melinó mo e faʻa fakamolemolé. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he meʻa ko ia ne fakahoko fuoloa [ʻi he Moʻunga Mētoú] ʻe ha kāingalotu hotau Siasí naʻe ha fehalaaki fakamamahi mo ʻikai fakatonuhiaʻi he ʻoku fehangahangai ia mo e akonaki mo e ʻulungaanga faka-Kalisitiané. … ʻOku ʻikai ha veiveiua ʻe toki fakahoko ʻe he Fakamaau Totonu Fakalangí ha tautea ʻe feʻunga mo kinautolu ne nau fakahoko e fakapō tokolahí. …

“… Fakatauange ʻe faitāpuekina kitautolu ʻe he ʻOtua ʻo e Langí, ʻa ia ko Hono ngaahi foha mo e ʻofefine moʻoni kitautolú, ke ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa kinautolu kuo nau pekia hení ʻaki haʻatau fefoakiʻaki ʻa e ʻofa haohaoá mo e laumālie ʻo e fakamolemolé ʻa ē naʻe fakahaaʻi ʻe Hono ʻAlo Tofu pē Tahá” (“150th Anniversary of Mountain Meadows Massacre,” Sept. 11, 2007, mormonnewsroom.org/article/150th-anniversary-of-mountain-meadows-massacre).