Laipelí
Lēsoni 22: Ko e Mate Fakamaʻata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.


Lēsoni 22

Ko e Mate Fakamaʻata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Talateú

Ne hanga ʻe he kau angatuʻu he lotoʻi Siasí mo e kau fakafepaki ʻi tuʻa he Siasí ʻo fakatupunga e mate fakamaʻata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmita mo hono tokoua ko Hailame Sāmitá. Naʻe fakamaʻu moʻoni heʻena maté ʻena fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava, pea mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi ne fakafoki maí. ʻE tokoni hono ako e moʻui mo e mate fakamaʻata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke fakakaukau ʻa e kau akó ki he ngaahi tāpuaki lahi ne foaki kiate kinautolu ʻe he ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa ia naʻá Ne toe fakafoki mai ai ʻEne ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Laukonga Puipuituʻá

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:4-5; 136:36-39

Naʻe feinga e ngaahi filí ke tāmateʻi ʻa Siosefa Sāmita.

ʻĪmisi
Fale Fakapōpula Kātesí

Fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo e Fale Fakapōpula Kātesí. Fakamatalaʻi ange ki he kau akó naʻe fakapoongi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono tokoua ko Hailame, ʻa ia ko e Pēteliake ki he Siasí ʻi he ʻaho 27 ʻo Sune 1844 ʻi he fale fakapōpula Kātesí ʻi ʻIlinoisi. Naʻe taʻu 38 ʻa Siosefa Sāmita pea taʻu 44 ʻa Hailame he taimi naʻá na pekia aí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:36-39 kae muimui pē ʻa e kalasí. Poupouʻi e kau akó ʻi heʻenau laukongá ke nau feinga ke ʻiloʻi e founga hono fakamatalaʻi fakanounou ʻe he ʻEikí e moʻui mo e ngāue ne fakahoko ʻe Siosefa Sāmitá. Pea aleaʻi leva e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻe he ʻEikí ʻa e moʻui mo e ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá? (ʻE lava ke kau he tali ʻa e tokotaha akó e ngaahi moʻoni ko ʻení: Naʻe fakatoka ʻe Siosefa Sāmita e fakavaʻe ki he ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení. Naʻe tonuhia pē ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá he taimi ne pekia aí, pea naʻá ne fakahoko faivelenga pē hono misiona mei he ʻOtuá.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne tupunga ai e pekia ʻa e Palōfitá, talaange kiate kinautolu naʻe nofo melino e Kāingalotú ʻi he siteiti ʻo ʻIlinoisí he taʻu ʻe tolu, ka ʻi he 1842, ne nau toe aʻusia ai e fakafepakí. Ne kau he kau fakafepaki ki he Siasí e kakai tuʻufonua ʻo ʻIlinoisí ʻi heʻenau tailiili ki he mafai fakapolitikale ʻo e Kāingalotú. Ne loto kovi ha niʻihi kehe ʻi he tupulaki fakaʻekonōmika ʻa Nāvuú pea nau manavasiʻi ki he mafai ʻo e puleʻanga fakakolo ʻo Nāvuú mo ʻene kau taú. Ne ʻikai ke mahino ki ha niʻihi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi founga ngāue pau mo makehe ʻa e Māmongá. Ne fakatahatahaʻi e ivi ʻo e kau angatuʻu he lotoʻi Siasí mo e kau fakafepaki ʻi tuʻa he Siasí ʻo fakafepakiʻi e Palōfitá mo e Siasí.

Tufa ki he tokotaha ako takitaha ha tatau ʻo e laʻipepa tufa ʻoku ʻi mui ʻi he lēsoni ko ʻení. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e konga ʻoku ui ko e “Fakafepaki ki he Palōfitá pea mo e Siasí.”

ʻĪmisi
handout, Martyrdom

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai ke maumauʻi ha lao ia he taimi ne fakaʻauha ai e fale pākí, ʻo fakatatau ki he lao ne ngāue ʻaki he taimi ne pekia ai e Palōfitá. Fakaʻaliʻali e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Dallin H. Oaks

“Naʻe ʻikai ke ngāue ʻaki e liliu ia ki he Konisitūtone ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻa ē ʻoku hā ai hono maluʻi e tauʻatāina ʻo e ongoongó mo maluʻi mei he ngaahi ngāue ʻa e koló mo e puleʻanga fakasiteití kae ʻoua ke toki aʻu ki he 1868, pea ne toki fakamālohiʻi ia ko ha lao fakapuleʻanga ʻi he 1931. … ʻOku totonu ke tau fakamaauʻi e ngāue ʻa hotau kau taki kimuʻá mei he ngaahi lao mo e fekau mo e tūkunga ʻo honau kuongá, ʻo ʻikai ko hotau kuongá” (“Joseph, the Man and the Prophet,” Ensign, May 1996, 72).

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke manatua e foʻi sētesi fakaʻosi he fakamatala ʻa ʻEletā ʻOakesí ʻi heʻetau fakakaukau atu ki he ngaahi ngāue ʻa e kau taki kimuʻa ʻo e Siasí? (Mahalo te ke loto ke fakamahinoʻi ko e tokolahi taha ʻo e kāingalotu ʻi he fakataha alēlea ʻa e kolo ko Nāvuú ko ha kāingalotu ʻo e Siasí, ka naʻa nau ngāue ʻaki honau mafai ko e kau ngāue fakapuleʻanga ne filí he taimi ne nau fekauʻi ai ke fakaʻauha e fale pākí. Naʻe ʻikai ke fai ʻe he Siasí ia ha meʻa ki he fale nusipepá, ka naʻe hanga ʻe he fakataha alēlea fakakoló ia ʻo fai e meʻa ke “taʻofi ai e … fekeʻikeʻí” [ʻi he History of the Church, 6:432]).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e konga he laʻipepa tufá ʻoku ui ko e “Ko Hono Tukuakiʻi Hala ʻo Siosefa mo Hailamé.” Kole ha tokotaha ako ʻe taha ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:4 Fakaafeʻi e kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he kikite ʻa Siosefa Sāmita lolotonga ʻene fononga ki Kātesí.

  • Neongo ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha taha ʻe haohaoa, ʻokú ke pehē ko e hā ʻe fai ʻe ha taha ke ne “maʻu ʻa e konisēnisi ʻoku ʻataʻatā mei he fai hala ki he ʻOtuá, pea ki he kakai kotoa pē”? (T&F 135:4).

Fakamatalaʻi ange ʻi he teuteu ʻa Hailame Sāmita ke ʻalu ki he Fale Fakapōpula Kātesí, naʻá ne lau e ʻEta 12:36–38 peá ne peluki leva e pēsí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:5 ʻa ia ko ha ngaahi veesi ne toʻo fakahangatonu mei he lea ʻa ʻEtá, kae muimui pē ʻa e kalasí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau pe ko e hā ʻe ngali mahuʻingamālie ai e potufolofola ko ʻení kia Hailamé. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻoku makehe kiate kinautolu.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ha ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea pau mei he ngaahi veesi ko ʻeni meí he tohi ʻa ʻEtá ne mahuʻinga mālie kia Hailame ʻi heʻene ʻamanaki ke nofo pilīsoné mo e ngalingali ʻe iku ai ki haʻane mate?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko ʻení: “ʻE ʻilo ai ʻe he kakai fulipē ʻoku ʻikai ʻuliʻi hoku ngaahi kofú ʻi homou totó”? (Fakakaukau ke ʻai e kau akó ke fakafekauʻaki e veesi 5 mo e Sēkope 1:19 mo e Mōsaia 2:27 ke ʻilo e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko ʻení. Ko ha taukei fakaako folofola mahuʻinga ʻa hono ako ke fakafekauʻaki ha folofola mo ha ngaahi folofola kehe he ʻoku maʻu ai ha mahino lahi ange.

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki he faʻahinga ongo ne maʻu ʻe Siosefa mo Hailame ʻi heʻena ʻiloʻi kuo kakato hona uiuiʻí mo e fatongia mei he ʻOtuá ʻi he lelei taha naʻá na malavá.

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he sīpinga ʻa Siosefa mo Hailamé ʻe lava ʻo tokoni ki hono fakahoko hotau ngaahi fatongia mei he ʻOtuá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:1-3, 6-7

Mate Fakamaʻata ʻi he Fale Fakapōpula Kātesí mo e fakalāngilangi kia Siosefa Sāmitá

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e ʻuluʻi vahe ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135. (Mahalo te ke fie maʻu ke fakamahinoʻi ʻoku hā mei he faikehekehe ʻo e ʻuluʻi vahe ko ʻeni ʻi he pulusinga ʻo e 1981 mo e 2013 ha fakatonutonu foʻou ne toki fai. Fakaafeʻi ha kau ako tokolahi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:1-2 pea mo e konga he fakamatala ke tufá ʻoku ui ko e “Fakapoongi ʻi he Fale Fakapōpula Kātesí.” Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai lolotonga e lau ʻa e kau akó.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko e “ke fakamaʻu e fakamoʻoni ʻo e tohí ni pea mo e Tohi ʻa Molomoná”?

(ʻI hono vahevahe ko ia ʻe he kau akó ʻenau ngaahi fakakaukaú, hiki he palakipoé e fakaʻuhinga ko ʻení: ke “fakamaʻú” ko hono fokotuʻu maʻu ha meʻa, hangē ko e fakamoʻoní. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ki he kau akó ke nau hiki e fakaʻuhinga ko ʻení ʻi heʻenau folofolá ʻo ofi ki he veesi 1

Kole ki he kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:3, 6-7, ʻo kumi e ngaahi moʻoni ʻoku tau ako mei he fanongonongo ko ʻeni ki hono fakapoongi ʻo Siosefa mo Hailame Sāmitá.

  • Ko e hā ha ngaahi moʻoni ʻokú ke ako mei he fanongonongo ko ʻeni ki hono fakapoongi ʻo Siosefa mo Hailame Sāmitá? (ʻE lava ke maʻu ʻe he kau akó ha ngaahi moʻoni lahi, kau ai e ngaahi meʻá ni: Kuo fai ʻe Siosefa Sāmita ha meʻa lahi ange ʻi ha toe taha kehe ki hono fakamoʻui ʻo e kakai ʻi he māmaní tukukehe pē ʻa Sīsū Kalaisi.) Ne ʻomi e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki hono fakamoʻui ʻo e māmaní.)

  • Kapau ne ʻikai fakahoko e ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e hā leva ha ngaahi founga pau ne mei kehe ai hoʻo moʻuí?

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻoku maʻu ʻi he konga ʻo e fakamatala ke tufá ʻoku ui ko e “Ngaahi Fakalāngilangi ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.“

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻiloʻi ne lau ʻe he kaungāmeʻa fafale ʻo Siosefa Sāmitá ko ha palōfita mo ha “tangata haohaoa mo angatonu ia”?

Fakaʻosi ʻaki hano ʻeke ki he kau akó pe ʻoku ʻi ai hanau niʻihi te nau fie vahevahe ʻenau fakamoʻoni kia Siosefa Sāmitá. Poupouʻi e kau akó ke nau fekumi ki ha ngaahi faingamālie ʻi he ngaahi ʻaho ka hokó ke vahevahe ai ʻenau fakamoʻoni ki ha niʻhi kehe fekauʻaki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono fatongia ʻi hono fakafoki mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó

Ko e Mate Fakamaʻata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Ngaahi Fakavaʻe ʻo Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí—Lēsoni 22

Fakafepaki ki he Palōfitá pea mo e Siasí

ʻI Sune 1844 ne fakalalahi e tāufehiʻa ki he Siasí. Ne aleaʻi ʻe ha kakai tuʻufonua ʻi ʻIlinoisi ke tuli e Kāingalotú mei he siteití, kae faʻufaʻu ha niʻihi kehe ke tamateʻi e Palōfitá. Ko e niʻihi ʻo kinautolu ne fakafepaki fakafufū ki he Palōfitá pea mo e Siasí ko ha kāingalotu kimuʻa ʻo e Siasí ne hē mei he moʻoní. ʻI he ʻaho 7 ʻo Sune 1844, ne hanga ai ʻe Viliami Lao ne hoko kimuʻa ko ha Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo ha kakai kehe ne hē mei he moʻoní, ʻo paaki e ʻuluaki fakamatalá ʻi ha nusipepa ne ui ko e Nauvoo Expositor. Ne ngāue ʻaki ʻe he kau tangatá ni e nusipepá ke fakaongoongokoviʻi ʻa Siosefa Sāmita mo e kau taki kehe ʻo e Siasí koeʻuhi ke tafunaki e fakafepaki ki he Palōfitá pea mo e Siasí. Ne ʻiloʻi ʻe Siosefa Sāmita ko e pule kolo ʻo Nāvuú, mo ha niʻihi tokolahi ʻo e fakataha alēlea fakakolo ʻo Nāvuú ʻe hanga ʻe he ngaahi laukovi ʻa e nusipepá ʻo fakatupu ha ngaahi fetāʻaki ʻi he koló. Ne nau fakahā leva ʻoku fakatupu ʻe he nusipepá ha fakamoveuveu ki he kakaí pea nau tuʻutuʻuni ke fakaʻauha e nusipepa ko e Nauvoo Expositor.

Ko hono Tukuakiʻi Hala ʻa Siosefa mo Hailamé

“Ko e ola ʻo e tuʻutuʻuni naʻe fai ʻe he pulekoló mo e fakataha alēlea ʻo e koló [ke fakaʻauha e Nauvoo Expositor], ko hono fakahoko ʻe he kau maʻu mafai ʻo ʻIlinoisí ha ngaahi tukuakiʻi loi mo taʻe ʻuhinga ʻo e Palōfitá, hono tokoua ko Hailamé, pea mo ha kau ʻōfisa kehe ʻo e kolo ko Nāvuú ki he fakamoveuveu. Ne tuʻutuʻuni ʻe he kōvana ʻo ʻIlinoisí, Tōmasi Footi, ke hopoʻi ʻa e kau tangatá ni ʻi Kātesi ʻi ʻIlinoisi, ko e tuʻuʻanga ia ʻo e ʻōfisi ʻo e puleʻangá, peá ne palōmesi ange te ne maluʻi kinautolu. Naʻe ʻilo ʻe Siosefa kapau ʻe ʻalu ki Kātesi, ʻe tuʻu fakatuʻutāmaki lahi ange ia ki heʻene moʻuí koeʻuhí ko e kau fakatanga naʻa nau fakamanamanaʻi iá.

ʻI he tui ʻa Siosefa mo Hailame ko kinaua pē ʻoku fie maʻu ʻe he kau fakatangá, naʻá na mavahe leva ki he Hihifó ke maluʻi ʻena moʻuí. ʻI he ʻaho 23 ʻo Suné, naʻá na kolosi ai ʻi he Vaitafe Misisipí, ka ʻi he konga ki mui ʻo e ʻaho ko iá, ne maʻu ʻe he kau tangata mei Nāvuú ʻa e Palōfitá ʻo fakahā ange ʻe ʻohofi ʻe he kau sōtiá ʻa e koló ʻo kapau he ʻikai ke ʻalu ki he kau maʻu mafai ʻi Kātesí. Naʻe loto ʻa e Palōfitá ke ne fai ʻa e meʻá ni, ʻi heʻene ʻamanaki ke fakalelei mo e kau ʻōfisa fakapuleʻangá pea mo e kau fakatangá. ʻI he ʻaho 24 ʻo Suné, naʻe fepōpoaki ʻaki ai ʻa Siosefa mo Hailame Sāmita mo hona ongo fāmilí peá na heka atu mo ha kau ʻōfisa ʻo e kolo ko Nāvuú ʻo hangatonu ki Kātesi, ʻo na tukulolo fiemālie pē ki he kau ʻōfisa ʻo e vahefonuá ʻi Kātesí he ʻaho hono hokó. Hili hono tukuange ʻo e ongo tautehiná ʻi hano totongi maluʻi ʻi he tukuakiʻi ne faí, naʻe toe fakaʻilo loi kinaua ki he talisone ki he siteiti ʻo ʻIlinoisí, pea toe puke ai kinaua, ʻo tukupōpula ʻi he Fale Fakapōpula Kātesí ke tali hopo. Naʻe pole ai ʻa ʻEletā Sione Teila mo Uiliate Lisiate, ko e ongo mēmipa pē ia ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá naʻe ʻikai ngāue fakafaifekau he taimi ko iá, ke nau kaungā ō” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 611–12).

Fakapoongi ʻi he Fale Fakapōpula Kātesí

Lolotonga e taimi ʻahó ʻi he ʻaho 27 ʻo Sune 1844, ne ʻoange ʻe ha tokotaha ʻaʻahi ha pekenene kia Siosefa. ʻI he feinga ʻa e kau fakatangá ke hū ki he loki naʻe ʻi ai ʻa e Palōfitá mo e kau tangata kehé, ne fanaʻi ʻa Hailame ʻo mate, ʻi haʻane feinga ke maluʻi e taha kotoa ʻi he lokí. Ne puna ʻa Siosefa ki he matapaá mo ala atu ʻi he tuʻa matapaá ke fanaʻi e pekenené. Ko e foʻi mahafu pē ʻe tolu mei he foʻi mahafu ʻe onó naʻe paá, ʻo lavea ia ha niʻihi ʻo e kau fakatangá. Ne feinga e kau fakatangá ke fakahū mai ʻenau meʻafaná he matapā ne ava fakakonga pē, pea feinga ʻa Sione Teila ke tā ʻaki hono tokotokó e ngaahi kauʻi meʻafaná.

ʻI he fakaʻau ke fakalalahi e fetaʻomi mai he matapaá, ne feinga leva ʻa Sione Teila ke hola mei he lokí ʻi ha matapā sioʻata. ʻI heʻene feinga ke puna he matapā sioʻatá, naʻe fanaʻi ia ʻi he alangá mei he matapaá pea toe fanaʻi ia ʻe ha taha mei tuʻa. Naʻá ne tō ki he falikí, pea lolotonga ʻene feinga ke aʻu ki he lalo mohenga ofi ki he matapā sioʻatá, naʻá ne lavea lahi mei ha toe foʻi fana kehe ʻe tolu. ʻI he taimi ko ia ne fakahū mai ai e ngaahi meʻafaná ʻi he matapaá, ne kamata ke tā ʻaki kinautolu ʻe Uiliate Lisiate ʻaki ha tokotoko.

Ne fakakaukau ʻa Siosefa Sāmita ke hola he matapā sioʻata tatau. ʻI he hokohoko atu e feinga ʻa Uiliate Lisiate ke kalofi e kau fakatangá he matapaá, ne puna e Palōfitá ia ki he matapā sioʻata ne avá. ʻI heʻene fai iá, ne tau ha ngaahi foʻi mahafu ʻiate ia mei loto mo tuʻa ʻo e fale fakapōpulá. Naʻá ne tō kituʻa mei he matapā sioʻatá mo kaila, “ʻE ʻEiki, ʻe hoku ʻOtua!” pea tō leva ki lalo ki he kelekelé. Naʻe feʻohofi kituʻa e kau fakatanga naʻe ʻi loto he fale fakapōpulá ke fakapapauʻi kuo mate ʻa Siosefa. Neongo ne ʻikai ke ʻi ai ha kāingalotu ʻo e Siasí ne ʻalu ki Kātesi, ka naʻe hola e kau fakatangá he kaila ʻa ha taha ʻo pehē, “ʻKo e kau Māmongá ʻeni!”

Ko e Ngaahi Fakalāngilangi ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Ne pehē ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

“Ne ʻofeina mo poupouʻi ʻe he kakai tangata ne nau ʻiloʻi lelei taha ʻa Siosefa mo vāofi mo ia ʻi he tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e Siasí, ko ha palōfita. Ne fili pē hono tokoua ko Hailame ke mate ʻi hono tafaʻakí. Naʻe pehē ʻe Sione Teila naʻe ʻi ai fakataha mo ia ʻi hono fakapōngí: ‘ʻOku ou fakamoʻoniʻi ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, mo e kau ʻāngeló, pea mo e tangatá, ko ha tangata lelei, fakaʻeiʻeiki, mo angatonu ʻa Siosefa— … pea naʻe haohaoa hono ʻulungāngá ʻi heʻene toko tahá pea ʻi he kakaí—pea naʻá ne moʻui mo pekia ko ha tangata ʻa e ʻOtuá’ (The Gospel Kingdom [1987], 355; vakai foki, T&F 135:3). Naʻe pehē ʻe Pilikihami ʻIongi: ‘ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku ʻi ai ha tangata ʻe moʻui ʻi he māmaní naʻá ne ʻiloʻi lelei ange ʻa [Siosefa Sāmita] ʻiate au; pea ʻoku ou lotolahi ke pehē, ne teʻeki ke ʻi ai ha tangata lelei ange kuo moʻui pe ʻe moʻui ʻi he māmani ko ʻení ʻo hangē ko iá, tukukehe pē ʻa Sīsū Kalaisi’ [Discourses of Brigham Young, sel. John A. Widtsoe (1954), 459]” (“Joseph, the Man and the Prophet,” Ensign, May 1996, 73).