‘Inisititiuti
Vahe 17: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43–45


Vahe 17

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43–45

Talateú mo e Fakahokohoko ‘o e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he tūʻuta ʻa Siosefa Sāmita ki Ketilani ʻOhaiō ʻi Fēpueli 1831, naʻá ne ʻilo ai kuo takihalaʻi ha niʻihi ʻo kinautolu ne uluí ʻi he tōtuʻa ʻa e lotú mo e ngaahi fakahā loí. Naʻe pehē ʻe ha niʻihi ʻoku nau maʻu ha ngaahi fakahā, kau ai ha fefine ne ʻiloa ko Mīsisi Hāpolo ʻa ia naʻá ne pehē ko ha palōfita fefine ia. Koeʻuhí kuó ne kākaaʻi ha niʻihi ʻo e Kāingalotú, naʻe lotu ai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e meʻa ne hokó peá ne maʻu ai ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43. Naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení ʻa e ngaahi moʻoni naʻá ne fakamanatu ki he Kāingalotú e founga ʻa e ʻOtuá ki hono foaki e fakahā ki he Siasí.

Kuo uiuiʻi ʻe he ʻEikí kimuʻa e kaumātuʻa ʻo e Siasí ke nau talaki e ongoongoleleí (vakai, T&F 42:4–8). ʻI he taimi nounou pē hili hono ʻomi e fekau ko iá, naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ha fakahā ʻa ia ʻoku lekooti he taimí ni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44, ʻo fakahinohinoʻi e kaumātuʻá ke nau teuteu ki ha konifelenisi. Naʻe talaʻofa ai ʻe he ʻEikí kiate kinautolu kapau te nau fakaʻaongaʻi ʻa e tui kiate Iá, te nau maʻu Hono Laumālié pea ikunaʻi ʻa honau ngaahi filí.

ʻI he tupulaki ʻa e Siasí ʻi Ketilaní, ne fakalalahi ai e fakafepaki ki he Siasí. Ne ʻohofi ʻe he kau fakaangá e Siasí ʻi he ngaahi nusipepá mo fai ha ngaahi feinga kehe ke fakafepakiʻi e Kāingalotú. ʻI Māʻasi 1831, lolotonga e taimi ko ʻeni ʻo e fakafepakí, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline moe Ngaahi Fuakava 45. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení ʻa e ngaahi ʻaho kimui ní, ko e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí, mo e Selusalema Foʻoú, pe ko Saione.

Nōvema 1830–Fepueli 1831Hili e mavahe e kau faifekaú, naʻe pehē ʻe he niʻihi ʻo e kau ului foʻou ʻi Ketilani ʻOhaioó, ne nau maʻu ha ngaahi tohi mei he langí.

Konga kimuʻa ʻo e 1831 Naʻe ʻasi ha ngaahi lipooti loi fekauʻaki mo e Kāingalotú mo ʻenau tuí ʻi he ʻū nusipepa ʻi ʻOhaioó, hangē ko e Painesville Telegraph.

Fēpueli 1831Naʻe pehē ʻe “Mīsisi Hāpolo,” ko ha tokotaha ne toki ului ʻi ʻOhaiō, ko ha palōfita fefine ia ʻa e ʻEikí.

Fēpueli 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43.

Fēpueli 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44.

7 Māʻasi, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45.

Konga kimuʻa ʻo Sune 1831 Naʻe fakahoko ai ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi Ketilani, ʻOhaiō.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he taimi naʻe aʻu ai ʻa Sione Uitemā ki Ketilani ʻOhaiō ʻi Sanuali 1831, naʻá ne ʻilo ai ne kākaaʻi ha niʻihi ʻo e kau ului foʻoú ʻe ha niʻihi toko siʻi ne nau pehē naʻa nau maʻu ha ngaahi fetuʻutaki ngali kehe mo fakaofo mei he langí. Ne taku naʻe hā e ngaahi fakahā loi ko ʻení ʻo hangē ha “tohi ʻi he takafi tuʻa ʻo e Tohi Tapú, pea ʻi ha kiliʻimanu, ʻa ia naʻe tētē ʻi he ʻataá, pea ʻi honau tuʻa nimá, pea mo ha ngaahi meʻa laulaunoa mo taʻeʻaonga pehē ” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, ed. Michael Hubbard MacKay and others [2013], 256).

Ne fakalalahi e ngaahi hohaʻá ʻi he taimi ne “haʻu ai ha [fefine ko Mīsisi Hāpolo] mo ha fakangalingali lahi ʻokú ne fakahā ha ngaahi fekau, ngaahi fono mo ha ngaahi meʻa kehe” (Joseph Smith, in Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 101, josephsmithpapers.org). Naʻe pehē ʻe Sione Uitemā, ko e faihisitōlia ʻa e Siasí he taimi ko iá, naʻe taki halaʻi ʻe he ivi tākiekina ʻo e fefiné ni ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí: “Lolotonga e taimi ko ʻení naʻe ʻi ai ha fefine ko Hāpolo naʻá ne pehē ko ha palōfita fefine ia ʻa e ʻEikí, peá ne pehē naʻá ne maʻu ha ngaahi fakahā lahi, mo ʻiloʻi naʻe moʻoni e Tohi ʻa Molomoná; pea [naʻá ne tui] ʻoku totonu ke ne hoko ko ha faiako ʻi he Siasi ʻo Kalaisí. Ne hangē [naʻá ne] mātuʻaki loto ʻapasia pea naʻá ne kākaaʻi e niʻihi naʻe ʻikai ke nau lava ʻo ʻiloʻi ʻene mālualoí” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Histories, Volume 2: Assigned Histories, 1831–1847, ed. Karen Lynn Davidson and others [2012], 29; spelling, capitalization, and punctuation standardized; vakai foki, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, 257, note 95).

Ne hoko e ngaahi ngāue ʻa e fefiné ni ko ha pole ki he tokāteline naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Siasí ʻi Feieti Niu ʻIoke, ʻi he ngaahi māhina kimuʻá ʻo pehē: Ko e Palōfita pē ko Siosefa Sāmitá ʻa e tokotaha te ne lava ʻo “maʻu ʻa e ngaahi fekau mo e ngaahi fakahā” ki he Siasí (T&F 28:2). Ka neongo ia, ko e Kāingalotu toko siʻi mei Niu ʻIoke naʻa nau ʻilo ki he fakahā ko ʻení, naʻe teʻeki ke nau aʻu ki Ketilani, pea ne teʻeki ke paaki ha taha ʻo e ngaahi fakahā kimuʻá. Ko ha kau ului foʻou ʻa e Kāingalotu Ketilaní, pea ko e lahi tahá naʻe ʻikai ke nau ʻilo ki he founga ʻa e ʻEikí kuo fokotuʻu fakalangi ki hono fakahā Hono finangaló ki Hono Siasí. Ko ia ai, naʻe fehuʻi e Palōfitá ki he ʻEikí fekauʻaki mo e meʻa naʻe hokó peá ne maʻu ha fakahā koeʻuhí “ke ʻoua naʻa kākaaʻi ʻa [e Kāingalotú]” (T&F 43:6).

ʻĪmisi
Mape Fika 5: Ko e Feituʻu Niu ʻIoke, Penisilivēnia, mo ʻOhaiō ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:1–7

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻoku maʻu pē ʻa e ngaahi fakahaá mo e ngaahi fekaú ʻo fakafou ʻi Heʻene palōfita kuo filí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:2–7. ʻOku maʻu e fakahā ki he Siasí ʻo fakafou ʻi he palōfita moʻuí

ʻI he tali ki he fehuʻi ʻa e Palōfitá fekauʻaki mo Mīsisi Hāpolo mo e ngaahi fakahā loi kehe ne hoko ʻi Ketilani, ʻOhaioó, naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú “ʻoku ʻikai ke ʻi ai mo ha taha kehe kuo fili kiate kimoutolu ke maʻu ʻa e ngaahi fekaú mo e ngaahi fakahaá” makehe mei he Palesiteni ʻo e Siasí (T&F 43:3). Naʻe akonaki ʻa Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí (1871–1961) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo pehē:

“ʻOku maʻu ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí … ha fakakoloa fakalaumālie makehe … , he ko ia ʻa e Palōfitá, Tangata Kikite, mo e Tangata Maʻu Fakahā ki he Siasí fakakātoa.

“Kuo pau ke tau manatuʻi heni—kuo pau ke tau ʻilo—ko e Palesiteni pē ʻo e Siasí, ko e Taulaʻeiki Lahi Pulé, … ʻokú ne maʻu e totonu ke maʻu e ngaahi fakahā ki he Siasí, neongo pe ʻoku foʻou pe ko hono toe fakamanatu mai, pe ko hono ʻomi ha ngaahi fakaʻuhinga kuo fakamafaiʻi ki he folofolá ʻa ia ʻoku kaunga ki he Siasí, pe liliu e ngaahi tokāteline ʻo e Siasí ʻi ha faʻahinga founga. Ko e folofolaʻanga pē ia ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní maʻá e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻa e Siasi moʻoni pē tahá. Ko ia tokotaha pē te ne lava ʻo fakahā e finangalo ʻo e ʻOtuá ki hono kakaí” (“When Are the Writings and Sermons of Church Leaders Entitled to the Claim of Scripture?” [address to Church Educational System religious educators, July 7, 1954], 6, emp.byui.edu/marrottr/ClarkWhenAreWritings.pdf).

ʻĪmisi
portrayal of the Prophet Joseph Smith praying

ʻOku ʻomi e ngaahi fakahā mo e ngaahi fekau ki he Siasí ʻo fakafou ʻi he sēvaniti pē ʻa e ʻEikí kuo filí (vakai, T&F 43:2–7).

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fono ʻokú ne puleʻi e founga ʻoku maʻu ai e fakahā ʻi he Siasí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43 neongo ʻoku lava pea totonu ke maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituituí e fakahā fakatāutahá (vakai, T&F 43:16), ʻoku ʻi ai ha fakahokohoko ʻi he founga ʻoku foaki ai e fakahaá ki he Siasí fakakātoá. Naʻe fakamatalaʻi fakanounou ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻe nima fekauʻaki mo e founga ʻoku fakahā ai ʻe he ʻOtuá ʻa e moʻoní ʻi Hono Siasí:

“ʻUluakí, kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá e ngaahi kií mo e mafaí kia Siosefa Sāmita mo kinautolu kotoa pē ʻi mui ʻiate ia kuo uiuiʻi ko e kau Palesiteni ʻo e Siasí.

“Ko hono uá, ko e ngaahi kī mo e mafai ko iá kuo pau ke ʻoua naʻa teitei foaki ia ki ha kakai kehe, pea ko kinautolu ʻoku nau maʻu e mafai peheé ʻoku ‘ʻiloa ʻe he [Siasí]’ [T&F 42:11].

“Ko hono tolú, ʻoku maʻu ʻa e fakahā hokohokó mo e tataki ki he Siasí ʻo fakafou ʻi he Palesiteni ʻo e Siasí, pea he ʻikai pē ke ne takihalaʻi ʻa e Kāingalotú.

“Ko e faá, ʻe malava ke maʻu ʻe he kau mēmipa fakafoʻituitui ʻo e Siasí ha fakahā ki honau ngaahi uiuiʻí mo e tafaʻaki ʻoku nau tokangaʻí pea ki honau fāmilí. He ʻikai ke nau lava ʻo maʻu ha fakahinohino fakalaumālie kiate kinautolu ʻoku maʻu mafai māʻolunga angé.

“Ko e nimá, ko kinautolu ʻoku nau pehē ʻoku nau maʻu ha fakahā fakahangatonu mei he ʻOtuá ki he Siasí, mavahe mei he founga kuo ʻosi fokotuʻú mo e laine ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku takihalaʻi kinautolu. ʻOku kaunga foki ʻeni ki ha taha pē ʻoku muimui kiate kinautolu” (“The Prophetic Voice,” Ensign, May 1996, 7).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:4. “ʻE ʻikai te ne maʻu ha mālohi tuku kehe pē ke fili ha tokotaha kehe”

Naʻe kau ʻi he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí kau ki he founga hono maʻu ʻo e fakahaá ʻi he Siasí, ʻa e fokotuʻu ko ia neongo kapau ʻe mole meia Siosefa Sāmita ʻa e faingamālie ke ne hoko ko e palōfita ʻa e ʻOtuá, ka te ne kei maʻu pē ʻa e mālohi ke fokotuʻu ha tokotaha kehe ʻo fakamafaiʻi ke ne fetongi ia. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siaosi Q. Kēnoni (1827–1901) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e tūkunga makehé ni ʻo pehē: “ʻI he taimi naʻe folofola ai e ʻEikí kia Siosefa fekauʻaki mo e toó, naʻá ne pehē te ne maʻu ʻa e mafai ke fokotuʻu ha tokotaha kehe ko hono fetongi [vakai, T&F 43:4], pea he ʻikai maʻu ʻe ha taha ʻa e totonu ke ngāué tuku kehe ka fakanofo ia ʻi he mafaí, pe fou mai ʻi he foungá [vakai, T&F 43:7]. Te ke ʻilo ai ʻi he fakahā kuó u laú he ʻikai lava ha tangata ʻo maʻu e mafaí ʻi ha feituʻu kehe. Kuo pau ke fakafou mai ia ʻi he Lakanga Fakataulaʻeiki māʻoniʻoní. ʻE malava ke pehē ʻe he tangatá kuo nau fanongoa e leʻo ʻo Sīsuú, pe fanongoa ē mo ē; ka te ke ʻilo ʻe ʻalu fakataha e mālohi ʻo e ʻOtuá mo e ngaahi kī [ʻo e lakanga fakataulaʻeikí], pea ʻe muimui ʻa ʻEne tāpuakí ʻi he pule ʻa ʻEne kau tamaoʻeiki ʻoku nau maʻu e mafaí” (“Discourse by Elder Geo. Q. Cannon,” Deseret News, Dec. 15, 1869, 532).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:7. “Hū mai … ʻi he matapaá pea fakanofo”

Kuo tali mahino ʻi he folofolá ha faʻahinga fehuʻi pē kau ki he tokotaha kuo fili ʻe he ʻEikí ke tataki ʻa Hono kakaí. Naʻe akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē:

“Ko ia ʻoku ʻikai hū ʻi he matapā ki he loto ʻā sipí, ka ʻoku kaka hake ʻi he hala kehe, ko e kaihaʻa ia mo e fakamālohi.

“Ka ko ia ʻoku hū ʻi he matapaá, ko e tauhi ia ʻo e fanga sipí” (Sione 10:1–2).

ʻE lava ke maʻu ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ha loto-falala he ʻikai ʻalu hake ha taki ʻi ha ngaahi tūkunga ngali kehe pe ʻi he fakanofo fakafufū, he kuo palōmesi mai ʻa e ʻEikí ko e kau taki lakanga fakataulaʻeikí “ʻe fakanofo [kinautolu] ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ha mafai, pea ʻoku ʻiloa ʻe he siasí ʻokú ne maʻu ha mafai pea kuo fakanofo totonu ia ʻe he kau taki ʻo e siasí” (T&F 42:11).

ʻOku totonu ke tokanga e kāingalotu ʻo e Siasí telia ʻa kinautolu ʻoku pehē ʻoku nau maʻu e mafai pe fakanofo makehe ke tataki e fānau ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi ʻo pehē:

“Talu mei he kamataʻangá kuo feinga ha niʻihi ʻi loto mo tuʻa fakatouʻosi ʻo e Siasí ke fakalotoʻi e kāingalotu ʻo e Siasí ke ʻoua te nau muimui ki he ngaahi fakahā kuo tataki fakalaumālie, ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. Kuo pehē ʻe he niʻihi ʻoku feinga ke takihalá kuo nau maʻu ha ngaahi fakakoloa makehe ʻo e potó pe tataki fakalaumālié mavahe mei he founga ʻa e Siasí kuo ʻosi fokotuʻú. …

“Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1832–33 ‘he ʻikai teitei haʻu ha ʻāngelo moʻoni mei he ʻOtuá ke fakanofo ha tangata, koeʻuhí kuo ʻosi fekauʻi mai kinautolu ke fokotuʻu e lakanga fakataulaʻeikí ʻaki hono fakanofo au ki aí; pea kuo toe fokotuʻu ai e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he māmaní, pea [mo e] mālohi ke fakanofo e niʻihi kehé, he ʻikai teitei haʻu ha talafekau fakalangi ke fakahohaʻasi e mālohi ko iá ʻaki hano toe fakanofo ha taha. … Ko ia te mou ʻilo ai foki, mei he taimí ni ʻo fai atu, kapau ʻe ʻalu atu ha tangata kiate koe ʻo fakahā kuo fakanofo ia ʻe ha ʻāngelo, kapau pē ʻoku ʻikai ke ne loi, kuo fakamālohiʻi ia ʻe ha ʻāngelo ʻa e tēvoló koeʻuhí ko e angahalá, koeʻuhí he ʻikai teitei ʻave e lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení mei he siasí ni ’ [Orson Hyde, ‘Although Dead, Yet He Speaketh,’ Millennial Star, Nov. 20, 1846, 139]” (“The Prophetic Voice,” 5, 7).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:8–16

Ko ha fekau ke feakoʻaki mo fefakamaamaʻaki

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:8–11. “Mou fehaʻiʻaki ʻa kimoutolu ke ngāue ʻi he māʻoniʻoni kakato ʻi hoku ʻaó”

ʻI he taimi ʻoku fakataha ai e kāingalotu ʻo e Siasí ke “feakoʻaki mo fefakamaamaʻakí” (T&F 43:8), ʻoku nau muimui ai ki ha sīpinga kuo fokotuʻu fakalangi ki hono akoʻi mo ako e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku teuteuʻi ʻe he fakahinohino ʻo e ongoongoleleí ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá ke fakamāʻoniʻoniʻi kinautolu ʻi heʻenau ngāueʻi e meʻa kuo nau akó. ʻOku ʻikai feʻunga ke maʻu pē ha ʻilo ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. Ko kinautolu ʻoku nau tali e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku nau fai ha ngaahi fuakava ʻokú ne “fehaʻiʻaki [kinautolu] ke ngāue ʻi he māʻoniʻoni kakato ʻi [he ʻao ʻo e ʻEikí]” (T&F 43:9).

ʻOku ʻomi ʻe he konifelenisi lahí, ʻa ia ʻoku fakahoko tuʻo ua he taʻu kotoa, ha faingamālie mahuʻinga ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke nau maʻu ha fakahinohino ʻo e ongoongoleleí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Paula V. Sionisoni ʻo e Kau Fitungofulú, ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻikai feʻunga ai ke fanongo pē ki he ngaahi pōpoaki ʻoku fai ʻi he konifelenisi lahí: “ʻOku fie maʻu ke tau loto fiemālie ke muimui ki he akonaki ʻoku tau fanongo ki aí, kae lava ke liliu ʻe he ngaahi pōpoaki ʻo e konifelenisi lahí ʻetau moʻuí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻi ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻke mou feakoʻaki mo fefakamaamaʻaki ʻa kimoutolu ʻo ka mou ka fakataha, koeʻuhi ke mou ʻiloʻi … ʻa e founga ke fai ʻo kau ki he ngaahi tefito ʻo ʻeku fonó mo e ngaahi fekaú’ [T&F 43:8]. Ka ʻoku ʻikai feʻunga pē ʻa hono ʻiloʻi ʻʻa e founga ke faí.’ Naʻe pehē ʻe he ʻEikí ʻi he veesi hokó, ʻMou fehaʻiʻaki ʻa kimoutolu ke ngāue ʻi he māʻoniʻoni kakato ʻi hoku ʻaó’ [T&F 43:9]. ʻOku fakaava ʻe he loto fiemālie ko ʻeni ke ngāue ʻo fakatatau ki he meʻa kuo tau akó, ʻa e ngaahi matapā ki he ngaahi tāpuaki fakaofó” (“The Blessings of General Conference,” Ensign pe Liahona, Nov. 2005, 52).

ʻIkai ngata pē ʻi he ʻuhinga ki hotau fatongia fakatāutaha ke ngāue fakatatau ki he ngaahi fono mo e ngaahi fekau ʻoku tau maʻu mei he ʻEikí, ka ʻoku fokotuʻu mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:8–9 ʻi he taimi ʻoku tau fakataha ai ke feakoʻaki mo fefakamaamaʻaki ʻi he ongoongoleleí, ʻoku tau fehaʻiʻaki fakataha ai kitautolu ko ha Kāingalotu. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Lolenisō Sinou (1814–1901) ʻo pehē:

“Kuo pau ke mahino kiate kitautolu kuo pau ke tau fakahoko ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni te tau lava ai ke hoko ko ha kakai uouangatahá, ke ʻuuni hotau ngaahi lotó kae lava ke tau taha, ka he ʻikai teitei lava ʻeni ia ʻo hoko kae ʻoua kuo fakahoko ha ngaahi meʻa pau, ko ha ngaahi meʻa ʻe fie maʻu ke tau ngāueʻi lahi ʻi heʻetau tafaʻakí.

“ʻE anga fēfē haʻamou ngāue ke ʻuuni fakataha kimoutolu? ʻE anga fēfē ha ngāue ʻa ha tangata ke taha mo hono kaungāʻapí? Kapau ʻoku feohi ha ongo tangata ka naʻe ʻikai ke na teitei maheni, ʻe anga fēfē haʻana ngāue ke maʻu ha anga fefakakaumeʻaʻaki ʻiate kinaua, ha vāofi pea mo ha feʻofaʻaki ʻiate kinaua? Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ke fakahoko ha meʻa, ʻo ʻikai ʻe he tafaʻaki pē ʻe taha, ka kuo pau ke fai ia ʻe he taha pea pehē mo e taha ko ʻeé. He ʻikai taau ia ke fakahoko pē ʻe he toko taha ʻa e ngāué; he ʻikai feʻunga ke maʻu pē ʻe he toko taha ʻa e ngaahi ongó mo ne fakahoko toko taha pē ʻa e ngāué, ka koeʻuhí ke na taha ʻi heʻena ngaahi ongó mo e ʻofá—kuo pau ke fie maʻu ke na fakatou ngāue” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Lolenisō Sinou [2012] 223–24).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 43:12–14. Ko hono poupouʻi e palōfitá ʻo fakafou ʻi he tuí mo e lotú

Hangē ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:12–14, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú te nau lava ʻo poupouʻi e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo fakafou ʻi he tuí mo e lotú pea te nau lava foki ʻo tokonaki e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻa hono fāmilí. Naʻe līʻoa ʻe he Palōfitá ʻa ʻene tokangá kakato ki he ngaahi meʻa fakataki mo fakalaumālie ʻa e Siasí. ʻI hono foaki e tokoni fakatuʻasino kiate iá, ʻe tāpuekina ai e kāingalotu ʻo e Siasí, kau ai e mahino fakatokāteline ne maʻu mei he liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:17–35

ʻOku malangaʻi ʻe he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá ʻa e fakatomalá ʻi he teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Maí pea mo e Nofotuʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:17–28. Ko e Ngaahi Leʻo ʻo e Fakatokangá

ʻOku ʻuhinga e “fuʻu ʻaho lahi ʻo e ʻEikí” (T&F 43:17) ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí mo e kamata ʻo e Nofo Tuʻí. Naʻe fekauʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne kau tamaioʻeikí ke talaki ʻa e fakatomalá ke taʻofi ai ʻEne fānaú mei hono fakaʻauha mo e kau faiangahalá ʻi he toe hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí. Neongo ʻe tokanga mo fakatomala ha niʻihi, ka ʻe ʻi ai ha niʻihi kehe te nau tukunoaʻi mo fakasītuʻaʻi e leʻo ʻo e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí. Ko ia ai, ʻoku fakaongo mai ʻe he ʻEikí ʻa e leʻo ʻo e fakatokanga ke fakatomalá ʻi ha ngaahi founga kehekehe: ʻi Heʻene kau tamaioʻeikí, ko e tauhi mai ʻa e kau ʻāngeló, ko Hono leʻo ʻoʻoná, pea aʻu ki he mālohi fakaʻauha ʻo natulá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:29–33. Ko e fuʻu Afeʻi Taʻú

ʻOku ʻuhinga e “fuʻu Afeʻi Taʻú” (T&F 43:30) ki he taʻu ʻe 1,000 ʻe hoko fakataha mo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí (vakai, Fakahā 20:4; T&F 29:11). Lolotonga e Nofo Tuʻí, “ko Kalaisi pē ʻe pule ʻi he māmaní” (Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:10). Naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ki he kau māʻoniʻoní te nau pule fakataha mo Ia lolotonga e Nofo Tuʻí (vakai, T&F 43:29). ʻE haʻi ʻa Sētane lolotonga e Nofo Tuʻí pea he ʻikai ke ne maʻu ha mālohi ke ʻahiʻahiʻi ʻa kinautolu ʻoku moʻui ʻi he taimi ko iá (vakai, T&F 43:31; 101:28).

Naʻe fakakaukauloto ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ki he ngaahi tāpuaki ʻe fiefia ai ʻi he taimi ʻe haʻi ai ʻa Sētané: “Hili iá ʻe kamata leva ʻa e fuʻu afeʻi taʻu (T&F 43:30) ʻo ha taʻu ʻe tahaafe ʻa ia ʻe haʻi ai ʻa Sētané pea ʻe pule ʻa e ʻEikí ʻi Hono kakaí. Te ke lava nai ʻo fakakaukau ki he fakaofo mo e fakaʻofoʻofa ʻo e kuonga ko iá ʻi he taimi he ʻikai ʻi ai ha ivi tākiekina ʻo e filí? Fakakaukau ki hono ivi tākiekina kiate koe ʻi he taimi ní pea fakakaukauloto ki he melino ʻo e taimi ko iá, te ke tauʻatāina ai mei he ivi tākiekina peheé. ʻE ʻi ai ʻa e lōngonoá mo e leleí ka ko e taimí ni ʻoku ʻi ai ʻa e fekeʻikeʻí mo e koví” (“We Need Not Fear His Coming,” Liahona, July 1982, 3).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI ha taimi nounou pē hili e tūʻuta e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki Ketilani, ʻOhaioó, naʻá ne maʻu ai e ngaahi fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42, ʻa ia ʻokú ne ʻomi e ngaahi fono ʻokú ne tataki e Siasí. Ne kau ai e fekau ko ia ki he kaumātuʻá ke nau “ʻalu atu ʻi he mālohi ʻo hoku Laumālié, ʻo malanga ʻaki ʻeku ongoongoleleí, ʻo tautau toko ua. … Pea te mou ʻalu atu mei he feituʻú ni” (T&F 42:6, 8). Naʻe ui ʻe he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44 ʻa e kaumātuʻa ʻo e Siasí ke nau fakataha kimuʻa pea nau ō atu ke malanga ʻaki e ongoongoleleí.

Naʻe ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fakatatau mo e fakahinohino ko iá pea ʻave atu ha tohi ʻi he ʻaho 22 ʻo Fepueli, 1831, kia Māteni Hālisi, ʻa ia naʻe kei nofo ʻi Niu ʻIoké. Naʻe lea ʻa e palōfitá kau ki he fakahaá ʻi heʻene fakamatalaʻi kia Māteni “ʻoku mafola atu heni ʻa e ngāué ki he hahaké, hihifó, tokelaú, mo e tongá; te ke fakahā foki ki he Kaumātuʻa aí ko kinautolu kotoa pē ʻe lava ʻo tokoní ke nau omi ki heni ʻo ʻikai toe toloi kapau ʻe lava, ko e Fekau ʻeni ʻa e ʻEikí he ʻoku ʻi ai ha ngāue lahi kiate kinautolu kotoa” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, 263; fakatonutonu ʻa e fakaʻilonga leá mo e sipelá).

ʻI he ngaahi uike hokohoko lolotonga e faʻahitaʻu failau ʻo e 1831, naʻe tānaki ha Kāingalotu toko lahi mei Niu ʻIoke ki Ketilani ʻOhaiō. Naʻe fakahoko ʻa e konifeleni hono fā ʻa e Siasí ʻi Sune 1831, pea naʻe kau ha kaumātuʻa tokolahi ki he ngaahi fakataha ʻo e konifelenisí ni, ʻa ia naʻe teuteuʻi ai kinautolu ke nau mavahe hili pē iá, ke malanga ʻaki e ongoongoleleí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44

Ko e fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne kau tamaioʻeikí ke tānaki fakataha

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44:1–2. “Te u huaʻi hifo ʻa hoku Laumālié kiate kinautolu ʻi he ʻaho te nau fakataha aí”

Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ki he kaumātuʻa ʻo e Siasí kapau te nau tānaki fakataha pea fakaʻaongaʻi e tui kiate Iá, te Ne lilingi hifo Hono Laumālié kiate kinautolu. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini (1917–2008) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi taumuʻa ʻo ʻetau ngaahi fakataha ʻi he Siasí: “ʻOku tau fakataha mai ʻi he ngaahi konifelenisi lahí mo e ngaahi fakataha kehe ʻa e Siasí ʻi he funga ʻo e māmaní ke fekumi ʻo feinga ke feohi—ʻa e feohi lelei ʻa e kāinga ʻi he ongoongoleleí mo e fakafiemālie ʻo e feohi fakaʻofoʻofa mo e Laumālie ʻo e ʻOtuá. ʻI heʻetau ngaahi moihuú, ʻoku fakafonu ʻe he Laumālie ko iá hotau lotó ʻaki ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá pea ki hotau kaungā-Kāingalotú” (“Valued Companions,” Ensign, Nov. 1997, 32).

ʻĪmisi
portrayal of a small group gathered to hear the gospel

Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ke lilingi hifo Hono Laumālié ʻi he taimi ʻoku tānaki fakataha ai ʻa e kau angatonú (vakai, T&F 44:2).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44:4–5. “Fokotuʻu ʻa kimoutolu ʻo fakatatau ki he ngaahi lao ʻa e tangatá”

Neongo naʻe fokotuʻu fakalao ʻa e Siasí ʻi he siteiti ʻo Niu ʻIoké, ka naʻe kei fie maʻu pē ʻa e ngaahi ngāue tatau ʻi ʻOhaiō ʻi he tānaki ʻa e Kāingalotú ki Ketilaní. ʻE fakangofua heni ʻa e Siasí ke ʻiloʻi ko ha kautaha lotu pea ʻe malava ai ke maʻu ʻe he Siasí ha kelekele mo fiefia ʻi he faingamālie tatau kuo foaki ki he ngaahi kulupu fakalotu kehe ʻi ʻOhaioó. ʻI he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 44, naʻe fakamahinoʻi ai ʻe he ʻEikí naʻe fie maʻu e tafaʻaki ko ʻení ke taʻofi ai e ngaahi filí mei hono fakaʻauha e Siasí. (Vakai, Steven C. Harper, Making Sense of the Doctrine and Covenants: A Guided Tour through Modern Revelations [2008], 153.)

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 1831, naʻe tokolahi ha kau ului ne nau tānaki fakataha mo e Kāingalotu ʻi Ketilani, ʻOhaioó. Ne fepaki ʻa e tupu vave ko ʻeni ʻo e Siasí mo ha fakalalahi ʻi he fakafepakí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ngaahi faingataʻa ne fehangahangai mo e Kāingalotú ʻi he taimi ko ʻení ʻo pehē : “ʻI he taimi ko ʻeni ʻi he siasí ne lahi ha ngaahi lipooti loi, fakamatala loi, mo e ngaahi talanoa launoa ne pulusi ʻi he ngaahi nusipepá, pea tufaki ʻi he feituʻu kotoa pē ke taʻofi e kakaí mei heʻenau fieʻilo ki he ngāué pe tali ʻa e tuí. … Ka ki he fiefia ʻa e kāingalotu ne nau fefaʻuhi mo e meʻa kotoa pē ne tupu mei he lau lanú mo e angakoví, ne u maʻu ai e [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45]” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 104, josephsmithpapers.org). Naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he ʻaho 7 ʻo Māʻasi, 1831, pea naʻe tokoni ia ke mahino lelei ange ki he Kāingalotú ʻa e fakafepaki ne nau fehangahangai mo ia ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ko e ngaahi fakaʻilonga ʻo taimí, mo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:1–14

Ko e fakamamafaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa Hono ngaahi fatongia ko e Tupuʻanga, Taukapo, mo e Maama mo e Moʻui ʻo e Māmaní

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:3–5. Ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau Taukapó, ʻokú Ne taukapoʻi kitautolú

ʻOku tau halaia kotoa pē ʻi he angahalá, pea fakatatau ki he fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá, he ʻikai lava ha meʻa taʻemaʻa ʻo nofo ʻi Hono ʻaó. Ka neongo ia, naʻe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ki he māmaní ke malava ʻa e fakamoʻuí ki he fānau kotoa pē ʻa e Tamai Hēvaní. ʻE lava ke fakamaʻa kitautolu pea fakahaofi kitautolu mei he angahalá mo e maté, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku tupu mei Heʻene ngaahi leleí mo e ʻaloʻofá, ʻa e malava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e fakatomalá mo e fakamolemolé. Koeʻuhí naʻe māʻoniʻoni haohaoa ʻa Sīsū Kalaisi peá ne fakakakato e ngaahi fie maʻu ki he fakamāuʻi e ngaahi angahala ʻa e niʻihi kehé, te Ne lava ai ʻo hoko ko ha Taukapo maʻatautolu ʻi hono taukapoʻi kitautolu ki he Tamaí. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻo pehē:

“Ko Sīsū ʻa hotau Taukapo ki he Tamaí (vakai, 1 Sione 2:1; T&F 29:5; 32:3; 45:3; 110:4). ʻOku maʻu e foʻi lea taukapó mei ha lea faka-Latina ʻoku ʻuhinga ko ha ‘leʻo ki ha,’ pe ‘ko ha taha ʻokú ne taukapoʻi ha taha kehe.’ ʻOku fakaʻaongaʻi ha ngaahi lea fekauʻaki kehe ʻi he folofolá hangē ko e fakalaloa (vakai foki, 1 Tīmote 2:5; 2 Nīfai 2:28; T&F 76:69). …

“… ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he mahino ko ia ko hotau taukapo-fakalaloa ia ki he Tamaí, ʻa ʻEne tokaimaʻanangá, fakamaau totonú, mo e ʻaloʻofa taʻefakatatauá (vakai, ʻAlamā 7:12)” (“Jesus the Christ—Our Master and More” [Brigham Young University fireside, Feb. 2, 1992], 4, speeches.byu.edu).

ʻĪmisi
fakatātā ʻo Sīsū ʻokú Ne fua ha kolosi

ʻOku hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e Taukapo kiate kinautolu kotoa pē ʻoku tui ki Hono huafá, koeʻuhí ko ʻEne mamahí mo e pekiá (vakai, T&F 45:3–5).

Ko e mahuʻinga tahá, ʻoku taukapoʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ʻi he ʻao ʻo e Tamaí mo tautapa ke fakahaofi ʻa kinautolu ʻoku tui kiate Iá mei he ngaahi fie maʻu taʻengata ʻo e fakamaau totonú, ʻo ʻikai makatuʻunga ʻi heʻetau maʻá ka ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí. Ko ʻEne makatuʻunga ki he huhuʻi kitautolu mei he tautea ʻo e angahalá ko e “ngaahi mamahi mo e mate ʻaʻana ʻa ia naʻe ʻikai te ne fai ha angahalá” (T&F 45:4).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:15–59

Ko e fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi meʻa fakaofo ʻe hoko hili pē ʻEne pekiá pea mo e ngaahi meʻa ʻe hoko kimuʻa ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:15–59. “Te u fakahā mahino ia, ʻo hangē ko ʻeku fakahā ia ki heʻeku kau ākongá ʻi heʻeku tuʻu ʻi honau ʻaó ʻi he kakanó”

Naʻe fakataha ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau ākongá ʻi he Moʻunga ʻŌlivé lolotonga Hono uike fakaʻosi ʻi he moʻui fakamatelié. Naʻá Ne kikiteʻi ʻi he taimi ko iá ʻa e fakaʻauha ʻo e temipale ʻi Selusalemá, pea naʻe fehuʻi ange ʻe Heʻene kau ākongá e taimi ʻe hoko ai e fakaʻauha ko iá mo ʻEne toe hāʻele mai ki he māmaní (vakai, Siosefa Sāmita—Mātiu 1:2–4). ʻI he tali ki aí naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko hili pē ʻa ʻEne pekiá pea mo e ngaahi fakaʻilonga kimuʻa ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Naʻá Ne toutou fai ʻa e kikité ni ki Hono Kāingalotu ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻo hangē ko hono lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:16–59.

ʻĪmisi
model of Herod’s temple

Lolotonga ʻa ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he matelié, naʻe kikiteʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fakaʻauha ʻo e temipale ʻi Selusalemá ko ha fakaʻilonga ʻo ʻEne Hāʻele ʻAnga Ua Maí (vakai, T&F 45:18–20).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:16–59. Ngaahi Fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí

Ko kinautolu ʻoku nau ʻiloʻi e ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí mo muimui ki he faleʻi kuo fai mai ʻi he kau palōfita ʻa e ʻEikí, te nau mateuteu ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e taimi mahuʻingá ni pea “ʻamanaki atu ki he hokosia ʻa e fuʻu ʻaho lahi ʻo e ʻEikí” (T&F 45:39). He ʻikai te nau ʻohovale ka te nau tatali loto vēkeveke ki Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí.

Ko e folofolá ʻa e maʻuʻanga tokoni lelei taha kiate kinautolu ʻoku nau fie ako e ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke ako ha ngaahi fakaikiiki lahi mei he fakahinohino naʻe fai ki he kau ākonga ʻi he Fuakava Foʻoú ʻi heʻenau fehuʻi ki he Fakamoʻuí, “Ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo hoʻo haʻú, pea mo e ngataʻanga ʻo māmaní?” (Mātiu 24:3). Naʻe fakalahi e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Mātiu 24:3–51 ʻi he liliu fakalaumālie ne fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻo hangē ko ia ʻoku hā ʻi he Siosefa Sāmita—Mātiu 1:4–55 (ʻi he Mataʻitofe Mahuʻingá). ʻOku tokoni foki ha ngaahi vahe lahi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke fakamatalaʻi e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí mo e founga ʻe lava ke teuteu ai e fānau ʻa e ʻOtuá ki aí (ʻoku kau ʻi he ngaahi sīpingá ʻa e T&F 29; 38; 45; 63; 84; 88; 101133).

ʻE lava ʻo vahevahe e ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí ki ha ongo faʻahinga lalahi ʻe ua: (1) ko e ngaahi fakaʻilonga ʻa ia ko e konga ʻo e Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí pea mo ʻene tupulaki ʻi he funga ʻo e māmaní pea mo e (2) ngaahi fakaʻilonga ʻa ia ko e konga ʻo e fakautuutu ʻo e koví mo e fakatamakí mo e ngaahi fakamaau ‘e hoko ki he māmaní. ʻOku kau ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Maí ʻa ia ne fakamatalaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:16–59 ʻa e meʻá ni:

  • ʻE tānaki fakataha e kau Senitailé mo e kau Siú (vakai, T&F 45:25, 30, 43)

  • “Ngaahi tau mo e ngaahi ongoongo ʻo e ngaahi tau, pea ʻe moveuveu ʻa e māmaní kotoa pē” (T&F 45:26)

  • ʻE fakafoki mai e kakato ʻo e ongoongoleleí (vakai, T&F 45:28)

  • “ʻE ʻufiʻufi ʻa e fonuá ʻe ha mahaki fakaʻauha” (T&F 45:31)

  • Ko e kau ākonga ʻa e ʻEikí te nau “tuʻu … ʻi he ngaahi potu toputapu, pea ʻe ʻikai ueʻi ʻa kinautolu” (T&F 45:32)

  • “Ngaahi mofuike … ʻi he ngaahi potu kehekehe, pea mo e fakaʻauha lahi” (T&F 45:33)

  • “Ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi meʻa fakaofo … ʻe fakahā atu ia ʻi he ngaahi langi ʻi ʻolungá pea ʻi he māmani ʻi laló” (T&F 45:40)

  • “ʻE fakapoʻuli ʻa e laʻaá, pea liliu ʻo toto ʻa e māhiná” (T&F 45:42)

  • ʻE hāʻele mai ʻa e ʻEikí “[kuo] kofu ʻaki ʻa e mālohi mo e nāunau lahi; fakataha mo e kau ʻāngelo māʻoniʻoní kotoa pē” (T&F 45:44)

  • “ʻE ʻalu hake ʻa e kau māʻoniʻoni naʻe mohé” (T&F 45:45)

  • ʻE hā ʻa e ʻEikí ʻi he Moʻunga ʻŌlivé pea fefolofolai mo e kau Siú (vakai, T&F 45:48, 51–53)

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:32. “ʻE tuʻu ʻa ʻeku kau ākongá ʻi he ngaahi potu toputapu”

Ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa ʻo e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45 ke tokoniʻi e fānau ʻa e Tamai Hēvaní ke nau teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Neongo ʻe mamahi ʻa e kau faiangahalá pea fakaʻauha kinautolu, ka ʻe maʻu ʻe he kau ākonga ʻa e ʻEikí ʻa e nonga mo e ngaahi tāpuakí kapau te nau “tuʻu … ʻi he ngaahi potu toputapu, pea … ʻikai ueʻi” (T&F 45:32).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sisitā ʻEni M. Tipi, naʻe hoko ko ha Tokoni ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Kau Finemuí, ʻa e founga te tau lava ai ʻo tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú ʻo pehē: “Naʻe naʻinaʻi mai ʻa Palesiteni ʻ~Esela Tafu Penisoni ʻo pehē, ‘ʻOku kau e ngaahi potu toputapú hotau temipalé, falelotú, ngaahi ʻapí pea mo e ngaahi siteiki ʻo Saioné, ʻa ia … “ko ha maluʻanga, [mo] ha ungaʻanga’’ [T&F 115:6]’ [‘Prepare Yourself for the Great Day of the Lord,’ New Era, May 1982, 50]. Makehe mei he ngaahi meʻá ni, ʻoku ou tui ʻe lava ke tau takitaha maʻu mo ha ngaahi potu toputapu lahi ange. Mahalo te tau tomuʻa fakakaukau ki he foʻi lea ko e feituʻú ko ha ʻātakai fakatuʻasino pe feituʻu fakasiokālafi. Ka, ʻe lava ʻo lau ʻa e feituʻú ko ‘ha tūkunga mahino, tuʻunga, pe ko ha fakakaukau’ [Merriam-Webster Online, ‘place,’ merriam-webster.com/dictionary/place]. ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻe lava ke fakakau ʻi he ngaahi feituʻu toputapú ha taimi makehe— ʻa e taimi ʻoku fakamoʻoni mai ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kitautolú, taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻa e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní, pe taimi ʻoku tau maʻu ai ha tali ki heʻetau lotú. Pea mahulu atu aí, ʻoku ou tui ko e taimi pē ʻokú ke loto toʻa ai ke taukaveʻi e totonú, tautautefito ʻi he ngaahi tūkunga ʻoku ʻikai loto fiemālie ai ha taha ke fai iá, ʻokú ke fokotuʻu ha feituʻu toputapu” (“Ko Homou Feituʻu Toputapú,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 115).

ʻĪmisi
ripening figs on a tree

Hangē pē ko hono fakahaaʻi mai ʻe he muka ʻo e fikí ʻa e kamataʻanga ʻo e faʻahitaʻu māfaná, ʻe fakahaaʻi mai ʻi he hā ʻo e ngaahi fakaʻilonga kuo kikiteʻí, ʻa e panaki e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí (vakai, T&F 45:36–38).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:35. ʻE fakahoko ʻa e ngaahi talaʻofá

Neongo ʻoku kau ʻi he ngaahi fakaʻilonga lahi ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí ʻa e ngaahi fakatamakí mo e ngaahi meʻa fakalilifu ʻe hokó, ka naʻe fakanonga ʻe he Fakamoʻuí ʻa Hono kau muimuí ʻaki hono fakamatalaʻi ʻe hoko e ngaahi fakaʻilongá ni ko ha fakahā “ʻe fakahoko [ai] ʻa e ngaahi talaʻofa kuo fai kiate kimoutolú” (T&F 45:35). Mahalo ʻoku ʻuhinga e ngaahi talaʻofa ko ʻení ki he ngaahi tāpuaki ʻoku fakatatali ki he kau angatonú ʻi he hoko mai e Nofo Tuʻí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:56–59. ʻOku maʻu ʻe he potó ʻa e moʻoní mo tali ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko honau tataki

Naʻe ʻuluaki ʻomi e talanoa fakatātā ʻa e kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻi he taimi ne fakahinohinoʻi ai ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá ʻi he Moʻunga ʻŌlivé (vakai, Mātiu 25:1–13). ʻOku ʻomi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha ngaahi fakaʻuhinga ki he talanoa fakatātā ko ʻení, ʻi hono fakamatalaʻi ko ia ʻoku kau ʻi he ngaahi tāpuaki ne talaʻofa kiate kinautolu ʻoku potó ʻa e talaʻofa ko ia ke nofo mo e ʻEikí lolotonga ʻEne pule he Nofo Tuʻí ʻi he māmaní (vakai, T&F 45:56–59). ʻOku fakamatalaʻi ʻa e potó ʻo pehē ko kinautolu ia kuo nau “tali ʻa e moʻoní, pea kuo nau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko honau fakahinohinó, pea kuo ʻikai kākaaʻi ʻa kinautolú” (T&F 45:57).

ʻĪmisi
Five of Them Were Wise, by Walter Rane

Ne Poto Honau Toko Nima, tā ʻe Walter Rane. ʻE fakahoko e talanoa fakatātā ʻo e kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 45:56–57).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻoku maʻu ʻe he mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ʻa e faingamālie ke maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní ko honau tataki: “ʻOku malava hono maʻu ‘ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko [hotau] fakahinohinó’ (T&F 45:57) pea ʻoku mahuʻinga ia ki heʻetau tupulaki fakalaumālié mo e moʻui ʻi ha māmani ʻoku fakautuutu ai e faikoví. ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotú ʻoku tau faʻa talanoa mo ngāue he taimi ʻe niʻihi ke hangē ko ha meʻa hāhāmolofia mo makehe ʻa hono ʻiloʻi e tākiekina ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau moʻuí. Ka ʻoku totonu ke tau manatuʻi ko e talaʻofa ʻo e fuakavá ʻa e ʻiate kitautolu maʻu ai pē ʻa Hono Laumālié. ʻOku kaunga ʻa e tāpuaki fakalangí ni ki he kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí kuo papitaiso, hilifakinima, pea fakahinohinoʻi ke ne ʻmaʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní’” (“That We May Always Have His Spirit to Be with Us,” Ensign pe Liahona, May 2006, 30).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–75

Ko e fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Selusalema Foʻoú, pe ko Saione

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–61. “Kae ʻoua ke liliu ʻa e Fuakava Foʻoú”

Ne hoko atu e liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú naʻe kamata ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Niu ʻIoke ʻi Sune ʻo e 1830, hili ʻene tūʻuta ʻi Ketilani,ʻOhaioó. Talu mei he kamata ʻa e liliú, naʻe ngāue tāfataha pē ʻa e Palōfitá ʻi he Fuakava Motuʻá. ʻI he ʻaho 7 ʻo Māʻasi 1831, ʻi he taimi naʻe maʻu ai e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45, naʻe ʻosi aʻu ʻa e liliú ki he Sēnesi 19:35. Naʻe fakahinohinoʻi leva ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke kamata hono liliu e Fuakava Foʻoú (vakai, T&F 45:60–61). Naʻe kamata ngāue ʻa e Palōfitá mo Sitenei Likitoni ki he Kosipeli ʻa Mātiú ʻi he ʻaho pē hono hokó. “Naʻe hiki e ʻaho ʻo e peesi 1 ʻo e fakamatalá ki he ʻaho 8 ʻo Māʻasi 1831, mo ha kiʻi fakamatala ‘Ko ha Liliu ʻo e Fuakava Foʻoú ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá.’ ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatalá ni e anga ʻa e ongoʻi ʻa e ongo tangatá kau ki he ngāue naʻá na fakahokó” (Robert J. Matthews, A Plainer Translation: Joseph Smith’s Translation of the Bible, A History and Commentary [1985], 73).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 45:62–71. Ko e fekauʻi e Kāingalotú ke langa ʻa e Selusalema Foʻoú

Hangē ko ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:62–71, naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻi he founga ke teuteu ai ki he ngaahi faingataʻa mo e ngaahi fakatamaki ne kikiteʻi ʻe fakalalahi kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí. Ne fakahā pau ange ke nau tānaki fakataha pea fokotuʻu ha kolo ko Saione ʻo fakatatau ki he sīpinga ʻo e kolo ʻo ʻĪnoké (vakai, Mōsese 7:18–20). ʻE ui ia ko e “Selūsalema Foʻoú” pea ʻe hoko ia “ko ha fonua ʻo e melino, ko ha kolo hūfanga, ko ha potu malu” (T&F 45:66). ʻOku faʻa ngāue ʻaki e foʻi lea Saioné ke ʻuhinga ki ha ngaahi meʻa kehekehe. ʻOku ʻuhinga e foʻi leá ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he kakai ʻo Saioné pea ʻokú ne fakamatalaʻi kinautolu “ko e loto-maʻá” (T&F 97:21). ʻOku ʻuhinga ʻa e Saioné ʻi ha feituʻu kehe ki he Siasí fakakātoa mo hono ngaahi siteiki ʻi he funga māmaní (vakai, T&F 82:14). ʻOku toe lava ke ʻuhinga ʻa e foʻi lea Saioné ki ha ngaahi feituʻu fakasiokālafi pau. ʻI he fakahā ko ʻení, naʻe ʻuhinga ʻa e Saioné ki ha kolo fakamāmani ʻe fokotuʻu ʻe he Kāingalotú pea nau tānaki fakataha ki ai.

Naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) ʻa e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo Saione ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo pehē:

“ʻOku hoko hono langa ʻo Saioné ko ha ngāue ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá ʻi he kuonga kotoa pē; ko ha taumuʻa kuo fakamatalaʻi ʻe he kau palōfitá, kau taulaʻeikí mo e haʻa tuʻí ʻi ha fiefia makehe; naʻa nau sioloto mai ʻi he fiefia ki he ʻaho ʻoku tau moʻui aí; pea ʻi hono fakalotomāfanaʻi ʻe he nofo ʻamanaki mo e fiefia fakalangí, ne nau hiva mo hiki ai ʻa e ngaahi kikite ki hotau kuongá; ka ne nau pekia ʻo ʻikai mamata ki ai; ko e kakai ʻofeina kitautolu naʻe fili ʻe he ʻOtuá ke tau fakahoko ʻa e nāunauʻia ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní; ʻoku tuku kiate kitautolu ke tau mamata, kau pea mo tokoni ʻi hono tekaʻi atu ʻa e nāunau ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

“Ka ai ha potu ʻoku fakataha ai ʻa e Kāingalotú ko Saione ia; ʻa ia ʻe langa ai ʻe he tangata māʻoniʻoni kotoa pē ha potu ʻoku malú maʻa ʻene fānaú.

“ʻE ʻi ai ha Siteiki [ʻo Saione] ʻi ha ngaahi feituʻu kehekehe ki hono tānaki ʻo e Kāingalotú. … ʻE tāpuekina ai hoʻomou fānaú pea ʻe lava ke tāpuekina mo kimoutolu ʻi he lotolotonga ʻo homou ngaahi kaungāmeʻá. ʻOku ʻi he kupenga ʻo e Ongoongoleleí ʻa e faʻahinga ika kotoa pē.

“… ʻOku totonu ke hoko hono langa hake ʻo Saioné ko ʻetau kaveinga maʻongoʻonga tahá ia. … ʻE vavé ni ha hoko mai ha kuonga he ʻikai toe maʻu ai ʻe ha taha ha melino ka ʻi Saione pē mo hono ngaahi siteikí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 213–14).

Naʻe taki ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–1877) e tokanga ʻa e Kāingalotú ki he mahuʻinga hono fokotuʻu ha Saione ʻi he ʻaho kimui ní ʻo pehē:

“ʻOku totonu ko e taumuʻa ia ʻo ʻetau moʻuí ke langa hake ʻa e Saione ʻo hotau ʻOtuá, ke tānaki ʻa e Fale ʻo ʻIsilelí, … tānaki ʻa e ngaahi koloa mahuʻinga ʻo e ʻiló pea mo e potó ʻi hotau ngaahi ʻatamaí, fakamaʻa ʻa hotau ngaahi lotó pea teuteuʻi ha kakai ke fakafetaulaki ki he ʻEikí ʻi he taimi te ne hāʻele mai aí. …

“ʻOku ʻikai mo haʻatau toe ngāue ke fakahoko heni ka ko hono langa hake mo fokotuʻu ʻa e Saione ʻo e ʻOtuá. Kuo pau ke fakahoko ia ʻo fakatatau ki he finangalo pea mo e fono ʻa e ʻOtuá [vakai, T&F 105:5], pea fakatatau ki he sīpinga mo e founga naʻe langa ʻaki mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻaki ʻe ʻĪnoke ʻa e Saione ʻi muʻá ʻa ia naʻe ʻave ki he langí. … Kuo pau ke tau teuteuʻi kitautolu, … ʻaki ʻa ʻetau faitotonú, ke tau fakafetaulaki ki Saione mei ʻolungá ʻi he taimi ʻe toe foki hifo ai ki he māmaní, pea ke tau matuʻuaki ʻa e ngingila mo e nāunauʻia ʻo ʻene hāʻele maí (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi [1997], 131–33).