‘Inisititiuti
Vahe 28: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119


Vahe 28

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho 16 ʻo Fēpueli, 1832, lolotonga e ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ki he liliu ne tataki fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú mo fakalaulauloto ki he ʻuhinga ʻo e Sione 5:29, naʻe fakahā ange kiate kinaua ha meʻa-hā-mai, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76. ʻI he konga ʻo e meʻa-hā-mai ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119, naʻe fakahā ange ai kia Siosefa mo Sitenei e kakai ʻe nofo ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, fakatelesitialé mo e fakatilesitialé pea mo e mahuʻinga hono maʻu mo e loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí.

25 Sanuali 1832Naʻe fakanofo ʻa Siosefa Sāmita ko e Palesiteni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻolungá lolotonga ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi ʻEmihēsiti ʻOhaiō.

Konga kimui ʻo Sānuali, 1832Naʻe foki ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki Hailame ʻOhaiō ke na ngāue ki he liliu fakalaumālie ʻo e Fuakava Foʻoú.

16 Fepueli 1832Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76.

24–25 Māʻasi 1832Naʻe ʻave ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻe ha kau fakatanga ʻi he poʻulí pea tā lahi kinaua mo valitaaʻi mo fakapipiki fulufuluʻi moa ʻi Hailame ʻOhaiō.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

Naʻe tokolahi e fuofua kāingalotu ʻo e Siasí naʻa nau faimālohi ʻi he ngaahi lotu faka-Kalisitiane kehé pea naʻe fakanatula ke nau pikitai ki ha niʻihi ʻo ʻenau ngaahi tui kimuʻá. Naʻe faʻa poleʻi ʻe he ngaahi moʻoni fakatokāteline ne fakahā mai fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa e fakahinohino naʻe maʻu ʻe he kāingalotu ko ʻení ʻi heʻenau tui fakalotu kimuʻá ka naʻa nau maʻu ai ha mahino tonu ange ki he palani ʻa e ʻOtuá. Naʻe hoko hono tali e ngaahi fehuʻi naʻe ʻohake lolotonga e liliu ne ueʻi fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú, ʻa ia naʻe kamata ʻe he Palōfitá ʻi Sune 1830 pea hokohoko atu ʻi ha taʻu nai ʻe tolu, ko ha taha ʻo e ngaahi founga mahuʻinga ne fakahā ai ʻe he ʻEikí e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí, ki he Kāingalotú. Naʻe tupu e meʻa-hā-mai ne foaki kia Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻi he ʻaho 16 ʻo Fepueli 1832, ʻi he liliu ne tataki fakalaumālie ʻo e Sione 5:29 ʻi he Fuakava Foʻoú, pea naʻe tupulekina lahi ai e mahino ʻa e Kāingalotú ki he moʻui hili ʻa e maté.

Ne angamaheni ʻaki ke tui e kau Kalisitiane ʻi he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, ʻe vahe ʻe he ʻOtuá ʻi he moʻui hili e moʻui fakamatelié, ha kakai ke nau ō ki hēvani pea fakamalaʻiaʻi leva e toengá ke nau mamahi taʻengata ʻi heli. Naʻe angamaheni e fakakaukaú ni ʻi he fuofua kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe tui e tamai ʻa e Palōfitá, ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí., pea mo e kui tangata ʻa e Palōfitá ko ʻAsaeli Sāmita, ki he Fakamāmani lahí, ko ha faʻahinga fakamoʻui fakamāmani lahi ʻa ia ʻe faifai pea fakamoʻui ai ʻe he ʻOtuá e kau faiangahalá hili e feʻunga ʻenau mamahí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ngaahi moʻoni ne fakahā mai ʻi he meʻa-hā-mai ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76, ʻa e ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e langí, pe ngaahi puleʻanga ʻo e nāunaú, mo e founga ʻoku kehekehe lahi ai hono fakamaauʻi ʻo e kau faiangahalá mo e māʻoniʻoní mei he ngaahi fakakaukau fakalotu tukufakaholo ki he moʻui hili ʻa e maté. (Vakai, Matthew McBride, “The Vision,” in Revelations in Context, ed. Matthew McBride and James Goldberg [2016], 149–50, or history.lds.org.)

ʻI he taimi naʻe ʻilo ai ʻe he Kāingalotú kau ki he meʻa-hā-mai ne foaki ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoní, naʻe faingataʻa ki ha kāingalotu ʻe niʻihi ke nau tali e tokāteline ko ia kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–1877) “ʻI hono fakahā ʻe he ʻOtuá kia Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni kuo teuteu ha feituʻu maʻá e kakai kotoa pē ʻo fakatatau mo e maama naʻa nau maʻú pea mo ʻenau siʻaki ʻa e koví, kae fai ʻa e leleí, ko ha ʻahiʻahi lahi ia ki ha tokolahi, pea naʻe hē ha tokolahi mei he moʻoní koeʻuhí ko e ʻikai tuku ʻe he ʻOtuá ʻa e kakai taʻe lotú mo e fānau valevalé ki he tautea taʻengatá, ka ne teuteu ke fai hono fakamoʻui ʻo e tokotaha kotoa pē ʻi hono taimi pē ʻoʻona, peá ne tāpuakiʻi ʻa e kakai anga-tonu mo angamaʻá, ʻo tatau ai pē pe naʻa nau kau ki ha faʻahinga siasi pe ʻikai. Ko ha tokāteline foʻou ʻeni ki he toʻu tangata ko ʻení, pea [naʻe] faingataʻa ki he tokolahi ke nau tali ia” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi [1997], 338–39).

Naʻe ʻuluaki faingataʻa ke mahino e tokāteline ko ʻení kia Pilikihami ʻIongi. Naʻá ne pehē: “Naʻe pehē ʻeku ngaahi talatupuʻá, pea ʻi he taimi ne u fanongo ai ʻi he Meʻa-hā-maí, naʻe fehangahangai tonu ia mo e meʻa ne u ako kimuʻá. Naʻá ku pehē, Tatali angé. Naʻe ʻikai ke u fakafisingaʻi ia; ka naʻe ʻikai lava ke mahino ia kiate au.” Naʻá ne pehē naʻe fie maʻu ke ne “fakakaukau mo lotu, ke lau pea fakakaukauloto, kae ʻoua kuó [ne] ʻiloʻi mo mahino kakato ia [kiate ia]” (hā ʻi he McBride, “The Vision,” 150–51).

Naʻe ʻiloa ʻa e fakahaá ʻi he lotolotonga ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí “ko e Meʻa-hā-maí.” ʻI he taimi naʻe lekooti aí, naʻe hoko ia ko e fuofua fakamatala kuo paaki ki he fakamoʻoni ʻa e Palōfitá ki he Tamaí mo e ʻAló ʻa ia ne lava ʻo maʻu ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí.

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange kau ki he puipuituʻa fakahisitōlia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76, vakai ki he puipuituʻa fakahisitōlia ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:1–49 ʻi he lēsoni kimuʻa ʻi he tohi lēsoni ko ʻení.

ʻĪmisi
Mape Fika 5: Ko e Feituʻu Niu ʻIoke, Penisilivēnia, mo ʻOhaiō ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–70

Ko e mamata ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni kiate kinautolu te nau maʻu e nāunau fakasilesitialé

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–70. “Kau kiate kinautolu ʻe ʻalu atu ʻi he toetuʻu ʻa e kau angatonú”

Hili hono maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ʻa e meʻa-hā-mai ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76, naʻe lahi ange e mahino ʻa e Kāingalotú ki he moʻui hili ʻa e maté. Naʻe ʻilo ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí kuo teuteuʻi ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo hēvani pea ʻe fakahaofi ʻEne fānau kotoa pē ʻi ha puleʻanga nāunauʻia, tukukehe e niʻihi toko siʻi ʻoku nau fakaʻikaiʻi Ia mo fakafepaki ki Hono mālohí (vakai, T&F 76:31, 42–44, 89–98). Ko e meʻa-hā-mai foki ko ʻení ko e ʻuluaki ia ʻo e ngaahi fakahā lahi ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi hono fakamamafaʻi ko ia ʻe lava ke maʻu ʻe he kau muimui faivelenga ʻo e Tamaí mo e ʻAló ʻa e hakeakiʻí mo e moʻui taʻengatá, ʻa ia ʻoku kau ai e ngaahi tāpuaki māʻolunga taha ʻe lava ke foaki ʻe he ʻOtuá ki Heʻene fānaú. Hangē ko ʻení, ʻoku talaʻofa ki he kau angatonú te nau maʻu ha toetuʻu nāunauʻia, nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, maʻu e meʻa kotoa ʻoku ʻAʻaná, pea hoko ʻo hangē ko Iá mo maʻu ha kakato ʻo Hono nāunaú (vakai, T&F 76:54–59; 81:6; 84:33–38; 88:28–29, 107; 93:19–22, 27–28).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:51–53. “Ko kinautolu … naʻa nau maʻu ʻa e fakamoʻoni ʻo Sīsuú”

Naʻe fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ʻi ha meʻa-hā-mai ʻa kinautolu te nau tuʻu hake ʻi he Toetuʻu ʻa e kau angatonú, pea naʻá na fanongo ki ha fakamatala ki he kau faivelengá mo e ngaahi tāpuaki ʻa e kakai ko iá. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ko kinautolu ʻoku nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé ko kinautolu ia “naʻa nau maʻu ʻa e fakamoʻoni ʻo Sīsuú, mo tui ki hono huafá” (T&F 76:51). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻOku ou maʻu e meʻa ʻoku ui ko e ʻfakamoʻoni ʻo Sīsuú,’ ʻa ia ko hono ‘uhingá ʻoku ou ʻilo ʻi he fakahā fakatāutaha mei he Laumālie Māʻoniʻoní ki hoku laumālié, ko Sīsū ʻa e ʻEikí; naʻá Ne fakahoko ʻa e moʻuí mo e moʻui taʻe-faʻa-maté ʻo fakafou ʻi he ongoongoleleí; pea kuó Ne fakafoki mai ʻi he kuongá ni ʻa e kakato ʻo ʻEne moʻoni tuʻuloá, ke tau lava mo kinautolu ʻi onoʻahó, ʻo nofo ʻi hono ʻaó ʻi ʻitāniti” (“The Testimony of Jesus,” Ensign, July 1972, 109).

ʻĪmisi
young man being baptized

Ko kinautolu ʻoku nau maʻu ha fakamoʻoni ʻo Sīsū Kalaisí, papitaiso, pea maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, te nau lava ʻo ikuʻi e māmaní pea maʻu ha ngaahi tāpuaki lahi ʻi he taʻengatá (vakai, T&F 76:50–70).

ʻOku ʻuhinga foki hono maʻu ha fakamoʻoni kia Sīsuú kuo tali ʻe ha tokotaha ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, papitaiso pea maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, ikuʻi e māmaní ʻi he tuí, pea kuo “fakamaʻu … ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá” (vakai, T&F 76:51–53). Ko e tuʻunga ko ia ʻoku maʻu ai ʻe ha taha e fakamoʻoni kia Sīsuú pea loto-toʻa ʻi he moʻui ʻo fakatatau ki he fakamoʻoni ko iá, ʻokú ne tākiekina e pale taʻengata ʻoku foaki kiate iá (vakai, T&F 76:51, 73–75, 79, 82).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:53. “Fakamaʻu … ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá”

Ko kinautolu te nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé, ko kinautolu ia kuo nau ikuʻi e māmaní ʻi he tui mo e talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. Ko e “Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá” naʻe fakamatala ki ai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:53 ko e Laumālie Māʻoniʻoni ia ʻoku ngāue ke fakamaʻu, fakangofua, pe fakamoʻoniʻi e ngaahi ouau mo e angamāʻoniʻoni ʻo ha tokotaha faivelenga kae lava ke ʻaonga e ngaahi ouau ko iá hili e Toetuʻú (vakai, T&F 132:7). ʻE malava ke faifai pea maʻu ʻe ha tokotaha e fakapapau fakalaumālie ki he moʻui taʻengatá, ʻo fakafou ʻi he fakahā ko ʻeni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, ʻEfesō 1:13–14; T&F 88:3–5). ʻOku faʻa ui e fakapapau ko ʻení ko e “lea papau ange ʻo e kikité” (2 Pita 1:19; T&F 131:5).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “Ko e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ko e mālohi fakamoʻoni ia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻI he taimi ʻoku fakamaʻu ai ʻi he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, ʻoku fakamaʻu ʻi māmani pea ʻi he langí ha ouau, fakapapau, pe fuakava. (Vakai, T&F 132:7.) Ko hono maʻu e ʻsitapa fakangofua’ ko ʻeni mei he Laumālie Māʻoniʻoní ko e ola ia ʻo e faivelengá, faitotonú, mo e tuʻu taʻeueʻia ʻi hono fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí ʻ[ʻi he fakalau ʻa e taimí]’ (Mōsese 7:21). Ka neongo ia, ʻe lava ke fakataʻeʻaongaʻi e fakamaʻu ko ʻení ʻi he taʻemāʻonioní mo e maumaufonó” (“Ye Must Be Born Again,” Ensign pe Liahona, May 2007, 22).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:54–62. “Ko ia, … ko e ngaahi ʻotua ʻa kinautolu, ʻio ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá”

ʻOku foaki ki he Kāingalotu faivelenga kuo “fakamaʻu … ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá” (T&F 76:53) ʻa e tāpuaki “ko e kau hoko fakataha mo Kalaisi,” ʻa ia ko e ʻUluaki Fānau ʻa e Tamaí (vakai, Loma 8:14–17; vakai foki, T&F 76:94–95; 93:21–22). Naʻe ui ʻe he ʻEikí e Kāingalotu ko ʻeni kuo hakeakiʻí ko e “siasi ʻo e ʻUluaki Fānaú” pea mo e kau ʻea-hoko “kuo tuku ki honau nimá ʻe he Tamaí ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē” (T&F 76:54–55; vakai foki, T&F 76:94–95; 84:37–38). Ko kinautolu ʻoku nau aʻusia honau tuʻunga malava taʻengatá mo maʻu ha tofiʻa ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, te nau hoko ko e kau taulaʻeiki mo e ngaahi tuʻi, kau taulaʻeiki fefine mo e ngaahi kuini, pea ʻoku kau ʻi honau hakeakiʻi ʻa e talaʻofa ko ia “ko e ngaahi ʻotua ʻa kinautolú” (vakai, T&F 76:56, 58; vakai foki, Saame 82:1, 6; Sione 10:34; T&F 29:13; 109:75–76; 131:1–4; 132:19–20; vakai foki, “Becoming Like God,” Gospel Topics Essay, topics.lds.org).

Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka (1924–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, koeʻuhí ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá, ʻoku makatuʻunga hotau ikuʻanga taʻengatá ʻi heʻetau malava ke hoko ʻo hangē ko Iá:

“Koeʻuhí ʻoku muimui e meʻa moʻui kotoa pē ki he sīpinga ʻene mātuʻá, te tau pehē ʻe toe kehe e sīpinga ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú? Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai koā ko kitautolu ʻEne fānaú, ʻi he fakamatala fakasaienisí, ʻoku tau kehe kitautolu meiate Ia?

“… Mahalo ʻoku tau kei siʻi he taimí ni—hē, pe kei valevale, ʻo fakafehoanaki kiate Ia. Ka neongo ia, ʻi he ʻitāniti ka hoko maí, kapau ʻoku tau moʻui taau, ʻe malava ke tau hangē ko Iá, ʻo hū ki Hono ʻaó, pea ʻmamata ʻo hangē ko e mamata [mai kiate kitautolú], pea ʻilo ʻo hangē ko hono ʻiloʻi ʻa [kitautolú],’ pea maʻu ʻa hono ʻfonú.’ (T&F 76:94.)” (“The Pattern of Our Parentage,” Ensign, Nov. 1984, 67–68).

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange kau ki he “siasi ʻo e ʻUluaki Fānaú,” vakai ki he fakamatala ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:21–22 ʻi he tohi lēsoni ko ʻení.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:63–65. Ko e “ʻuluaki toetuʻú”

Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ʻa e meʻa-hā-mai ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 ʻi heʻena fakalaulauloto ki he tokāteline ʻo e Toetuʻú. Ne tokoni e ngaahi liliu ueʻi fakalaumālie ne fakahā mai fekauʻaki mo e Sione 5:29 ke mahino kiate kinaua ʻe ʻi ai ha fakahokohoko ki he Toetuʻú: “[Ko] kinautolu kuo faileleí, [te nau ʻalu atu] ʻi he toetuʻu ʻa e kau angatonú; mo kinautolu naʻe faikoví [te nau ʻalu atu] ʻi he toetuʻu ʻa e kau taʻe-angatonú” (T&F 76:17). ʻOku ʻiloa foki e Toetuʻu ʻa e kau angatonú ko e “ʻuluaki toetuʻú” (T&F 76:64) pea ʻoku kau ai ʻa kinautolu kotoa pē te nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé mo e fakatelesitialé (vakai, T&F 88:96–99). Naʻe kamata e ʻUluaki Toetuʻú ʻi he taimi naʻe fakaava ai e ngaahi faʻitoka ʻo e kau angatonú hili e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, Mātiu 27:52–53; Mōsaia 15:21–24; 3 Nīfai 23:9–10). ʻOku ʻuhinga e ʻUluaki Toetuʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he taimi ʻe ʻalu atu ai e kau angatonú mei honau faʻitoká ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 29:13; 45:54; 88:96–99). ʻE kau ʻi he Toetuʻu ʻa e kau taʻeangatonú, pe ko e “toetuʻu fakaʻosí” (T&F 76:85), ʻa kinautolu te nau maʻu e puleʻanga fakatilesitialé mo kinautolu ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá, pea ʻe hoko ia ʻi he fakaʻosinga ʻo e Nofo Tuʻí (vakai, T&F 76:85; 88:32, 100–102).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:69. “Ko e kau tangata angatonu ʻa ia kuo fakahaohaoaʻi ʻia Sīsū”

ʻOku ʻiloa e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nau moʻui talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau o e ongoongoleleí ko e kau angatonu (vakai ki he ngaahi sīpinga ʻi he Mātiu 1:19; ʻĪnosi 1:1; Mōsaia 2:4; Mōsese 8:27). ʻOku fakamāʻoniʻoniʻi mo fakahaohaoaʻi e kakai angatonú ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e founga ʻo e fakamāʻoniʻoniʻí, pe ngaohi ke toputapú, ʻoku fakafou mai ia ʻi he ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí pea ʻoku “[maʻanautolu] kotoa pē ʻoku ʻofa mo tauhi ki he Otuá ʻaki honau mālohí, ʻatamaí, mo e iví kotoa” (T&F 20:31; vakai foki, Molonai 10:32–33). Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, fekauaki mo e founga ʻoku fakahaohaoaʻi ai kitautolú:

“Kāinga, tau fai muʻa ʻa e lelei taha te tau lavá mo feinga ke fakalakalaka ʻi he ʻaho kotoa pē. ʻI he taimi ʻoku hā ai ʻetau ngaahi fehalākí, ʻe lava ke tau kei feinga pē ke fakatonutonu kinautolu. Te tau lava ʻo faʻa fakamolemoleʻi ange ʻa e ngaahi tōnounou ʻoku ʻiate kitautolú pea mo ia ʻoku ʻiate kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. ʻE lava ke fakafiemālieʻi kitautolu pea tau faʻa kātaki. Naʻe akonaki mai ʻe he ʻEikí, ‘ʻOku ʻikai te mou lava ke kātakiʻi ʻa e nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he taimí ni …; ko ia, fai atu ai pē ʻi he faʻa kātaki kae ʻoua ke fakahaohaoaʻi ʻa kimoutolu’ [T&F 67:13].

“ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau lotosiʻi kapau ʻoku ngali faingataʻa mo ʻikai hano ngataʻanga he taimí ni ʻetau feinga fakamātoato ki he haohaoá. ʻOku fakatatali ʻa e haohaoá. ʻE lava ke toki hoko kakato mai ia hili pē ʻa e Toetuʻú pea ʻi he ʻEikí pē. ʻOku fakatatali ia kiate kinautolu kotoa pē ʻoku ʻofa kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku kau ai ʻa e ngaahi taloni, puleʻanga, fonua, mālohi, mo e ngaahi pule [vakai, T&F 132:19]. Ko e fakaʻosinga ia kuo pau ke tau kātaki ki aí. Ko e haohaoa taʻengata ia kuo teuʻi ʻe he ʻOtuá maʻatautolu taki taha” (“Perfection Pending,” Ensign, Nov. 1995, 87, 88).

ʻĪmisi
portrayal of Jesus Christ suffering in the Garden of Gethsemane

Ko Sīsū Kalaisí ko e “fakalaloa [ia] ʻo e fuakava foʻoú, ʻa ia naʻá ne fakahoko ʻa e fakalelei haohaoa ko ʻení ʻi he lilingi ʻo hono taʻataʻa ʻoʻoná” (T&F 76:69).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:70. Ko e nāunau ʻo e sino toetuʻú

ʻOku mahino ʻi he ngaahi folofolá ʻe toetuʻu ʻa e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá (vakai, 1 Kolinitō 15:22; ʻAlamā 11:42; 40:4). Ka neongo ia, ko hono maʻu ko ia ʻe ha taha toetuʻu e puleʻanga taʻengatá, kae pehē ki he natula ʻo ha sino toetuʻú, ʻe fakapapauʻi ia ʻi heʻene faivelenga mo talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá (vakai, 1 Kolinitō 15:40–42; T&F 76:96–98; 88:22–24, 28–31). Ko kinautolu te nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé te nau maʻu ha sino ʻoku fakasilesitiale, “ko honau nāunaú ko e nāunau ia ʻo e laʻaá” (T&F 76:70). ʻE maʻu ʻe kinautolu ʻi he puleʻanga fakatilesitialé ha ngaahi sino ʻoku kehe meiate kinautolu ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, “ʻio ʻo hangē ko e faikehekehe [e nāunau] ʻa e māhiná mei he laʻā ʻi he ʻataá” (T&F 76:71; vakai foki, T&F 76:78). ʻE siʻisiʻi ange e nāunau ʻo e ngaahi sino fakatilesitialé, “ʻo hangē foki ko e faikehekehe ʻa e nāunau ʻo e ngaahi fetuʻú mei he nāunau ʻo e māhiná ʻi he ʻataá” (T&F 76:81).

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻo pehē:

“ʻOku fakahā mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava, Vahe 88, ʻe ʻi ai ha ngaahi faikehekehe ʻi he sino ʻo e kakai ʻi he ngaahi puleʻangá ke feau e fie maʻu mo e fakangatangata kotoa pē.

“Pea ko kinautolu ʻoku ʻikai ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻi he fono ʻa ia kuó u ʻoatu kiate kimoutolú, ʻio ʻa e fono ʻa Kalaisí, kuo pau ke nau maʻu ha puleʻanga kehe, ʻio ko ha puleʻanga fakatelesitiale, pe ko ha puleʻanga fakatilesitiale.

“He ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi e fono ʻo ha puleʻanga fakasilesitiale, ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakasilesitiale.

“Pea ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi e fono ʻo ha puleʻanga fakatelesitiale, ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakatelesitiale.

“Pea ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi e fono ʻo ha puleʻanga fakatilesitiale, ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakatilesitiale; ko ia ʻoku ʻikai te ne feʻunga mo ha puleʻanga ʻo e nāunau. Ko ia kuo pau ke ne kātakiʻi ha puleʻanga ʻa ia ʻoku ʻikai ko e puleʻanga ʻo e nāunau’ [T&F 88:21–24]. …

“Koeʻuhí ʻe tuʻu hake e ngaahi sinó ʻi he toetuʻú ke feʻunga mo e tūkunga ʻo e tokotaha fakafoʻituitui takitaha, ʻe vahe ʻe he ʻEikí ʻa e tangata mo e fefine takitaha ki he feituʻu kuó na ngāueʻí” (Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr. [1963], 4:64–65).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:71–80

Ko e mamata ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni kiate kinautolu te nau maʻu e nāunau fakatelesitialé

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:71–80. Ko ha ngaahi puleʻanga fakalangi lahi hake ʻi he tahá

ʻĪmisi
illustration of sun, moon, and stars

ʻOku fakafehoanaki e ngaahi tuʻunga ʻe tolu ʻo e nāunaú ki he laʻaá, māhiná, mo e ngaahi fetuʻú (vakai, T&F 76:71–72, 81).

Naʻe fakahā mai ʻe he meʻa-hā-mai ʻo e ngaahi puleʻanga ʻo e nāunaú ʻoku kau ʻi he palani ʻa e ʻOtuá ki heʻetau moʻui hili ʻa e maté, ha fakakaukau angamaheni ange ki ha langi ʻe taha pea mo ha heli taʻefakangatangata. Koeʻuhí ko e tuʻunga kehekehe ʻa e kakaí ʻi he leleí pe koví, naʻe fakamatala e Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) ʻo pehē: “ʻI he vahe 14 ʻo e tohi ʻa Sioné—‘ʻI he fale ʻo ʻeku Tamaí ʻoku ai ʻa e ngaahi nofoʻanga ʻoku lahi’ [Sione 14:2] … ʻoku totonu ke pehē—‘ʻI he puleʻanga ʻo ʻeku Tamaí ʻoku ʻi ai ha ngaahi puleʻanga lahi. … ʻOku ʻi ai ha ngaahi nofoʻanga ai moʻonautolu ʻoku talangofua ki ha fono fakasilesitialé, pea ʻoku ʻi ai mo ha ngaahi nofoʻanga kehe moʻonautolu ʻoku ʻikai ke nau talangofua ki he fonó, ki he tangata taki taha ʻo fakatatau mo hono tuʻungá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 251–52).

Naʻe mamata e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni naʻe teuteuʻi e maama fakatelesitialé maʻanautolu “ʻoku faikehekehe honau nāunaú mei he siasi ʻo e ʻUluaki Fānaú” (T&F 76:71). ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻoku māʻulalo hifo e nāunau fakatelesitialé ʻi he nāunau fakasilesitialé ka ʻoku māʻolunga ia ʻi he nāunau fakatilesitialé (vakai, T&F 76:81, 91). Naʻe ako ʻe he Palōfitá kimui ange ʻoku kau ʻi he puleʻanga fakasilesitialé ha “ngaahi langi pe ngaahi tuʻunga ʻe tolu” (T&F 131:1). ʻOku kau foki ʻi he puleʻanga fakatilesitialé ha ngaahi nāunau kehekehe (vakai, T&F 76:98).

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e hala ʻe lava ke muimui ai e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá ke maʻu ha tofiʻa ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. ʻOku lava ke aʻusia e pale taʻengata nāunauʻia ko iá ʻe he tokotaha kotoa pē ʻoku fili ke maʻu e ongoongoleleí pea fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu mo e ʻEikí (vakai, T&F 10:50; 14:7; 20:14; 50:24).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:72–74. “Ko kinautolu ʻeni naʻe mate taʻe ʻi ai ʻa e fonó”

ʻOku ʻomi ʻe he fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 ha fakamatala fakalūkufua ki he kakai ʻi he maama fakatelesitialé pē. Hangē ko ʻení, fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:72–73, ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻi he puleʻanga fakatelesitialé ko e kakai ia “naʻe mate taʻe ʻi ai ʻa e fonó” pea ʻoku akoʻi kiate kinautolu e ongoongoleleí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié. ʻOku mahuʻinga ke mahino ko e kakai ʻe niʻihi ʻoku akoʻi ki ai e ongoongoleleí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié te nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé, ka ko e niʻihi he ʻikai te nau maʻu e ongoongoleleí ʻi he founga tatau pea te nau maʻu leva ha puleʻanga maʻulalo ange (vakai, T&F 137:7–9; 138:30–37, 58–59). ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻi ai ha niʻihi kehe ʻoku nau mate taʻemaʻu ha ʻilo ki he ongoongoleleí ka te nau maʻu e puleʻanga fakatilesitialé. ʻE fakatatau e puleʻanga ʻo e nāunau ʻe maʻu ʻe he tokotaha takitaha, ki he fono ʻokú ne fili ke tali mo moʻui ʻakí (vakai foki, T&F 88:21–24).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:74–75, 79. “Toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú”

Ko e niʻihi ko ia te nau maʻu e puleʻanga fakatelesitialé ko e niʻihi ia “ʻoku ʻikai ke nau toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú” (T&F 76:79). ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻe maʻu ʻe he kakaí ni ha fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi ka naʻe ʻikai ke nau toʻa feʻunga ke tali pe moʻui fakatatau ki he kakato ʻo e ongoongoleleí kae lava ke nau maʻu ha pale fakasilesitiale. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e mahuʻinga ke tau toʻa ʻi heʻetau fakamoʻoni kia Sīsuú ʻo pehē: “Ko ʻeku fakaʻānauá … ke fenāpasi hotau ʻulungāngá mo e ngaahi taumuʻa fakaʻeiʻeiki ʻoku fie maʻu meiate kinautolu ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻI he ngaahi meʻá ni kotoa, ʻoku totonu ke tau manatuʻi ko e ‘toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú’ ko e sivi lahi taha ia ʻokú ne vaetuʻua e nāunau fakasilesitialé mo e nāunau fakatelesitialé [T&F 76:79]. ʻOku tau loto ke tau ʻi he tafaʻaki fakasilesitiale ʻo e ʻā vahevahe ko iá” (“Fili Fakapotopoto,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 49).

ʻĪmisi
fakatātā ʻo hono akoʻi ʻe Sīsū e kakaí, ʻi ha tafamoʻunga

ʻOku fie maʻu ke toʻa e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí ʻi heʻenau fakamoʻoni kia Sīsuú ka ʻikai, he ʻikai te nau maʻu e hakeakiʻí (vakai, T&F 76:79).

ʻOku ʻi ai ha faikehekehe ʻi hono maʻu ha fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí pea mo e moʻui ko ia ke hāsino ʻi heʻetau moʻuí e fakamoʻoni ko iá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) e founga te tau lava ai ʻo toʻa ʻi heʻetau fakamoʻoni kia Sīsuú ʻo pehē: “‘[Ko] kinautolu kotoa pē ʻoku angatonu mo moʻoní’ [T&F 76:53]! He toki fakamatala taau moʻoni ia mo ha taha ʻoku toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsuú. ʻOku nau loto-toʻa ʻi hono taukaveʻi e moʻoní mo e angamāʻoniʻoní. Ko e kāingalotu ʻeni ʻo e Siasí ʻoku nau fakahoko totonu honau ngaahi uiuiʻi ʻi he Siasí (vakai, T&F 84:33), totongi ʻenau vahehongofulú mo e ngaahi foakí, moʻui maʻa, poupouʻi honau kau taki ʻi he Siasí ʻi he leá mo e ngāué, tauhi e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaho māʻoniʻoni, pea talangofua ki he ngaahi fekau kotoa pē ʻa e ʻOtuá” (“Valiant in the Testimony of Jesus,” Ensign, May 1982, 63).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–112

Ko e mamata ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni kiate kinautolu te nau maʻu e nāunau fakatilesitialé

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:84–85. “Ko kinautolu ʻeni ʻe kapusi hifo ki helí”

Ko kinautolu te nau maʻu ha tofiʻa ʻi he puleʻanga fakatilesitialé ʻa kinautolu ko ia ʻoku fili ke ʻoua te nau tali e ongoongoleleí pe ko ha fakamoʻoni kau kia Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 76:82, 101). Kuo ʻikai ke nau fakaʻikaiʻi e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo hangē ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá, ka kuo nau fili ha hala ʻo e faiangahalá pea ʻoku “kapusi hifo [kinautolu] ki heli” (T&F 76:84). ʻOku ʻuhinga e helí ʻi he meʻá ni, ki he konga ko ia ʻo e maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié ʻe mamahi ai ʻa kinautolu ne talangataʻa ʻi he moʻui fakamatelié ʻi heʻenau ngaahi angahalá koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau fakatomala (vakai, T&F 19:15–18). ʻE nofo e niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení ʻi he tuʻunga ko ʻeni ʻo helí kae ʻoua kuo nau toe ʻalu hake ʻi he “toetuʻu fakaʻosí,” hili e Nofo Tuʻí (T&F 76:85; vakai foki, T&F 43:18; 63:17–18; 76:106; 88:100–101).

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻo pehē: “ʻOku nofo e ngaahi laumālie angatonú ʻi ha tuʻunga fakataimi ʻoku ui ko palataisi, ʻi heʻenau maté. ʻOku akoʻi mai ʻe ʻAlamā ko e Siʻí ‘ko palataisi, ko ha potu [ia] ʻo e mālōlō, ko ha potu ʻo e melino, ʻa ia [ʻe] mālōlō ai [e kau angatonú] mei heʻenau ngaahi faingataʻaʻia kotoa pē mo e hohaʻa kotoa pē mo e mamahi’ [ ʻAlamā 40:12]. ʻE nofo e ngaahi laumālie taʻeangatonú ʻi he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié, ʻa ia ʻoku faʻa ui ko helí [vakai, 2 Nīfai 9:10–14; T&F 76:84–86]. ʻOku fakamatalaʻi ia ko ha feituʻu fakamamahi, ko ha feituʻu fakapoʻuli ʻa ia ʻe nofo ai ʻa kinautolu ʻoku manavahē ki he ‘kakaha ʻo e houhau ʻo e ʻOtuá’ kae ʻoua kuo hokosia e toetuʻú [ ʻAlamā 40:14]. “Ka neongo ia, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe toe tuʻu ʻa e ngaahi laumālie kotoa pē ne tāpuekina ke fāʻeleʻí, ʻe fakatahaʻi ʻa e laumālié mo e sinó pea maʻu ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo e nāunau ʻa ia ʻoku māʻolunga ange ʻi he anga ʻo ʻetau nofo ʻi he māmani ko ʻení [vakai, T&F 76:89]. ʻOku fakangatangata e ngaahi fakaʻatā makehé kiate kinautolu ʻoku, hangē ko Sētane mo ʻene kau ʻāngeló, ne nau angatuʻu loto fiemālie ki he ʻOtuá [vakai, Īsaia 14:12–15; Luke 10:18; Fakahā 12:7–9; T&F 76:32–37]. ʻE tuku hake ʻe he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié pe ko heli ʻa hono ngaahi laumālie pōpulá, ʻi he toetuʻú” (“Ko e Palani ʻa ʻEtau Tamaí—Lahi Feʻunga ki Heʻene Fānaú Kotoa,” Ensign pe Liahona, Mē 2009, 37).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:88–89. Ko e nāunau ʻo e puleʻanga fakatilesitialé “ʻoku mahulu ange [ia] ʻi he meʻa kotoa ʻoku faʻa mahinó”

ʻE faifai pea huhuʻi e kau faiangahala te nau mamahi ʻi helí (vakai, T&F 76:85), hoko ko e “kau ʻea-hoko ki he fakamoʻuí” (T&F 76:88) mo e “kau tamaioʻeiki ʻa e Fungani Māʻolungá” (T&F 76:112), pea te nau maʻu ha tuʻunga ʻo e nāunau fakatilesitialé (vakai, T&F 76:98). ʻOku fakamamafaʻi ʻe he mahino fakatokāteline ko ʻení ʻa e hulu ʻo e ʻangaʻofa mo e ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí mo fakamoʻoniʻi “ʻokú ne fakamoʻui ʻa e kakai kotoa pē” tukukehe ʻa e ngaahi foha ʻo e malaʻiá (T&F 76:44). Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻEletā Sione A. Uitisou (1872–1952) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“ʻOku fakamatalaʻi mahino ʻe he [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá] ko e nāunau maʻulalo taha ʻoku vahe ki ai ha tangata ʻoku fuʻu nāunauʻia ia ʻo mahulu atu ʻi he meʻa ʻoku makupusi ʻe he tangatá. Ko ha tokāteline mahuʻinga ia ʻi he tui faka-Māmongá ʻe maʻu ʻe he tokotaha angahala kovi tahá, ʻi he fakamaau fakaʻosí, ha nāunau ʻa ia ʻoku ope atu ʻi he mahino ʻa e tangatá, ʻa ia ʻoku fuʻu lahi fau pea ʻikai ke tau lava ʻo fakamatalaʻi lelei ia. Ko kinautolu ʻoku fai leleí te nau maʻu ha feituʻu nāunauʻia ange. …

“Ko e Ongoongoleleí ko ha ongoongolelei ia ʻo e ʻofa lahi fau. ʻOku fakatefito ia ʻi he ʻofá. ʻOku ʻōfeina lahi e fānau angakovi taha [ʻa e ʻOtuá] ʻo mahulu atu ai hono palé ʻi he mahino ʻoku maʻu ʻe he tangata fakamatelié” (The Message of the Doctrine and Covenants, ed. G. Homer Durham [1969], 167).

ʻĪmisi
portrayal of Jesus

Tuʻunga ʻi he ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke hoko ʻa Hono kau muimuí ʻo hangē ko Iá “ʻi he mālohi, pea mo e ivi, pea mo e pule” (vakai, T&F 76:94–95).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:98–101. “Ko kinautolu [ia] ʻoku ʻo Paula, pea mo ʻApolosi, pea mo Kīfasi”

Ko e niʻihi te nau maʻu e puleʻanga fakatilesitialé ko kinautolu ia ʻoku nau pehē ʻoku nau muimui kia Sīsū Kalaisi pe ko ha kau palōfita pau ka ʻoku nau fakafisingaʻi ʻi he loto-fiemālie ʻa e Fakamoʻuí mo fakafisi ke tali ʻEne ongoongoleleí pe muimui ki Heʻene kau palōfitá. Ke fakahalaiaʻi e māvahevahe ʻi he lotolotonga ʻo e Kāingalotu ʻi hono kuongá, naʻe tohi e ʻAposetolo ko Paulá ki he kakai Kolinitoó ʻo pehē:

“He kuo fakahā mai kiate au ʻa kimoutolu, ʻe hoku kāinga, … ʻoku [ʻi] ai ʻa e ngaahi [fakakikihi] ʻiate kimoutolu.

“Pea ko ʻeku lea ʻeni, ʻoku mou takitaha pehē, ʻOku ʻo Paula au; pea, ʻOku ʻo ʻApolosi au; pea, ʻOku ʻo Kīfasi au; pea, ʻOku ʻo Kalaisi au.

“Kuo mavahevahe koā ʻa Kalaisi? naʻe tutuki [nai] ki he ʻakaú ʻa Paula koeʻuhí ko kimoutolu? pe naʻa mou papitaiso ʻi he hingoa ʻo Paulá?” (1 Kolinitō 1:11–13).

ʻOku ʻuhinga ʻa e fakalea tatau mo ia ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:99–101 kiate kinautolu ʻoku ʻikai taha mo Sīsū Kalaisi pe ko ʻEne kau palōfitá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:111. “ʻE maʻu ʻe he tangata taki taha ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāue ʻaʻaná”

Naʻe folofola ʻa Sīsū Kalaisi lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní ʻo pehē, “ʻE ʻikai hū ki he puleʻanga ʻo e langí ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku pehē mai kiate au, ʻEiki, ʻEiki, ka ko ia ʻokú ne fai ʻa e finangalo ʻo ʻeku Tamai ʻoku ʻi he langí” (Mātiu 7:21). Kuo hoko maʻu pē ʻa e fie maʻu ke talangofua ki he ngaahi fekau mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ko ha pōpoaki tefito ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–1877) ʻo pehē: “ʻE fakamāuʻi ʻa e fānau ʻa e tangatá ʻo fakatatau mo ʻenau ngaahi ngāué, pe ʻoku lelei pe kovi. Kapau ʻoku fonu ʻa e ngaahi ʻaho ʻo ha tangata ʻi he ngaahi ngāue leleí, ʻe fakapaleʻi ia ʻo fakatatau pē ki ai. Pea kapau ʻoku fakamoleki ia ki hono fai ʻo e ngaahi ngāue ʻoku koví, te ne maʻu pē ʻo fakatatau ki he ngaahi ngāue ko iá. … ʻE mahino nai ʻa fē ki he kakaí, ko e taimi pē ʻeni ʻoku totonu ke nau fakatoka ai e makatuʻunga ʻo honau hakeakiʻí ki taimi mo ʻitāniti, pea ko ʻeni pē ʻa e taimi ke nau fai ai ha ngaahi ngāue ʻaki honau lotó, ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsuú” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi [1997], 331).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:113–19

Ko e fakamatalaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻa e founga ʻe lava ke maʻu ai ʻe he niʻihi kehé ʻa e ʻilo naʻá na maʻu ʻi he fakahaá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:113–16. Naʻe mamata ʻa Siosefa Sāmita ki ha meʻa lahi ange ʻi he meʻa-hā-mai ko ʻení ʻi he meʻa kuo tohí

ʻI he fekauʻaki mo e meʻa-hā-mai ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76, naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Te u lava ʻo fakamatala lahi ange ʻi he meʻa kuó u lea ʻakí, ki he ngaahi nāunau ʻo e ngaahi puleʻanga ne fakahā mai kiate au ʻi he meʻa-hā-maí, kapau ne fakangofua au, pea kapau naʻe mateuteu e kakaí ke nau maʻu ia” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. D-1, page 1556, josephsmithpapers.org).

ʻOku ʻomi kiate kitautolu ʻe he mahu ʻo e tokāteliné mo e ngaahi ʻilo fakalaumālie ne ʻomi ʻi he meʻa-hā-mai ki he ngaahi puleʻanga ʻo e nāunaú, ha mahino ki he moʻui hili e moʻui fakamatelié ʻa ia ʻoku mahulu ange ʻi he meʻa kuo maʻu he folofola fakakuongamuʻá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi (1807–1898): “Te u lave ʻataʻatā pē ki he ʻMeʻa-hā-mai’ [ʻi he T&F 76], ko ha fakahā ʻokú ne ʻomi ha maama lahi ange, ha moʻoni mo ha tefitoʻi moʻoni lahi ange ʻi ha toe fakahā pē ʻoku ʻi ha toe tohi kuo tau lau. ʻOkú ne fakamaama ke mahino kiate kitautolu ʻa hotau tuʻunga lolotongá, feituʻu ne tau omi mei aí, ʻuhinga ʻoku tau ʻi heni aí, pea mo e feituʻu te tau ʻalu atu ki aí. ʻE lava ʻe ha tangata pē ʻo ʻiloʻi ʻi he fakahaá ni ʻa hono tufakangá pea mo e tuʻunga ʻe hoko mai ki aí. He ʻoku ʻilo ʻe he tangata kotoa pē ʻa e fono ʻokú ne tauhí, mo e ngaahi fono ʻoku tauhi heni ʻe he tangatá, ʻe fakafuofuaʻi mei ai honau tuʻunga ʻi he hili ʻa e moʻui ko ʻení” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi [2004], 135–36).

Naʻe manatu ʻa Palesiteni Utalafi, ʻa ia naʻe hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻi he 1833, ki heʻene tali fakataautaha ki he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:

“Naʻe akoʻi au ʻi heʻeku kei siʻí ʻoku ʻi ai ha Hēvani mo ha Heli ʻe taha, pea talamai ʻoku taha pē ʻa e tautea ki he kau faiangahala kotoa pē pea taha pē e nāunau ki he kau māʻoniʻoní. …

“… ʻI heʻeku lau e meʻa-hā-maí … , naʻe fakamaama ai hoku ʻatamaí mo ʻomi ha fiefia lahi, ne hangē kiate au ko e ʻOtua naʻá Ne fakahā e tefitoʻi moʻoni ko iá ki he tangatá naʻe poto, angatonu mo moʻoni, naʻá Ne maʻu fakatouʻosi e ngaahi ʻulungaanga lelei tahá mo e fakakaukau leleí mo e ʻiló, naʻá ku ongoʻi naʻe taʻefeliliuaki ʻi he ʻofá, ʻaloʻofá, fakamaau totonú mo e fakamāú, pea ne u ongoʻi ke u ʻofa ki he ʻEikí ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi kimuʻa ʻi heʻeku moʻuí” (“Remarks on the Necessity of Adhering to the Priesthood in Preference to Science and Art,” ʻi he Deseret News, May 27, 1857, 91).