‘Inisititiuti
Vahe 21: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57–58


Vahe 21

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57–58

Talateú mo e Fakahokohoko e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí ke fakahoko ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi Mīsulí (vakai, T&F 52:2–5), naʻe fononga ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha niʻihi kehe tokolahi ʻi ha maile nai ʻe 900 mei ʻOhaiō ki Mīsuli. ʻI he ʻaho 20 ʻo Siulai, 1831, ko ha ngaahi ʻaho siʻi pē hili ʻenau tūʻuta ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí, ne maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he fakahaá ni ko Tauʻatāina, Mīsuli ʻa e uhouhonga ʻo e kolo ko Saioné mo e temipalé, peá Ne fakahinohinoʻi ha niʻihi fakafoʻituitui fekauʻaki mo honau ngaahi fatongia ʻi hono langa ʻo Saioné.

ʻI he ʻaho 1 ʻo ʻAokosi, 1831, siʻi hifo he uike ʻe uá hili hono maʻu ʻe Siosefa e fakahā ne fokotuʻu ai ʻa Tauʻatāina ko e uhouhonga ʻo Saioné, naʻe ō ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ki he Palōfitá ʻi heʻenau fie ʻilo ki he finangalo ʻo e ʻEikí fekauʻaki mo ʻenau kau ʻi hono langa ʻo Saioné. Ko e talí, naʻe fai ai ʻe he ʻEikí e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58. Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻi he fakahā ko ʻení fekauʻaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe pau ke fokotuʻu ai e kolo ko Saioné, kau ai e talangofua ki he ngaahi fekaú, faivelenga ʻi he faingataʻá, fakaʻaongaʻi e tauʻatāina ke filí ke fakahoko e anga-māʻoniʻoní, mo e fakatomalá mo e fakamolemolé.

14 Siulai, 1831Naʻe tūʻuta ai ʻa Siosefa Sāmita mo hono kaungā fonongá ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí.

20 Siulai, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57.

Konga kimui ʻo Siulai, 1831Ne tūʻuta ai e Kāingalotu Kolesivilí mo ha kaumātuʻa ʻe niʻihi ki he Vahefonua Siakisoní.

1 ʻAokosi, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58.

2–3 ʻAokosi, 1831Naʻe fakatapui ai e kelekele ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí ki hono fokotuʻu ʻo Saioné, pea fakatapui ha kelekele ki he temipalé ʻi Tauʻatāina, Mīsuli.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) “ʻoku hoko hono langa ʻo Saioné ko ha ngāue ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá ʻi he kuonga kotoa pē; ko ha taumuʻa kuo fakamatalaʻi ʻe he kau palōfitá, kau taulaʻeikí mo e haʻa tuʻí ʻi ha fiefia makehe” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2011], 212–13). Naʻe hanganaki loto vēkeveke atu foki ha toko lahi ʻo e fuofua Kāingalotú ki hono fokotuʻu ʻo Saioné. Ko e konga ʻo e Fakafoki mai e Ongoongoleleí, naʻe foaki ai ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú e fakahā fekauʻaki mo hono langa hake e kolo ko Saioné ʻi he māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Hangē ko ʻení, naʻe ako ʻe he Kāingalotú mei he Tohi ʻa Molomoná ʻe tuʻu e kolo ko Saioné, pe ko e Selusalema Foʻoú, ʻi he Konitinēniti ʻo ʻAmeliká (vakai, 3 Nīfai 20:22; 21:23–24; ʻEta 13:2–10).

ʻI ha fakahā naʻe foaki mai ʻi Sepitema 1830, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he ʻEikí he ʻikai ke Ne fakahā ʻa e tuʻuʻanga pau ʻo e kolo ko Saioné ʻi he taimi ko iá ka ʻe tuʻu ia “ʻi he ngaahi ngataʻanga fonua ofi ki he kau Leimaná” (T&F 28:9). ʻI he ngāue e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Tīsema 1830, ki heʻene liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú, naʻá ne ʻilo ai ʻe fakatolonga ʻe he ʻEikí ʻa Hono kakaí lolotonga e ngaahi taimi faingataʻa ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí pea tānaki fakataha kinautolu ki he “Kolo Māʻoniʻoni” ʻo Saioné (vakai, Mōsese 7:60–62). Naʻe fakamatala ʻe he ʻEikí ʻi he ʻaho 9 ʻo Fēpueli, 1831, te Ne fakahā mai “ʻa e feituʻu ʻe langa ai ʻa e Selūsalema Foʻoú” ʻi Hono “taimi totonu pē [ʻoʻoná]” (T&F 42:62). Hili ha māhina ʻe taha mei ai, naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ha fakahā ʻoku fakahaaʻi ai ʻe hoko ʻa Saione “ko ha fonua ʻo e melino, ko ha kolo hūfanga, ko ha potu malu” ʻi ha māmani faiangahala (T&F 45:66–67). Naʻe fakautuutu e nofo ʻamanaki e Kāingalotú ki Saioné ʻi he fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻi Sune 1831 ko e konifelenisi hoko ʻa e Siasí “ʻe fai ʻi Mīsuli, ʻi he fonua te u fakatapui maʻa hoku kakaí” (T&F 52:2). Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení te Ne fakahā ange “ʻa e fonua ʻo [honau] tofiʻá” kapau naʻe kei faivelenga ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni (T&F 52:5).

ʻI he talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí ke fakahoko ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi Mīsulí, naʻe mavahe ai ʻa Siosefa Sāmita mo ha kaungā fononga toko siʻi mei Ketilani, ʻOhaiō ke nau ō ki ai ʻi he ʻaho 19 ʻo Sune, 1831. ʻIkai ngata aí, naʻe uiuiʻi ʻe he ʻEikí ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ke nau fononga tautau toko ua ki Mīsuli pea malanga ʻaki e ongoongoleleí lolotonga ʻenau fonongá (vakai, T&F 52:7–10, 22–33; 56:5–7). Hili haʻanau fononga ‘i ha maile ʻe meimei 900, naʻe ʻuluaki tūʻuta e Palōfitá mo hono kaungā fonongá ʻi Tauʻatāina, Vahefonua Siakisoní, Mīsuli, ʻi he ʻaho 14 ʻo Siulai, 1831. Ne fakafetaulaki ai kiate kinautolu ʻa ʻŌliva Kautele, Pita Uitemā ko e Siʻí, mo Saipa Pitasoni, ʻa ia naʻe uiuiʻi ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1830 ko e kau faifekau ke malangaʻi e ongoongoleleí ki he kau Leimaná (vakai, T&F 28:8; 30:5–8; 32:2–3). Naʻe ō fakataha e kau faifekau ko ʻení mo ha taha toki papi ului ki he Siasí, ko Feletiliki G. Uiliamisi, ʻa ia naʻe kole kia ʻŌliva Kautele pe te ne lava ʻo kau ʻi heʻenau fonongá.

Fakatatau ki he hisitōlia ʻo Siosefa Sāmitá, ʻi he taimi ne tūʻuta ai e Palōfitá ki Tauʻatāiná, naʻá ne fakaʻaongaʻi ha taimi ke fakakaukauloto ki he fokotuʻu ʻo Saioné pea mo e tūkunga ʻo e kau ʻInitia Kula ne nofo ʻi tuʻa he kauʻāfonua ʻo Mīsulí. Naʻe taki ia ʻi heʻene fakakaukaú ke ne fifili: “Ko e fē taimi ʻe fisi ai e feituʻu maomaonganoá ʻo hangē ko e losé; ko e fē taimi ʻe langa hake ai ʻa Saione ʻi hono nāunaú, pea ko e fē feituʻu ʻe tuʻu ai ho Temipalé ʻa ia ʻe omi ki ai e puleʻanga kotoa pē ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí?” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 127, josephsmithpapers.org). ʻI he ʻaho 20 ʻo Siulai, 1831, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57.

ʻĪmisi
Mape Fika 8: Ko e Feituʻu Mīsuli, ʻIlinoisi, mo ʻAiouā ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57

Ko e fakahā mai ʻe he ʻEikí e tuʻuʻanga ʻo Saioné mo fakahinohinoʻi e niʻihi fakafoʻituituí ʻi honau ngaahi fatongia ʻi hono langa haké

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57:1–3. Ko hono fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e tuʻuʻanga ʻo e kolo ko Saioné

ʻI he tali ki he fehuʻi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí ko Tauʻatāina, Vahefonua Siakisoní, Mīsuli ʻa e “fonua … ʻo e talaʻofá, pea ko e potu ke tuʻu ai ʻa e kolo ko Saioné” (T&F 57:2). Ko e tuʻuʻanga ʻo e kolo ko Saioné naʻe tuʻu ʻi lalo pē ʻi ha afe he Vaitafe Mīsulí pea maile nai ʻe 10 ki he fakahahake ʻo e kauʻāfonua ʻInitia-Mīsulí (ko e kauʻāfonua Mīsuli-Kenisasi lolotongá). Naʻe hoko e kelekele ʻo Mīsulí mo e ngaahi siteiti takai aí ko e konga ʻo e ʻIunaiteti Siteití hili hono Fakatau ʻo Luīsiana ʻi he 1803. Hili hono fakataú, naʻe hiki mai e kau nofo fonua foʻou, ko e tokolahi tahá mei he ngaahi siteiti fakatonga kehé, ke nofo ʻi Mīsuli. Naʻe hoko ʻa Mīsuli ko ha siteiti ʻi he 1821, pea naʻe faʻu ʻe he falealeá ʻi he 1826 ʻa e Vahefonua Siakisoní. Naʻe hoko e kolo nofoʻi foʻou ko Tauʻatāiná, ʻa ia naʻe tuʻu ʻi he veʻe hala fefakatauʻaki ne ui ko e Hala Sanita Feí, ko e lotolotonga ʻo e puleʻangá. ʻI he taimi ʻo e fakahaá ni, ne ʻi ai pē ha kakai ʻe laungeau siʻi ʻi he Vahefonua Siakisoní mo ha ʻū fale fakapuleʻanga siʻi, kau ai e fakamaauʻanga ʻo e vahefonuá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57:3. “Ko Tauʻatāina ko e potu ia ʻi loto mālié”

ʻI he taimi ne fili ai ʻe he ʻEikí e Vahefonua Siakisoni, Mīsulí ko e feituʻu ʻe langa ai e kolo ko Saioné, naʻá Ne pehē ʻe hoko e kolo Tauʻatāiná “ko e potu ia ʻi loto mālié” (T&F 57:3). Ko e konga ʻoku ʻuhinga ki ai e potu ʻi loto mālié, ki he fatongia ʻo Saione, pe ko e Selusalema Foʻoú, ʻi heʻene hoko ko e taha ʻo e ongo kolomuʻa (ko Selusalema ʻa e taha) ʻo e puleʻanga ʻo e ʻEikí lolotonga e Nofo Tuʻí (vakai, Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie [1955], 3:71). ʻE tokangaʻi ʻe he ʻEikí Tonu pē mei he feituʻú ni ʻa e ngāue mo e ngaahi meʻa ʻoku fakahoko ʻi Hono puleʻangá.

Naʻe fakamamafaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e mahuʻinga ʻo Saione ko e “potu … ʻi loto mālié” ʻi heʻene akoʻi e meʻa ko ʻení: “Tuku ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli ki he ngaahi siteiki ʻo Saioné ʻi he puleʻanga kotoa pē. Tuku ke hoko ʻa e fonua kotoa pē ko e Saione kiate kinautolu ʻoku nofo aí. Tuku ʻa e kakato ʻo e ongoongoleleí ke ʻi he kaingalotu kotoa pē ʻi he puleʻanga kotoa pē. ʻOua naʻa taʻofi ha tāpuaki meiate kinautolu. Tuku ke langa e ngaahi temipalé ko e feituʻu ʻe fakakakato ai e ngaahi ouau e fale ʻo e ʻEikí. Ka ʻoku kei ʻi ai ha potu ʻi loto mālie, ko ha feituʻu ʻe tuʻu ai e temipale lahí, ko ha feituʻu ʻe hāʻele mai ki ai e ʻEikí, ko ha feituʻu ia ʻe ʻalu atu ai e fonó ke puleʻi e māmaní kotoa. … Pea ko e feituʻu ko iá ʻa e feituʻu ʻoku ui he taimí ni ko Tauʻatāina ʻi he Vahefonua Siakisoní, Mīsuli, ka ʻi he ʻaho ka hoko maí ʻe hoko ia ko e Saione ʻa hotau ʻOtuá pea mo e Kolo ʻo e Māʻoniʻoni ki hono kakaí. ʻOku fili ʻa e feituʻú; ʻoku ʻiloa e feituʻú; kuo fakahoko e tuʻutuʻuní; pea ʻoku pau ʻa e ikuʻanga kuo talaʻofá” (A New Witness for the Articles of Faith [1985], 595).

ʻĪmisi
Jackson County Courthouse, Independence, Missouri

Naʻe langa e Fale Fakamaauʻanga fakahisitōlia ʻo e Vahefonua Siakisoní ʻi Tauʻatāina, Mīsuli, ʻi he tuʻuʻanga ʻo ha fale fakamaauʻanga kimuʻa ko ha fale piliki fungavaka ua, ne maile ʻe taha mo e konga ki he fakahahake ʻo e tuʻuʻanga e temipalé pea naʻe fakamatala ki ai e ʻEikí ʻi ha fakahā (vakai, T&F 57:3).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57:3. Ko “ha potu ki he temipalé”

Makehe mei hono fakahā e feituʻu ki he kolo ko Saioné, naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ʻoku tuʻu e feituʻu ki he temipalé “ʻi he feituʻu fakahihifó, ʻi ha konga kelekele ʻa ia ʻoku ʻikai ke mamaʻo mei he fale fakamaauʻangá” (T&F 57:3). ʻE langa ʻa e temipale ko ʻení ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí kimuʻa pea Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī e mahuʻinga ʻo e temipale ʻe langa ʻi Tauʻatāina, Mīsulí: “ʻE omi ki he temipale ko iá ʻa e puleʻanga kotoa pē ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻe langa ia ʻi Selusalema Foʻou kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Maí, ko ha konga kotoa ia ʻo e ngaahi founga teuteuʻanga ʻe mateuteu ai ha kakai ki he toe liuaki mai honau ʻEikí” (A New Witness for the Articles of Faith, 595).

ʻĪmisi
plat map of the City of Zion

Naʻe teuteuʻi e mape ki he Kolo ko Saioné ʻi he fakahinohino ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea ʻave ia ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí ʻi Sune 1833, fakataha mo ha ngaahi mape langa fale ki he fuofua temipale ʻi Saioné.

ʻI ha taʻu nai ʻe ua hili ʻene maʻu e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha toe fakahā fekauʻaki mo e feituʻu ʻe langa ai e temipalé. ʻI he 1833, naʻe fekau ʻe he Palōfitá ke tā ha mape ki he kolo ko Saioné ʻa ia ne fakaʻasi ai ha temipale ko e fale ʻe 24 ke langa vāvāofi ʻi Tauʻatāina (vakai, History of the Church, 1:357–59). ʻE kamata ʻa e tānaki fakataha mo hono langa hake e kolo ʻo Saioné, pe ko e Selusalema Foʻoú ʻo hangē ko hono fakahā ʻe he ʻEikí, ʻi he “feituʻu ʻo e temipalé” (T&F 84:4).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57:4–5. “Ko e potó ke fakatau mai ʻa e kelekelé ni ʻe he kāingalotú”

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻi ha fakahā kimuʻa ke “fakatoe ʻa e paʻanga kotoa pē te [nau lavá] ʻi he māʻoniʻoni” koeʻuhí ke nau mateuteu ke fakatau mai e kelekele ʻi Saioné ʻi he taimi naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí e feituʻú kiate kinautolú (T&F 48:4–5). Hili hono fakahā e tuʻuʻanga ʻo Saioné, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻá ke fakatau mai e kelekele kotoa pē “ʻoku tuʻu ʻi he fakahihifó, ʻio ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻoku lele hangatonu atu ʻi he vahaʻa ʻo e Siú mo e Senitailé” (T&F 57:4). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ko e ngataʻanga ʻoku lele hangatonu ʻi he vahaʻa ʻo e Siú mo e Senitailé “ʻoku ʻuhinga ia ki he ngataʻanga ʻokú ne fakamavaheʻi e kau Leimaná [pe kau ʻInitia Kulá] mei he kau hiki fonua mai ki he Vahefonua Siakisoní. ʻI he taimi ko ʻení, naʻe foaki ai ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ki he kau ʻInitiá ʻa e kelekele ʻi he fakahihifo ʻo Mīsulí, pea nau toe faʻao pē ia kimui ange. Naʻe ui e kau Leimana ʻa ia ko e kau ʻIsilelí, ko e kau Siu, pea ko e kau Senitailé ʻa e kakai, ko e tokolahi ko e kau faihia, ʻa ia ne nau nofo ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo e vaitafé” (Church History and Modern Revelation [1953], 1:206).

Lolotonga e vahaʻataimi ko ʻeni ʻi he feituʻu fakahihifo ʻo e ʻIunaiteti Siteití, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ha kau hiki foʻou toko lahi e founga “nofo hilí” ke maʻu ai hanau kelekele. Naʻe ʻuhinga ʻeni te nau nofo ʻi ha kelekele pe ʻapi ʻikai nofoʻi pea mo e taumuʻa ke lēsisita ia ʻamui ange ʻi he fale fakamaauʻanga ʻo e vahefonuá. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1831, ʻi he taimi ne fai mai ai e fakahā ko ʻení, ko e lahi taha ʻo e kelekele ne fekau ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ke fakatau maí, naʻe ʻosi maʻu ia ʻe he kau hiki fonua maí, ʻo fie maʻu ai ke fakatau mai ʻe he Kāingalotú e kelekelé meiate kinautolu. ʻI he talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí ke fakatau mai e kelekelé ʻi Tīsema 1831, naʻe fakatau mai ai ʻe Pīsope ʻEtuate Pātilisi ha ʻeka ʻe 63 meia Sōnasi Hoi Foloanoi (vakai, Church History in the Fulness of Times, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 129). Naʻe ʻiloa e konga kelekele ko ʻení ko e kelekele ʻo e temipalé koeʻuhí naʻe kau ai e kelekele naʻe fili ʻe he ʻEikí ki he temipalé.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57:7–16. Ko e fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e niʻihi fakafoʻituituí ke nau nofo ʻi he fonua ko Saioné pea fakahinohinoʻi kinautolu ʻi honau ngaahi fatongia ʻi hono langa hake ʻo Saioné

Hangē ko ia naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57:7–16, naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ha kaumātuʻa ʻe niʻihi ke “fokotuʻu” kinautolu ʻi he Vahefonua Siakisoní, Mīsuli. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he “fokotuʻú” naʻe fakataumuʻa e ʻEikí ke nofo ʻa e kau tangatá ni ʻi he Vahefonua Siakisoní pea fakaleleiʻi e feituʻú mo ʻai ke hoko ia ko honau ʻapi foʻou. Mahalo naʻe fakaʻohovale e fekaú ni ki ha niʻihi ʻo e kau tangatá ni ʻa ia ne ʻikai te nau lavelaveʻiloa ʻe kole ange ke nau nofo ʻi Mīsuli hili ia ʻenau liʻaki honau ʻapi ʻi ʻOhaioó ʻi ha māhina pē ʻe taha kimuʻa.

ʻĪmisi
aerial view of Independence, Missouri

ʻOku fakahaaʻi ʻe ha vakai ʻi onopooni ki Tauʻatāina, Mīsuli mei he ʻataá, ha niʻihi ʻo e kelekele naʻe fakatau mai ʻe he Kāingalotú ʻi he 1831, maʻá e Kolo ko Saioné mo e temipalé (vakai, T&F 57:4–6).

Naʻe ʻikai faingofua e fekau ke nofo ʻi Mīsulí. Naʻe hohaʻa ʻa kinautolu ne kole ke nau nofó fekauʻaki mo e hiki mai honau fāmilí mei ʻOhaioó mo kamata ha moʻui foʻou ʻi he kauʻāfonua ʻAmeliká. Naʻe fai ʻe Pīsope ʻEtuate Pātilisi ha tohi ki hono uaifi ko Litiá ʻa ia naʻá ne “fakahā ange ai e ongoongo ko ia he ʻikai te ne foki ki ʻOhaiō ʻi he faʻahitaʻu māfana ko iá peá ne kole ange ke ne hiki ange mo hona ngaahi ʻofefine ʻe toko nimá ke nau nofo ʻi he kauʻāfonua ʻi Mīsulí. ʻIkai ngata aí, naʻe ʻikai ke ne lava ʻo foki ki ʻOhaiō ke tokoni ki heʻenau hikí ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ko iá, ka naʻá ne tohi ʻo pehē, ʻKuo pau ke u ʻi heni au pe ko Misa Kilipate ke tokangaʻi e fefakakatauʻaki ʻi Tīsemá [pea] ʻi he ʻikai ʻiloʻi pe te ne lava ʻo foki mai ʻi he taimi ko iá kuó u fakakaukau ai ʻoku fakapotopoto ange ke u nofo heni neongo ʻoku fepaki ia mo e meʻa [ne u] ʻamanaki ki aí. Naʻá ne fakatokanga ange foki ko ʻene hiki ange pē ki Mīsulí, ‘Kuo pau ke [nau] faingataʻaʻia pea lahi mo e fusimoʻomó, ʻa ia ko ha meʻa naʻe ʻikai ke [na] anga ki ai ʻi ha ngaahi [lau] taʻu’ [Letter, Aug. 5, 1831, in Edward Partridge letters, 1831–1835, Church History Library]. … Naʻe talangofua loto fiemālie ʻa Litia ki he fakahā ke hikí, ʻo fakamāʻopoʻopo hono ʻapí pea tānaki fakataha ʻene tama fefine ʻe toko nimá ke nau fononga fakahihifo ki ha feituʻu kuo teʻeki ai ke ne mamata ai kimuʻa” (Sherilyn Farnes, “A Bishop unto the Church,” in Revelations in Context, ed. Matthew McBride and James Goldberg [2016], 79–80, history.lds.org).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he konga kimui ʻo Siulai, 1831, naʻe kamata tūʻuta ʻi he tafaʻaki fakahihifo ʻo Mīsulí, ʻa e niʻihi ʻo e kaumātuʻa ne nau malanga ʻaki e ongoongoleleí lolotonga ʻenau fononga ki Mīsulí, fakataha mo e kāingalotu ʻo e Kolo Kolesivilí.’ Naʻe ʻamanaki atu ha niʻihi ʻo kinautolu ne toki tūʻutá ki ha kolo ʻoku tupulaki ai e kau papi ului foʻoú, ka naʻa nau loto-mamahi ʻi he meʻa ne nau ʻiló. Naʻe tūʻuta ʻa ʻŌliva Kautele, Saipa Pitasoni, Pita Uitemā ko e Siʻí, mo Feletiliki G. Uiliamisi ʻi he ngataʻanga ʻo e kauʻāfonua ʻi Mīsulí ʻi Sānuali 1831 pea kamata ke ola lelei ʻenau ngāué ʻi he lotolotonga ʻo e kau ʻInitia Kulá, ka koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau maʻu e fakangofua totonu ke ʻi he Vahefonua ʻo e Kau ʻInitiá mo e fakafepaki mei he kau fakafofonga mo e kau faifekau ʻInitia fakalotofonuá, naʻe fakamālohiʻi ai e kau faifekaú ke nau mavahe. Hili hono kapusi kinautolu mei he Vahefonua ʻo e Kau ʻInitiá ʻi Fēpueli 1831, naʻe malanga e kau faifekaú ki he kau pālangi ne hiki mai ki he Vahefonua Siakisoní. Neongo naʻe ngāue mālohi e kau faifekaú, ka naʻe siʻi hifo ʻi he toko 10 ʻa e kau papi ului ne kau ki he Siasí ʻi he taimi naʻe kamata ke tūʻuta atu ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kaumātuʻá ʻi Mīsuli ʻi Siulai 1831. Naʻe ʻikai ke nau kumi ha feituʻu lahi feʻunga kuo ʻosi maau ke nofo ai e Kāingalotu ne hiki maí, ka naʻa nau ʻilo ha kiʻi kolo ne ʻi ai ha kelekele lahi ne kei ʻatā (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, ed. Matthew C. Godfrey and others [2013], 12).

Lolotonga e taimi tatau ko ʻení, naʻe taʻefemahinoʻaki ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Pīsope ʻEtuate Pātilisi fekauʻaki mo e kelekele ke fakatau mai maʻá e Kāingalotú. Naʻe ongoʻi ʻe Pīsope Pātilisi ʻoku totonu ke fakatau mai ha ngaahi konga kelekele kehe kae ʻikai ko e meʻa naʻe fili ʻe he Palōfitá (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 12–13). ʻI he ngaahi tūkungá ni mo e hanganaki mai ko ia hono langa ʻo Saioné, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfitá ʻa e fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:1–13

Ko e faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kaumātuʻá ke nau faivelenga ʻi he faingataʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:1–13. Ko e tokaimaʻananga ʻa e ʻOtuá

Neongo naʻe hā mei ha niʻihi ʻo e kaumātuʻá ʻa e lotomamahi ʻi he meʻa ne nau ʻilo ʻi Mīsulí, ka naʻe vēkeveke mo nofo ʻamanaki ha tokolahi ʻo e Kāingalotu Kolesivilí mo e kaumātuʻa kehé ke ʻilo e meʻa te nau lava ʻo fai ke tokoni ki hono fokotuʻu ʻo Saioné. Kimuʻa pea ʻoange ki he Kāingalotu ne toki tūʻuta maí e ngaahi fakahinohino pau ne nau fekumi ki aí, naʻe kikiteʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ikuʻanga ʻo Saioné mo e Kāingalotú. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ko ha konga ʻo e kikite ko ʻení, te nau aʻusia ʻa e faingataʻá kae talaʻofa ange kapau naʻa nau “faivelenga ʻi he faingataʻá” ʻe “lahi ange ʻa [ʻenau] totongí ʻi he puleʻanga ʻo e langí” (T&F 58:2). Naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú naʻe “fakalāngilangiʻi [kinautolu] ʻi hono ʻai ʻa e tuʻunga” ʻo Saioné (T&F 58:7), ʻo ʻuhinga ia he ʻikai hoko e kakato ʻo Saioné ʻi honau kuongá ka ʻi ha taimi ʻi he kahaʻú.

ʻĪmisi
temple lot, Independence, Missouri

Ko e tā ʻo e feituʻu ʻi Tauʻatāina, Mīsuli naʻe fakatapui ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi ʻAokosi 1831 ki hono langa ha temipale he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻoku angamaheni hono ui ia he kuongá ni ko e kelekele ‘o e temipalé

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā ʻOasoni F. Uitenī (1855–1931) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e tokaimaʻananga ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo hono fokotuʻu ʻo Saioné ʻo pehē:

ʻOku pau pē naʻe tomuʻa kikiteʻi e meʻa kotoa pē naʻe hokó. ʻOku ope atu e kikite [tokaimaʻananga] fakalangí ki he meʻa kotoa pē ʻoku fehokotaki mo e ngāue ʻa e ʻEikí. ʻI Heʻene fekauʻi ʻa hono kakaí ke langa ʻa e Selusalema Foʻoú, naʻá Ne ʻafioʻi e lahi, pe siʻisiʻi ʻo e meʻa te nau lava ʻo fakahoko ʻi he feituʻu ko iá—ʻo ʻafioʻi tatau pē ia kimuʻa pea ʻi heʻene ʻosí. ʻOku faingataʻa ke pehē te Ne ʻohovale pe loto-mamahi. Ko ha Tokotaha poto mo aoniu kuó Ne fakatupu, fakakakai, huhuʻi mo fakanāunauʻi ha ngaahi māmani ʻe lau miliona ʻo hangē ko ʻení’ [Mōsese 7:30], ʻoku ʻikai ko ha taha ia ke ofo ʻi ha meʻa ʻoku hoko ʻi hotau kiʻi palanité.

“… Naʻe ʻuluaki ʻafioʻi ʻe he Tokotaha Tokaimaʻanangá ʻa e meʻa ʻe fai, pe taʻefai ʻe kinautolu ko ia ne langa ʻa Saioné, peá ne faʻu ʻene palaní ʻo fakatatau mo ia. ʻOku mahino naʻe teʻeki taimi ke huhuʻi ʻa Saione. Naʻe ʻikai mateuteu e Kāingalotú ke langa ʻa e Selusalema Foʻoú” (Saturday Night Thoughts: A Series of Dissertations on Spiritual, Historical, and Philosophic Themes [1921], 187).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:3. “ʻOku ʻikai te mou lava ʻo mamata ʻaki homou mata fakanatulá, ʻi he taimí ni, ki he finangalo ʻo homou ʻOtuá”

Naʻe ʻosi fakakaukau ha niʻihi ʻo e fuofua Kāingalotú ki he fokotuʻu ʻo Saione ʻi honau kuongá. Ne tui hanau tokolahi kuo panaki e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Ko ia ai, mahalo naʻe tui ha niʻihi ʻe vave hano langa ai ʻo Saione mo e temipalé ʻo ʻikai lahi ha faingataʻa. Ka neongo ia, naʻe fakatokanga e ʻEikí ki he Kāingalotú, “ʻOku ʻikai te mou lava ʻo mamata ʻaki homou mata fakanatulá, ʻi he taimí ni, ki he finangalo ʻo homou ʻOtuá ʻo kau ki he ngaahi meʻa ko ia ʻe hoko mai ʻamuí” (T&F 58:3). Naʻe hoko atu e ʻEikí ke fakamaamaʻi e Kāingalotú te nau fehangahangai mo e faingataʻá, ka naʻá Ne talaʻofa ange ko hono aofangatukú, kapau te nau kei faivelenga pē, ʻe “fakakalauni [kinautolu] ʻaki ʻa e nāunau lahi” (vakai, T&F 58:3–6). Hangē ko iá, ʻoku tau maʻu he taimi ʻe niʻihi ha ngaahi fakakaukau mahalo he ʻikai fenāpasi mo e palani ʻa e ʻOtuá. Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ha fakamatala naʻe fai ʻe he tokotaha faʻu tohi ko C. S. Luisi, ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ʻoku ʻikai mahino maʻu pē kiate kitautolu e meʻa kuo tokonaki ʻe he ʻOtuá maʻatautolú:

“ʻOku fakamatalaʻi ʻe C. S. Luisi, ʻi heʻene tohi Mere Christianity, ʻa hotau vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá ʻi ha founga makehe ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ke fakahoungaʻi ʻa e founga pē ʻe lava ke hoko ai ʻa e tupulaki fakalaumālié ko ʻetau tukulolo ki hono finangaló:

“‘Fakakaukauloto angé ko ha fale moʻui koe. ʻOku hāʻele mai ʻa e ʻOtuá ke toe langa ʻa e fale ko iá. Mahalo ʻe lava ke mahino kiate koe ʻi he kamataʻangá, ʻa e meʻa ʻokú Ne faí. ʻOkú Ne fakatonutonu ʻa e ʻū fakatafenga vaí pea taʻofi ʻa e mama ʻi he ʻató mo fai pehē atu: naʻá ke ʻiloʻi naʻe fie maʻu ke fai ʻa e ngāue ko iá pea ʻoku ʻikai te ke ʻohovale. Ka ʻoku kamata ke ne fai ha ngaahi liliu ki he falé ʻi ha founga matuʻaki fakamamahi pea hangē ʻoku ʻikai ke ʻuhingamālié. Ko e hā koā ʻEne taumuʻá? Ko e fakamatalá ʻokú Ne langa ha fale ʻoku kiʻi kehe mei he meʻa ne ke fakakaukau ki aí—fokotuʻu atu ha tafaʻaki foʻou hē, ʻai ha faliki lahi ange ʻi hē, langa mo ha ngaahi taua, ʻai mo ha ngaahi lotoʻataʻatā. Naʻá ke fakakaukau ʻe ngaohi koe ko ha kiʻi fale ʻakau fakaʻofoʻofa: ka ʻokú Ne langa ha palasi. …’ (New York: The Macmillan Company, 1952, p. 160.)” (“The Value of Home Life,” Ensign, Feb. 1972, 5).

ʻIkai ngata ʻi hono fie maʻu ke langa ʻe he Kāingalotú e kolo ko Saioné, naʻe ʻi ai ha toe ngaahi ʻuhinga kehe ʻa e ʻEikí ki hono fekauʻi kinautolu ke nau nofo ʻi he fakahihifo ʻo Mīsulí. Naʻá Ne fakahā naʻe kau ʻi Heʻene ngaahi taumuʻá ʻa hono teuteuʻi e loto ʻo Hono kakaí, akoʻi kinautolu ke talangofuá, mo hono teuteuʻi kinautolu ke fakamoʻoni ki Heʻene ngāué Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:5–13).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:8–11. “Ko ha kātoanga ʻo e ngaahi meʻa momoná, ʻo e uaine motuʻa”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga naʻá Ne finangalo ai ke nau fakatoka e fakavaʻe ʻo Saioné ke tokoni ke teuteu “ha kātoanga ʻo e ngaahi meʻa momoná, ʻo e uaine motuʻa kuo maʻa” (T&F 58:8). ʻOku faitatau ʻeni mo e kikite ko ia ʻa ʻĪsaia ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo “teuteu … ʻa e kātoanga ʻo e ngaahi meʻa lelei ki he kakai kotoa pē, ko e kātoanga ʻo e uaine motuʻa” ( ʻĪsaia 25:6). Ko e ongo fakataipe ko ʻeni ʻo e kātoangá—“ngaahi meʻa momoná” mo e “uaine motuʻá”—ko ha fakataipe ia ʻo e mahu, ʻo fakahaaʻi ai e matuʻaki mahuʻinga ʻo e kātoangá ni. Naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú “ʻe fakaafeʻi … ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa pē” ki he kātoangá ni, “ko e koloaʻiá mo e akonekiná; … ʻa e masivá, mo e ketú, mo e kuí, mo e tulí” (T&F 58:9–11; vakai foki, Mātiu 22:1–10). ʻOku akoʻi ʻe he kikité ni ʻe fakaafeʻi e puleʻanga kotoa pē ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki mahu ʻo e ongoongoleleí ʻi he teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:14–33

Ko e ʻomi ʻe he ʻEikí e ngaahi fatongia ʻo ha pīsope, fekauʻi e Kāingalotú ke nau tauhi e ngaahi lao ʻo e fonuá, mo faleʻi kinautolu ke fakaʻaongaʻi ʻenau tauʻatāina ke filí ke fai lelei

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:14–16. “Tuku ke ne tokanga telia naʻá ne hinga”

ʻI he tali ki he taʻefemahinoʻaki ʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisi mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e tuʻunga lelei ʻo e kelekele ke fakatau mai ʻi Saioné, naʻe valokiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisi mo fakatokanga ange ʻe lava ke iku ʻene “taʻetuí mo e kui ʻo e lotó” ki heʻene hingá ʻo kapau he ʻikai ke ne fakatomala (T&F 58:15). Naʻe tali ʻe Pīsope Pātilisi e fakatokanga mo e valoki ʻa e ʻEikí ʻi he loto fakatōkilalo. Naʻe fakahaaʻi ʻe Pīsope Pātilisi ʻene loto-fakatōkilaló ʻi ha tohi ki hono uaifi ko Litiá, ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi hili hono maʻu e fakahā ko ʻení ʻo pehē: “ʻOkú ke ʻiloʻi ʻoku ou tuʻu ʻi ha tuʻunga mahuʻinga, … [pea] ʻi hono valokiʻi aú ʻoku ou faʻa ongoʻi he taimi ʻe niʻihi hangē kuo pau ke u toó, ʻo ʻikai ke tukuange ʻa e ngāué, ka ʻoku ou manavasiʻi ko hoku fatongiá ʻoku māʻolunga ange ia ʻi he meʻa teu lava ʻo fakahoko ki he hōifua ʻa ʻeku Tamai Hēvaní. … Lotua mai au ke ʻoua naʻá ku tō” (naʻe hā ʻi he Farnes, “A Bishop unto the Church,” 81, history.lds.org).

ʻI ha fakahā naʻe fai mai ʻi he ʻaho 11 ʻo Sepitema, 1831, naʻe fakahā ai ʻe he ʻEikí kuo faiangahala ʻa ʻEtuate Pātilisi, ka naʻá Ne folofola kapau te ne fakatomala ʻe fakamolemoleʻi ia (vakai, T&F 64:17). Naʻe fakatomala ʻa Pīsope Pātilisi kimui ange pea naʻe iku ʻo fakamolemoleʻi ia. Fakatatau ki he ngaahi miniti ʻo ha fakataha naʻe fai ʻi Māʻasi 1832, naʻe fakahā ai ʻe Pīsope Pātilisi “[naʻá ne] ongoʻi fakatomala maʻu pē” ʻi heʻene taʻefemahinoʻaki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 62).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:16–20. “Fili ia ke hoko ko e fakamaau ʻi ʻIsileli”

Naʻe uiuiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisi ke ne tataki e ngaahi ngāue ke fokotuʻu mo langa hake e kolo ko Saioné. Naʻá Ne fakahinohinoʻi foki ʻa Pīsope Pātilisi mo Sitenei Kilipate ke na nofo ʻi Mīsuli ke tokangaʻi e ngaahi koloa ʻa e Siasí mo fakatau mai ʻa e kelekele ʻi loto pea takatakai ʻi Tauʻatāina, Mīsulí. Ko e tefitoʻi fatongia ʻo Pīsope Pātilisí ke fakahoko e fono ʻo e fakatapuí ʻaki hono maʻu e ngaahi fakatapui ʻa e Kāingalotú mo ʻoange honau ngaahi lakanga tauhí (vakai, T&F 41:9–11; 42:30–35, 71–73; 51; 57:7, 15). Naʻá ne fatongia ʻaki foki hono fakamaauʻi e kakai ʻa e ʻOtuá ʻo fakatatau ki he fono ʻa e ʻOtuá (vakai, T&F 58:17–18). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ha niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻoku fakamaauʻi ʻaki ʻe he pīsopé ʻa e kakaí ʻo pehē: “Ko ha fatongia fakamanavahē mo fakaofo ia ke hoko ko ha fakamaau ki he kakaí. Kuo pau ke ke hoko ko honau fakamaau ʻi he ngaahi meʻa hangē ko e moʻui taau ke maʻu ha memipasipi ʻi he Siasí, moʻui taau ke hū ki he fale ʻo e ʻEikí, moʻui taau ke papitaisó, moʻui taau ke maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, moʻui taau ke ngāue fakafaifekaú, moʻui taau ke faiako pea ke hoko ko ha kau ʻōfisa ʻi he ngaahi houalotú. Kuo pau ke ke fakamāuʻi honau tuʻunga tāú ʻi he ngaahi taimi faingataʻá ke maʻu e tokoni mei he ngaahi foaki ʻaukai ʻa e kakaí mo e koloa mei he fale tukuʻanga koloa ʻo e ʻEikí” (“The Shepherds of Israel,” Ensign pe Liahona, Nov. 2003, 61).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:24–25. “Te mau fealeaʻaki mo kinautolu”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Pīsope ʻEtuate Pātilisi mo hono ongo tokoní ke ʻai e fonua ʻo Mīsulí ko e feituʻu ke nau nofo aí. Naʻe fakahā foki ki he kau tangatá ni ke ʻomi honau fāmilí ki Mīsuli, “ʻo hangē ko e meʻa te mau fealeaʻaki mo kinautolu ki aí” (T&F 58:25). Ko e fakahinohino ko ia ke fealeaʻaki fakataha mo e ʻEikí ko ha founga ia ʻoku totonu ke tau muimui ki ai ko e Kāingalotú ʻi heʻetau fekumi ki he tataki fakalaumālie mo e fakahinohino mei he ʻEikí. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻe lava ke maʻu ha “mālohi fakalaumālie lahi mo e tataki fakalaumālie” ʻi he fealeaʻaki fakalelei fakatahá. Naʻá ne talaʻofa foki “ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha palopalema ia ʻi ha fāmili, uooti pe siteiki ʻe taʻemalava ʻo fakaleleiʻi kapau te tau fekumi ki ai ʻi he founga ʻa e ʻEikí ʻi he fealēleaʻaki—ʻo fealēleaʻaki moʻoni—ʻiate kitautolu” (Counseling with Our Councils, [1997], 2, 4).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:26–29. ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke fakaʻaongaʻi ʻenau tauʻatāina ke filí ke fai lelei

ʻI he fekumi e fuofua Kāingalotú ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ke fakahoko e fekau fakalangi ke fokotuʻu mo langa hake ʻa Saioné, naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí, “ʻOku ʻikai taau mo au ke u fekauʻi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē” (T&F 58:26). Naʻá Ne fakahinohinoʻi foki kinautolu ke nau fakaʻaongaʻi ʻenau tauʻatāina ke filí ke “fai ʻa e ngaahi meʻa lahi ko ʻenau fili tauʻatāina ʻanautolu pē, pea fakahoko [ha] māʻoniʻoni lahi” (T&F 58:27). Naʻe fekau ʻe he ʻEikí e fuofua Kāingalotu ko ʻení ke fokotuʻu ʻa Saione mo ʻoange ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ke takiekina kinautolu, ka naʻá Ne tuku pē kiate kinautolu e ngaahi founga pau ke fakahoko ai iá.Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni ʻĒsela Tafu Penisoni (1899–1994) ʻo pehē:

“ʻOku meimei ke ʻomai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ʻa e ngaahi kaveinga fakalūkufua ʻo e ngāue ke aʻusiá pea mo ha ngaahi fakahinohino ke muimui ai, ka ʻokú ne finangalo ke tau ngāueʻi ʻa e konga lahi taha ʻo e ngaahi fakaikiikí mo e ngaahi foungá. Ko e ngaahi foungá mo e founga fakangāué ʻoku meimei ke faʻu ia ʻi he ako mo e lotu pea mo e moʻui ʻi he tuʻunga te tau lava ai ʻo maʻu mo muimui ʻi he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié. Ko e kakai naʻe māʻulalo ange ʻenau tuʻunga fakalaumālié, hangē ko kinautolu ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Mōsesé, naʻe pau ke fekauʻi ʻi ha ngaahi meʻa lahi. Ko e ʻaho ní, ʻoku vakai atu ʻa kinautolu ʻoku tokanga fakalaumālié ki he ngaahi kaveinga ngāué, vakaiʻi ʻa e ngaahi fakahinohino ne fokotuʻu ʻe he ʻEikí mo ʻene kau palōfitá, pea nau toki ngāue ʻi he faʻa lotu—ʻo ʻikai fie maʻu ke fekauʻi ʻʻi he ngaahi meʻa kotoa pē.’ ʻOku teuteuʻi ʻe he tōʻonga fakakaukaú ni ʻa e tangatá ki he tuʻunga faka-ʻotuá. …

“ʻOku tatali mo fakaʻānaua ʻa e ʻEikí he taimi ʻe niʻihi ke ngāue ʻa ʻene fānaú ʻiate kinautolu pē, pea ko e taimi ʻoku ʻikai ke nau fakahoko aí, ʻoku mole ʻiate kinautolu ʻa e pale ʻoku mahuʻinga angé, pea ʻoku taʻofi leva ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa kotoa ko iá pe tuku ke nau tofanga ʻi he ngaahi nunuʻá pe ko haʻane ʻomai fakaʻauliliki ange. ʻOku ou faʻa manavasiʻi, he ko e lahi ange ʻene fakamatala fakaʻāuliliki maí, ko e siʻi ange ia hotau palé” (ʻi he Conference Report, Apr. 1965, 121–22).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:30–33. “ʻOku ou fekau pea ʻoku ʻikai ke talangofua ʻa e tangatá”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú kapau naʻe ʻikai ke nau talangofua ki Heʻene fekaú, te Ne fakataʻeʻaongaʻi ia pea toʻo mo e tāpuaki ne nau mei maʻu ʻo kapau naʻa nau talangofuá (vakai, T&F 58:32). Naʻe hoko ʻa e moʻoni ko ʻení ko ha fakatokanga ki he fuofua Kāingalotu ne fekauʻi ke fokotuʻu ʻa Saioné. Kapau naʻe ʻikai ke nau talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú, ʻe fakataʻeʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e fekau ke fokotuʻu ʻa Saioné pea ʻe mole mei he Kāingalotú ʻa e ngaahi tāpuaki ne nau mei maʻú.

Naʻe kikiteʻi foki ʻe he ʻEikí kapau naʻá Ne fakataʻeʻaongaʻi e fekau ke fokotuʻu ʻa Saioné mo taʻofi e ngaahi tāpuakí koeʻuhí ko e talangataʻa ʻa e Kāingalotú, ʻe pehē ʻe ha niʻihi naʻe “ʻikai ko e ngāue ʻeni ʻa e ʻEikí” (T&F 58:33). Naʻe fakatokanga ʻa e ʻEikí kiate kinautolu te nau pehē ʻe maʻu honau palé mei “lalo, [pea] ʻikai mei ʻolungá” (T&F 58:33).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:34–65

Ko e ʻomi ʻe he ʻEikí ha toe ngaahi fakahinohino kau ki Saioné, akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá mo e fakamolemolé, mo fakafatongiaʻi e kaumātuʻá ke ʻave e ongoongoleleí ki he funga ʻo e māmaní

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:38–42. “ʻOku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻe fakamolemoleʻi ʻa kinautolu ʻe fakatomalá pea he ʻikai ke Ne “toe manatu [ki heʻenau ngaahi angahalá]” (T&F 58:42). Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka (1924–2014) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻoku moʻoni e talaʻofa ko ʻení neongo pe ko e hā e ngaahi angahala kuo tau faí, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí:

“ʻE tatau ai pē ko e hā ʻetau maumaufonó, mo e lahi haʻatau fakalaveaʻi ha niʻihi kehe ʻi heʻetau tōʻonga moʻuí, ʻe lava ke toʻo atu kotoa e ongoʻi halaia ko iá. Te u pehē, koe kupuʻi lea fakaʻofoʻofa taha ʻi he ngaahi folofolá kotoa ko e taimi ne pehē ai ʻe he ʻEikí, ʻVakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai’ [T&F 58:42].

“Ko e talaʻofa ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo e Fakaleleí” (“Ko e Fakaleleí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2012, 77).

Naʻe maʻuhala ha niʻihi ʻo pehē kapau te nau lava ʻo manatuʻi ʻenau ngaahi angahalá, kuo teʻeki ke fakamolemoleʻi kinautolu. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e ʻuhinga te tau ala manatua ai ʻetau ngaahi angahalá naʻa mo e hili hono fakamolemoleʻi kitautolú: “ʻE feinga ʻa Sētane ke tau tui ʻoku ʻikai fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá koeʻuhí ʻoku tau lava ʻo manatuʻi kinautolu. Ko Sētané ko ha taha loi; ʻoku feinga ke nenefu ʻetau vakaí mo takihalaʻi kitautolu mei he hala ʻo e fakatomalá mo e fakamolemolé. Naʻe ʻikai talaʻofa mai ʻa e ʻOtuá ia ʻe ngalo ʻiate kitautolu ʻetau angahalá. ʻE tokoni ʻetau manatuʻí ke tau fakaʻehiʻehi ai mei haʻatau toe fai ha ngaahi fehalaaki tatau. Ka ʻo kapau te tau tuʻu maʻu mo faivelenga, ʻe mōlia atu pē ʻetau manatu ki heʻetau ngaahi angahalá ʻi he fakalau atu ʻa e taimí. ʻE hoko ʻeni ko ha konga ʻo e fakamoʻui ʻoku fie maʻú mo e founga ʻo e fakamāʻoniʻoniʻí” (“Point of Safe Return,” Ensign pe Liahona, May 2007, 101).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:43. “Vakai, te ne vete ia pea liʻaki ia”

Hili hono akoʻi e Kāingalotú ʻe lava ʻo fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi angahalá, naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fie maʻu ki he fakatomalá: ko hono vete mo liʻaki ʻo e angahalá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ʻuhinga ke vete ai e angahalá ʻo pehē: “Ko ha ongo fakakaukau mālohi ʻa e vete hiá mo e liʻakí. ʻOku mahulu atu ia ʻi ha lea pē ʻo pehē ʻʻOku ou fakahā atu ia; ʻOku ou kole fakamolemole atu.’ Ko e vetehiá ko ha meʻa ia ʻoku ongo moʻoni, pea fakamamahi he taimi ʻe niʻihi ʻa hono fakahā ʻo e fehalaaki mo e kovi ki he ʻOtuá pea mo e tangatá” (“Ko e Meʻaʻofa Fakalangi ʻo e Fakatomalá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2011, 40).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ʻuhinga ke liʻaki ai ʻetau ngaahi angahalá ʻo pehē: “Ko hono siʻaki ʻo e ngaahi angahalá, ʻoku ʻuhinga ia ko e ʻikai toe foki ki ai. ʻOku fie maʻu ha taimi ki hono siʻaki iá. Ke tokoniʻi kitautolu, ʻi he taimi lahi ʻoku hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakangofua e kiʻi toenga ʻo ʻetau fehalākí ke nofo ʻi heʻetau manatú. Ko ha konga mahuʻinga ia ʻo ʻetau ako fakamatelié” (“Fakatomala … Koeʻuhí Ke u Fakamoʻui ʻa Kimoutolu,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 42).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:50–52. Ko e fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Sitenei Likitoni ke hiki ha fakamatala ʻo e fonua ko Saioné

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Sitenei Likitoni ke ne “hiki ha fakamatala ki he fonua ko Saioné … ʻo hangē ko ia [naʻe] fakahā kiate ia ʻe he Laumālié” (T&F 58:50). Naʻe pau ke fakahoko e fakamatalá ni, fakataha mo ha tohi mo ha totongi, ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke tānaki ha paʻanga ke fakatau ʻaki e kelekele ʻi Mīsulí (vakai, T&F 58:51). Koeʻuhi naʻe ʻikai maʻu e ngaahi taá ʻi he taimi ko iá, ʻe tokoni e fakamatala ʻa Siteneí ke fakakaukauloto e kāingalotú ki he kelekelé mo poupouʻi kinautolu ke foaki ha paʻanga.

ʻĪmisi
commemorative monument in Troost Lake Park in Kansas City, Missouri

Naʻe fata ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha kau tangata kehe ʻe toko 11 ha kupuʻi ʻakau ke kamata e fakavaʻe ki hono fuofua langa ʻo e Siasí mo e ako ʻi Saioné, ʻa ia naʻe fakamanatua ʻi he maka fakamanatu ko ʻeni ʻi he Kolo Kenisasí, ʻi Mīsuli.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:57. “Tuku ke fakatapui mo tāpuakiʻi ki he ʻEikí ʻe heʻeku tamaioʻeiki ko Sitenei Likitoní ʻa e fonuá ni”

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Sitenei Likitoni ke fakatapui e kelekele ʻo Saioné mo e kelekele ki he temipalé (vakai, T&F 58:57). ʻOku fakamatalaʻi ʻi he hisitōlia ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he fakatapui ne fai hili hono maʻu e fakahā ko ʻení: “ʻI he ʻaho [ua] ʻo ʻAokosí naʻá ku tokoni ai ki he kolo Kolesivili ʻo e Siasí ke fakatoka e fuofua kupuʻi ʻakaú ki ha fale ko ha fakavaʻe ki Saione, ʻi he kolo ko Koá, naʻe maile ʻe hongofulu mā ua ki he fakahihifo ʻo Tauʻatāiná. Naʻe ʻave e kupuʻi ʻakaú pea fokotuʻu ia ʻe ha kau tangata ʻe toko hongofulu mā ua ko ha fakaʻapaʻapa ki he hako ʻe toko hongofulu mā ua ʻo ʻIsilelí. ʻI he taimi tatau, naʻe fakatapui ai e fonua ko Saioné ʻe ʻEletā [Sitenei] Likitoni ʻi he lotu; pea ko ha taimi fakafiefia ia kiate kinautolu ne ʻi aí, pea maʻu ai ha fakalika ki he kahaʻú, ʻa ia ko ha taimi ʻe toki hoko mai ko ha fakafiemālie ki he kau faivelengá” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 137, josephsmithpapers.org). ʻI he ʻaho hono hokó, ʻaho 3 ʻo ʻAokosi, 1831, naʻe fakatapui ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e tuʻuʻanga ki he temipalé (vakai, Manuscript History of the Church, vol. A-1,” peesi 139).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:46–47, 59, 63–64. Kuo pau ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ki he taha kotoa

Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e kaumātuʻa ne ʻikai fekauʻi ke nofo ʻi Saioné ke “malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻi he ngaahi potu fonua takatakaí; pea ka hili ia … foki ange ki honau ngaahi ʻapí” (T&F 58:46). Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí e fuofua kau faifekau ko ʻení, ʻo hangē pē ko ia kuó Ne fai mo ʻEne kau ʻAposetolo he kuongamuʻá kimuʻa peá Ne Hāʻele Hake ki he langí (vakai, Mātiu 28:19–20), ke ʻave e ongongoleleí “ki māmani kotoa pē, pea ki he ngaahi potu mamaʻo taha ʻo māmaní (T&F 58:64).

Naʻe ako akonaki ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá,fekauʻaki mo e fekaú ni ʻo pehē:

“Kuo hoko maʻu pē ʻa e kau ākonga faivelenga ʻa Sīsū Kalaisí ko ha kau faifekau ngāue mateaki. Ko e faifekaú, ko ha ākonga ia ʻo Kalaisi ʻa ia ʻoku fakamoʻoni ko e Huhuʻí Ia pea malangaʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ʻo ʻEne ongoongoleleí.

“Kuo hoko pea ʻe hoko maʻu pē ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ko ha siasi ngāue fakafaifekau. Kuo tali ʻe he mēmipa takitaha ʻi he Siasi ʻo e Fakamoʻuí ʻa e fatongia mafatukituki ke tokoni ʻi hono fakakakato ʻo e fatongia fakalangi ne foaki ʻe he ʻEikí ki Heʻene Kau ʻAposetoló, ʻo hangē ko ia ʻoku hiki ʻi he Fuakava Foʻoú. …

“ʻOku fakahoko fakamātoato ʻe he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e fatongia ke akoʻi ʻa e kakai kotoa pē ʻi he puleʻanga kotoa pē kau ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻOku mau tui kuo toe fakafoki mai ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻa e Siasi ne fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻi onoʻahó. ʻOku maʻu ʻi Hono siasí ʻi he ʻahó ni ʻa e tokāteline, ngaahi tefitoʻi moʻoni, mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ngaahi ouaú, mo e ngaahi fuakava ʻo ʻEne ongoongoleleí. …

“Ko e moʻoni ʻoku mau ongoʻi ʻa e fatongia mafatukituki ke fakaaʻu e pōpoaki ko ʻení ki he puleʻanga, faʻahinga, mo e lea mo e kakai kotoa pē” (“Haʻu ʻo Mamata,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 107).