2017
ʻOku Hoko Atu ʻa e Taú
April 2017


ʻOku Hoko Atu ʻa e Taú

ʻOku kei hoko atu ʻa e tau naʻe kamata ʻi he langí ʻo aʻu ki he ʻahó ni. Ko hono mo‘oní, ʻoku toe fakautuutu ange ʻa e taú ʻi he teuteu ʻa e Kāingalotú ki he toe hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí.

ʻĪmisi
clouds

Taá naʻe fai ʻe Katarina Stefanovic © iStock/Getty Images; Momeniti/Getty Images

Ka ai ha taha ʻokú ne muimuiʻi ʻa e ngaahi ongoongo fakavahaʻa puleʻangá, ʻe tui ʻoku tau moʻui ʻi ha kounga ʻo e “ngaahi tau mo e ongoongo ʻo e tau” (T&F 45:26). Meʻamālie, he ko e taha kotoa pē ʻi māmani ko ha taha pāteʻi he taú. Kuo tau fepaki mo ha kongakau tokolahi ʻo e koví ʻi ha tau taʻe-tuku naʻe kamata ʻi he maama fakalaumālié kimuʻa pea toki fanauʻi kitautolú.

Ka koeʻuhí naʻe teʻeki ai ke tau maʻu e sino fakamatelié, naʻe ʻikai ke tau fakahoko ʻa e Tau ʻi he Langí ʻaki ha heletā, meʻafana, pe pomu. Ka na‘e fakalilifu tatau pē ʻa e taú mo ha tau ʻi onopooni, pea naʻe lauipiliona ʻa e kafó.

Naʻe fakahoko ʻa e tau ʻi he maama fakalaumālié ʻaki e fakafetauʻilea, ngaahi fakakaukau, tipeiti, mo e feifeingaʻi (vakai, Fakahā 12:7–9, 11). Ko e founga ʻa Sētané ko e fakailifiaʻi ʻa e kakaí. Na‘á ne ʻilo‘i ko e ilifiá ko e founga lelei taha ia ke faka‘auha ai e tuí. Mahalo naʻá ne fakaʻaongaʻi ha ʻuhinga hangē ko ʻení: “ʻOku fuʻu faingataʻa ia.” “‘Oku ʻikai malava ke toe foki haohaoa.” “ʻOku fuʻu lahi fau e ngaahi fakatuʻutāmakí.” “‘Okú ke ʻilo‘i fēfē te ke lava ʻo falala kia Sīsū Kalaisi?” Naʻá ne meheka lahi ʻi he Fakamoʻuí.

Fakafetaʻi, naʻe ikunaʻi ʻe he palani ʻa e ʻOtuá e ngaahi loi ʻa Sētané. Naʻe kau ʻi he palani ʻa e ʻOtuá e tauʻatāina ke fili ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá pea mo ha feilaulau maʻongoʻonga. Na‘e pole ʻa Sihova, ‘a ia ʻoku tau ui ko Sīsū Kalaisí, ke ne fai e feilaulau ko iá—ke ne fuesia ʻetau ngaahi angahalá kotoa. Na‘e āfeitaulalo ke tuku hifo ʻEne moʻuí maʻa Hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ke lava ʻa kinautolu ʻoku fakatomalá ʻo maʻa pea iku hoko ʻo tatau mo ʻenau Tamai Hēvaní. (Vakai, Mōsese 4:1–4; ʻĒpalahame 3:27.)

Ko e lelei ʻe taha naʻe tokoni ke maʻu ai ʻe Sihova e loto ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá ko e fakamoʻoni mālohi naʻe fai ʻe Hono kau poupoú, ʻa ia naʻe taki ʻe Maikeli, ko e ʻāngelo pulé (vakai, Fakahā 12:7, 11; T&F 107:54). Naʻe ui ʻa ʻĀtama ʻi he maama fakalaumālié ko Maikeli, pea naʻe ui ʻa Sētane ko Lusifā, ʻa ia ko hono ʻuhingá ko e “toʻo kalofiama.”1 Ngali hangē ia ha hingoa faikehe ki he pilinisi ʻo e fakapoʻulí (vakai, Mōsese 7:26), ka ʻoku akoʻi ʻe he folofolá ko Sētané ko ha “‘āngelo ʻa e ‘Otuá naʻe maʻu mafai ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” ki muʻa pea toki hingá (vakai, T&F 76:25–28).

ʻE anga fēfē ke hinga pehē ha laumālie ʻilo mo taukei lahi pehē? Na‘e tuʻunga ia ʻi heʻene hīkisiá. Na‘e angatuʻu ‘a Lusifā ki heʻetau Tamai Hēvaní he naʻá ne fie maʻu e puleʻanga ʻo e ʻOtuá maʻana pē.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻĒsela Tafu Penisoni (1899–1994) ʻi heʻene lea ʻiloa ko e “Tokanga Telia ʻa e Hīkisiá,” “naʻe fakaʻamu ʻa Lusifā ke fakalāngilangiʻi ia ʻo laka ange ‘i ha toe taha” pea ko ʻ“‘ene holi loto hikisiá ke fakahifo ʻa e ‘Otua.”2 Kuo mou fanongo foki naʻe fie maʻu ʻe Sētane ke fakaʻauha e tauʻatāina ʻa e tangatá ke filí, ka ʻoku ʻikai ko e ʻuhinga pē ia naʻe taʻe tali aí. Na‘e kapusi ia ki tuʻa mei he langí ʻi heʻene angatuʻu ki he Tamaí mo e ʻAló (vakai, T&F 76:25; Mōsese 4:3).

Ko e hā e ʻuhinga naʻá ta fakafepakiʻi ai ʻa e tēvoló? Naʻá ta tau ko e mateakiʻi. Naʻá ta ʻofa mo poupouʻi ʻetau Tamai Hēvaní. Naʻá ta fie hoko ʻo tatau mo Ia. Naʻe kehe e taumuʻa ia ʻa Lusifaá. Na‘e loto ia ke ne fetongi ʻa e Tamaí (vakai, ʻĪsaia 14:12–14; 2 Nīfai 24:12–14). Fakakaukau ki he fakamamahiʻi ʻe he lavakiʻi ʻa Sētané ʻetau Mātuʻa Fakalangí. ʻOku tau lau ʻi he folofolá, naʻe “tutulu ʻa e ngaahi langí koeʻuhí ko ia” (T&F 76:26).

Naʻe ikuna ʻa Maikeli mo ʻene kau taú ʻi he hili ha fepaki lahi. Naʻe fili ha vahetolu ʻe ua ʻo e kau tau ʻo e langí ke muimui ʻi he Tamaí (vakai, T&F 29:36). Na‘e kapusi ai ʻa Sētane mo hono kau muimuí mei he langí, ka na‘e ʻikai fekauʻi kinautolu ki he fakapoʻuli ʻi tuʻá he taimi pē ko iá. ʻUluakí, naʻe fekau‘i mai kinautolu ki māmani (vakai, Fakahā 12:7–9), ʻa ia ʻe ʻaloʻi ai ʻa Sīsū Kalaisi mo fakahoko ai ʻEne feilaulau fakaleleí.

Ko e hā naʻe tuku ai e kau tau ʻa Sētané ke nau omi ki māmaní? Naʻa nau ō mai ke hoko ko e fakafepaki kiate kinautolu ʻoku siviʻi ʻi hení (vakai, 2 Nīfai 2:11). ʻE kapusi kinautolu ʻi ha taimi ki he fakapoʻuli ʻi tuʻá? ʻIo. Ka hili ʻa e Nofo-tuʻí, ʻe kapusi ki tuʻa ʻa Sētane mo ʻene kau taú ʻo taʻengata.

ʻOku ʻiloʻi ʻe Sētane ʻoku mei ʻosi hono taimí. ʻI he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa Sīsuú, ʻe haʻi ʻa Sētane mo ʻene kau ʻāngeló ʻi ha taʻu ʻe 1,000 (vakai, Fakahā 20:1–3; 1 Nīfai 22:26; T&F 101:28). Koeʻuhí ʻoku ofi mai ʻa e ngataʻanga ko iá, ʻoku ʻoho taʻetuku e ngaahi kongakau ʻa e koví ke puke pōpula e ngaahi laumālie lahi taha te nau lavá.

Na‘e fakahā kia Sione Fakahā ʻa e Tau ʻi he Langí ko ha konga ʻo ha meʻa-hā-mai maʻongoʻonga. Naʻe fakahā kiate ia e anga hono kapusi hifo ʻo Sētane ki māmani ke ne fakataueleʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e lau ʻeni ʻa Sioné: “ʻE malaʻia ʻa e kakai ʻoku nofo ʻi he māmaní mo e tahí! he kuo ʻalu hifo ʻa e tēvoló kiate kimoutolu, kuo ʻita lahi, koeʻuhí ʻokú ne ʻilo ʻoku fuoloa siʻi pē hono kuongá” (Fakahā 12:12).

ʻOku fakaʻaongaʻi fēfeeʻi leva ʻe Sētane hono ngaahi ʻahó, ʻi heʻene ʻiloʻi ʻoku ʻikai hano toe taimi ke molé? Na‘e tohi ʻe he ‘Aposetolo ko Pitá “ko homou fili ko e tēvoló, ʻoku ʻalu fano ʻo hangē ha laione ngungulú, ʻo ne kumi pe ko hai te ne faʻapuku haké” (1 Pita 5:8).

ʻĪmisi
family kneeling in prayer

Ko e hā ʻokú ne fakaʻaiʻai ʻa Sētané? He ʻikai ke ne teitei maʻu ha sino, he ʻikai ke ne teitei maʻu ha uaifi pe ha fāmili, pea he ʻikai ke ne teitei maʻu e kakato ʻo e fiefiá, pea ʻoku loto ai ke ne ʻai ʻa e tangata mo e fefine kotoa pē ke “mamahi ʻo hangē pē ko iá” (2 Nīfai 2:27).

ʻOku siofi ʻe he tēvoló ʻa e tokotaha kotoa pē, kae tautautefito kiate kinautolu ʻoku nau ngali maʻu ha faingamālie lahi ki he fiefia taʻengatá. ʻOkú ne meheka moʻoni ʻi ha taha pē ʻoku ʻi he hala ki he hakeakiʻí. ʻOku akoʻi ʻe he folofolá ʻoku hanga ʻe Sētane ʻo “tau‘i ʻa e kau māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá, mo ne kāpui takataki ʻa kinautolu” (T&F 76:29).

ʻOku hoko atu ʻa e tau naʻe kamata ʻi he langí ʻo aʻu ki he ʻahó ni. Ko hono mo‘oní, ʻoku toe fakautuutu ange ʻa e taú ʻi he teuteu ʻa e Kāingalotú ki he toe hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí.

Na‘e kikiteʻi ʻe Palesiteni Pilikihami ‘Iongi (1801–77) “ko e Siasí ‘e mafola, tuʻumalie, tupulaki mo toe fakalahi, pea ʻe fakatatau ʻa e mafola ‘o e ongoongoleleí ʻi he lotolotonga ‘o e ngaahi puleʻanga ‘o e mamaní, mo e tupulaki ʻo e málohi ‘o Sētané .”3

Te u pehē ʻoku tau tui kotoa ʻoku lolotonga fakahoko ʻa e kikite ko ʻení ʻi heʻetau mamata ki he uluisino ʻa e koví ʻi he ngaahi sōsaieti ʻo māmaní. Na‘e akoʻi ‘e Palesiteni ʻIongi ‘oku fie maʻu ke tau ako e ngaahi founga ʻa e filí ka tau lava ʻo ikunaʻi ia. Te u vahevahe ha founga ʻe fā ʻa Sētane mo ha ngaahi fakakaukau ki he founga ke tekeʻi ai kinautolú.

Ko e Ngaahi Founga ʻa Sētané

1. ‘Ahiʻahi. ‘Oku mata fefeka ʻa e tēvoló ʻi he fakahū ko ia ʻo e ngaahi fakakaukau halá ki hotau ʻatamaí. ʻOku akoʻi ‘e he Tohi ʻa Molomoná ʻoku fanafana ʻe Sētane ha ngaahi fakakaukau taʻemaʻa mo taʻeʻofa pea mo tūtuuʻi ʻa e ngaahi fakakaukau veiveiuá. ʻOkú ne teke kitautolu ke tau fakahoko ʻa e ngaahi holi ʻoku maʻunimaá pea mo fakalaulaulotoa e siokitá mo e mānumanú. ʻOku ʻikai loto ia ke tau ʻiloʻi pe ʻoku haʻu mei fē ʻa e ngaahi fakakaukau ko ʻení, pea ʻokú ne fanafana leva, “‘Oku ʻikai ko e tēvoló au, he ‘oku ʻikai ha taha pehē” (2 Nīfai 28: 22).

‘E founga fēfē haʻatau lava ʻo tekeʻi ʻa e ʻahiʻahi taʻeufi ko ʻení? Ko e taha e ngaahi meʻangāue lelei tahá ko hono tuli ʻa Sētane ke ʻalu. Ko e meʻa ia naʻe mei fai ʻe Sīsuú.

‘Oku mahino e fakamatala ‘a e Fuakava Foʻoú ki he Fakamoʻuí ʻi he moʻunga ‘o e ʻahi‘ahí. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Sīsū ha founga maluʻi konga ua ʻi he ʻahiʻahi kotoa pē naʻe fai kiate Ia ʻe he tēvoló: ʻuluakí, naʻá Ne fekau ʻa Sētane ke ʻalu; peá Ne fakaʻaongaʻi ha kupuʻi folofola.

Tuku ke u ʻoatu ha sīpinga: Naʻe fekau ʻe Sīsū “Ke ke ‘alu ʻi heni, Sētane, he kuo tohi, ke ke hū ki he ‘Eiki ho ʻOtuá, pea ko ia pē te ke tauhi” (Mātiu 4:10). ‘Oku lekooti ʻi he veesi hono hokó, “Pea toki ʻalu ʻa e tēvoló ʻiate ia, pea ʻiloange, kuo haʻu ʻa e kau ʻāngeló ʻo tauhi ia” (Mātiu 4:11). Na‘e lelei ʻaupito e tali ʻa e Fakamoʻuí!

‘Oku ʻomi ‘e he piokālafi ʻo Palesiteni Hiipa J. Kalānité (1856–1945) ha ʻilo ki he founga hono tekeʻi ʻe Palesiteni Kalānite, ʻi heʻene kei talavoú, ʻa e tēvoló. Ko e taimi naʻe fakatokanga‘i ai ʻe Palesiteni Kalānite ʻoku fanafana ange ʻa Setane ki ai, ʻo feinga ke tō ʻa e veiveiuá ‘i hono lotó, naʻá ne pehē le‘o lahi ange, “ʻE Tēvolo, tāpuni.”4

ʻOkú ke maʻu ʻa e totonú ke talaange kia Sētane ke ʻalu ʻi he taimi ʻokú ke fehangahangai ai mo e ʻahi‘ahí. ‘Oku akoʻi ‘e he folofolá, “Tekeʻi ‘a e tēvoló, pea ʻe puna atu ia meiate kimoutolu” (Sēmisi 4:7).

Ko e konga ʻe taha ʻo e maluʻi ʻa e Fakamoʻuí ke leaʻaki ha potu folofola. ‘Oku ʻi ai ha mālohi lahi ‘i hono ako maʻuloto ‘o e folofolá, hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsuú. ʻE lava ke hoko ʻa e ngaahi potufolofolá ko ha hūfangahao ʻo e mahafu fakalaumālié.

Ko e taimi ʻoku ʻahiʻahiʻi ai koé, te ke lava ʻo lau ʻa e ngaahi fekaú hangē ko e “Manatu ki he ‘aho Sapate, ke tauhi ia ke māʻoni‘oni,” “ʻOfa ki homou ngaahi filí” pe “Tuku ke ngaohi ma‘u ai pē ʻa ho‘o ngaahi fakakaukau” (‘Ekesōtosi 20:8; Luke 6:27; T&F 121: 45). ʻOku ʻikai ngata pē hono fakakinaʻi ʻe he mālohi ʻo e folofolá ʻa Sētané, ka ʻokú ne toe ʻomi foki ʻa e Laumālié ki ho lotó, ʻo fakapapauʻi kiate koe, mo maluʻi koe mei he ʻahiʻahí.

2. Ko e Loí mo e kākaá. ʻOku fakahā ʻe he folofolá ko Sētané ko e “tamai ia ʻo e loí” (2 Nīfai 9:9). ʻOua te ke tui ki ai ʻi he taimi ʻokú ne fanafana atu ha pōpoaki hangē ko ʻení “‘Oku ʻikai ke ke teitei fai ha meʻa ʻo tonu,” “ʻOku fuʻu tōtuʻa hoʻo faiangahalá ke toe fakamolemoleʻi,” “He ʻikai pē ke ke toe liliu koe,” “ʻOku ʻikai tokanga atu ha taha ia kiate koe,” pe “ʻOku ʻikai hao talēniti ʻoʻou.”

Ko e taha ‘o ʻene ngaahi loi ʻoku faʻa faka‘aongaʻí ʻoku peheni: “ʻOku fie maʻu ke ke ʻahiʻahiʻi e meʻa kotoa pē, ʻo kiʻi tuʻotaha pē—ke ke maʻu ha taukei. He ʻikai ke ke uesia koe ʻi he kiʻi tuʻo tahá.” Ko e foʻi kovi fakapulipuli ʻoku ʻikai loto ke ke ʻiloʻí ko e faiangahalá te ne maʻunimā koe.

Ko ha foʻi loi ʻe taha ʻe fai atu ʻe Sētane kiate koé ʻa ʻeni: “ʻOku fai ia ʻe he taha kotoa. ʻOku SAI pē ia.” ʻOku ʻikai ke SAI! Ko ia, talaange ki he tēvoló ʻoku ʻikai ke ke fie ʻalu ki he puleʻanga fakatilesitialé—neongo kapau ʻoku ō ki ai ʻa e taha kotoa.

ʻĪmisi
father teaching his family

Neongo ‘e loi atu ʻa Sētane, te ke lava ʻo falala ki he Laumālié ke ne talaatu ʻa e moʻoní. Ko e ‘uhinga ia ʻoku fu‘u mahuʻinga ai ‘a e meʻafoaki ‘o e Laumālie Māʻoni‘oní.

Kuo ui ʻa e tēvoló “ko e tokotaha kākā lahi.”5 ʻOku feinga ke ne fakakeheʻi ʻa e tefitoʻimoʻoni totonu kotoa pē kuo ʻomi ʻe he ʻEikí.

Manatu‘i, ko e fakakeheʻí ʻoku ʻikai tatau ia mo e fehangahangaí. Ko e fehangahangai ʻo e hinehiná ko e ʻuliʻuli, ka ko e fakakeheʻi ʻo e hinehiná ʻe lava pē ke panefunefu hinehina pe lanu tukumisi. ʻOku meimei faitatau ʻa e meʻa ʻoku fakakeheʻí mo e meʻa totonú kae lava ʻo kākaʻi ʻa e kakai ʻoku ʻikai ai haʻanau mahamahló. Ko ha tatau ia kuo fulihi ʻo ha faʻahinga meʻa ʻoku lelei, pea hangē ko e paʻanga loí, ʻoku ʻikai hanau ʻaonga. Tuku ke u fakatātaaʻi atu.

Ko e taha ‘o e fakakeheʻi ʻe Sētane ʻo e tuí ko e talatupuʻá. Ko ʻene fakakeheʻi ʻo e ʻofá ʻa e holikoví. ʻOkú ne fakakeheʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻaki hono ʻomi ʻa e ngāue fakafaʻahikehé, pea ʻokú ne faʻiʻfaʻitaki e ngaahi mana ʻa e ʻOtuá ʻaki ha ngaahi founga fakalouʻakau.

Ko e mali ʻa ha tangata mo ha fefine ko e tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, ka ko ha fakakeheʻi pē ʻa e mali pē tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné. ʻOku ʻikai ke ne ʻomi ha hako pe ko e hakeaki‘í. Neongo ʻoku kākaaʻi ʻe heʻene faʻifaʻitakí ha kakai tokolahi, ka ʻoku ʻikai ko ha meʻa moʻoni ia. He ʻikai ke nau lava ʻo ʻomi ʻa e fiefia tolongá.

Kuo ʻosi fakatokanga mai ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu fekauʻaki mo e fakakeheʻí ʻi he Tokāeline mo e Ngaahi Fuakavá. Na‘á Ne pehē, “Ko ia ʻoku ‘ikai ke fakamāmaʻí ‘xoku ʻikai mei he ‘Otuá, pea ko e fakapoʻuli” (T&F 50: 23).

3. Fakakikihí. Ko Sētané ko e tamai ia ‘o e fakakikihí. ʻOku akoʻi ‘e he Fakamoʻuí, “ʻOkú ne ueʻi hake ‘a e loto ʻo e kakaí ke fefakakikihi‘aki ʻi he ‘ita, ʻiate kinautolu” (3 Nīfai 11:29).

Kuo ʻilo ʻe he tēvoló mei he aʻusia ʻo ha lauisenituli ka ʻi ai ha fakakikihi ʻe mavahe ʻa e Laumālie ia ʻo e ʻEikí. Talu mei heʻene fakalotoʻi ʻa Keini ke ne fakapoongi ʻa ʻĒpelí, mo hono tākiekina ʻe Sētane ʻa e fototehiná ke nau kē. ʻOkú ne toe ueʻi hake foki ha ngaahi palopalema ʻi he nofomalí, ʻi he kāingalotu ʻo e uōtí, pea ʻi he ngaahi hoa ngāue fakafaifekaú. ʻOku fiefia ia ʻi he mamata ki he fakafekiki ʻa e kakai leleí. ʻOku feinga ke ne fakatupu ha kē fakafāmili ki muʻa ʻi he lotú he Sāpaté, ki muʻa ʻi he efiafi fakafāmilí he pō Mōnité, pea mo ha taimi pē ʻoku palani ai ha ongomātuʻa ke na ō ki ha sēsini he temipalé. ʻOku lava pē ke tala ʻene taimí.

Ko e taimi pē ʻoku hoko ai ha fakakikihi ʻi homou ʻapí pe ʻapi ngāué, taʻofi he taimi pē ko iá e meʻa ʻoku mou faí pea feinga ke fakalelei. ʻOku ʻikai mahuʻinga ia pe ko hai naʻá ne kamataʻí.

ʻOku faʻa kamata ʻa e fakakikihí ʻi he fakamāú. Na‘e akoʻi ‘e Siosefa Sāmita ʻoku “ fakahekehekeʻi ʻe he tēvoló kitautolu ‘oku tau fuʻu Mā‘oniʻoni, ‘i he taimi ʻoku tau tafunaki ai e ngaahi fehālaaki ʻa e ni‘ihi kehé.”6 ‘I hoʻo fakakaukau ki aí, ko e fie-mā‘oniʻoní ko e fakakeheʻi ia ʻo e mā‘oniʻoni totonú.

ʻOku manako ʻa Sētane ke fakamafola ʻa e fakakikihí ʻi he Siasí. ʻOku pōtoʻi ʻi hono tala e fehālaaki ʻo e kau taki e Siasí. Na‘e fakatokanga ʻa Siosefa Sāmita ki he Kāingalotú ko e ʻuluaki sitepu ʻo e hē mei he moʻoní ko e mole ʻo e falala ki he kau taki ʻo e Siasí.7

ʻOku meimei ko e ngaahi tohi laukovi kotoa pē ki he Māmongá ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi loi fekauʻaki mo e ‘ulungaanga ʻo Siosefa Sāmitá. ʻOku ngāue lahi ʻa e filí ke fakaongoongokoviʻi ʻa Siosefa Sāmita he ʻoku tautau ʻa e pōpoaki ʻo e Fakafoki mai e Ongoongoleleí ʻi he fakamatala ʻa e Palōfitá ki he meʻa naʻe hoko ʻi he Vaoʻakau Tapú. ‘Oku ngāue mālohi ange ʻa e tēvoló he ʻahó ni ʻo laka ange ʻi ha toe taimi ke fehuʻia ʻe he kāingalotú ʻenau fakamoʻoni ki he Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí.

‘I he kamakamataʻanga ‘o hotau kuongá, ne fakameʻapangoʻia siʻa niʻihi ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki, he naʻe ‘ikai ke nau mateakiʻi e palōfitá. Ko e taha ‘o kinautolu ko Laimani E. Sionisoni, ‘a ia naʻe tu‘usi mei he Siasí ko e anga ta‘emāʻoni‘oni. Na‘e mamahi kimui ʻi heʻene mavahe mei he Siasí: “Te u fie tuku hoku nima toʻomata‘ú ke motuhi atu , kapau ‘e lava ke u toe tui ki ai. Na‘á ku fonu ʻi he fiefia mo e nēkeneka ʻi he taimi ko iá. Na‘e fakafiefia ʻeku ngaahi misí. ‘I heʻeku ‘ā he pongipongí, naʻe fiefia hoku lotó. Na‘á ku fiefia ʻi he ‘ahó pea mo e poó, ʻo fonu ʻi he nongá mo e nēkeneká pea mo e fakafetaʻí. Ka ko e taimi ní ko e fakapoʻuli, mamahi, loto mamahi, ʻi he tuʻunga taupotu tahá. Kuo teʻeki ke u toe sio ʻi ha mōmeniti fiefia talu mei ai.”8

Fakakaukau ki he ngaahi lea ko iá. ʻOku nau hoko ko e fakatokanga ki he kāingalotu ʻo e Siasí.

Ko ha papi ului au ki he Siasí. Na‘e papitaiso au ko e tāutaha kei talavou taʻu 23 ne kei ako ʻi he ako‘anga fakafaitoʻo ‘i ʻAlesona, USA. ʻOku ou ʻiloʻi tonu ʻa e founga ʻoku ngāue ai ʻa Sētane ke fakaveiveiuaʻi ʻa e kau fiefanongó pea mo fakalotofoʻiʻ kinautolu ʻi he taimi ʻoku nau fekumi ai ki he moʻoní.

Naʻá ku siofi ʻi he kotoa ʻo ʻeku tupu haké ʻa e ngaahi sīpinga hoku ngaahi kaungāmeʻa Siasí. Naʻá ku mālieʻia ʻi heʻenau tōʻonga moʻuí. Naʻá ku pehē leva ke u ako lahi ange ki he Siasí, ka naʻe ʻikai ke u fie fakahā ki ha taha naʻá ku ako ki he tui faka-Māmongá. Naʻá ku pehē ke u ʻai fakapulipuli pē ʻeku fekumí ke taʻofi ha kaunoa mai hoku ngaahi kaungāmeʻá.

Ko ha ngaahi taʻu lahi ʻeni ia kimuʻa ʻi he ʻinitāneti, pea naʻá ku ʻalu leva ki he laipeli fakakoló. Naʻá ku maʻu ha Tohi ʻa Molomona pea mo ha tohi naʻe ui Ko ha Ngāue Lahi mo Fakaofo, naʻe faʻu ʻe ʻEletā Likuleni Lisiate (1886–1983) ‘o e Kōlomu ʻo e Kau ‘Aposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻá ku kamata ke lau ʻa e ongo tohí ni ʻi ha loto holi lahi, pea naʻá ku ʻilo ai ʻokú na fakalaumālie.

Lolotonga e hoholi hoku laumālié ke ʻilo lahi angé, kuo kamata fanafana mai ʻa Sētane ʻi hoku telingá. Naʻá ne talamai ʻoku toe fie maʻu ke u lau mo e meʻa naʻe hiki ʻe he kau fakaanga ʻo e Siasí, kae lava ke u vakaiʻi kakato. Naʻá ku toe foki leva ki he laipeli fakakoló ʻo kamata ke toe kumi. ʻIo, naʻá ku maʻu ai ha tohi naʻá ne lauʻikoviʻi ʻa e Palōfita ko Siosefá.

Naʻe fakaveiveiuaʻi au ʻe heʻeku lau e tohi fakafepaki ki he tui faka-Māmongá. Na‘e mole ʻiate au e ongo mo e ivi tākiekina fiefia naʻá ne tataki ʻeku fakatotoló. Naʻá ku ʻita mo mei taʻofi ʻeku fekumi ki he moʻoní. Naʻá ku lotua ha tali he lolotonga ko ʻeni ʻeku lau e tohi fakafepaki ki he tui faka-Māmongá.

Naʻá ku ʻohovale ʻi haʻaku maʻu ha telefoni mei haku kaungāmeʻa he ako māʻolungá naʻe ako ʻi he ʻUnivēsiti Pilikiami ʻIongí. Naʻá ne fakaafeʻi au ke u ʻalu ange ki ai ʻi ʻIutā mo palōmesi mai te u fakaʻofoʻofaʻia ʻi he ngaahi meʻa te u sio ai ʻi heʻeku ʻeva angé. Naʻe ʻikai ke ne teitei lavelaveʻiloa ʻe ia naʻá ku fakatotolo akapulipuli ki hono Siasí.

Naʻá ku tali ʻene fakaafé. Ne fokotuʻu mai ʻe hoku kaungāmeʻá ke ma ō ki Sōleki Siti ʻo ʻeva ki he Temipale Sikueá. Naʻe ʻohovale ia ʻi heʻeku tali fiefiá. Naʻe ʻikai teitei misi ia ki heʻeku vēkeveke ke ʻilo lahi ange kia Siosefa Sāmita mo e Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí.

Naʻe tokoni lahi ʻa e ongo faifekau fefine ʻi he Temipale Sikueá. Naʻe ʻikai haʻanau ʻilo, ne na tali ha konga lahi ʻo ʻeku ngaahi fehuʻí. Naʻe tākiekina au heʻena fakamoʻoní ke toe “fakaveiveiuaʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻá ku veiveiua aí,”9 pea kamata leva ke toe tupulaki ʻeku tuí. He ʻikai ke lava ʻo fakamatalaʻi feʻunga ha fakamoʻoni ʻoku ongo ki he lotó.

Naʻe toe fai mai foki ʻe hoku kaungāmeʻá ʻene fakamoʻoní kiate au pea mo fakaafeʻi au ke u lotu ʻo fehuʻi ki he ʻOtuá pe ʻoku moʻoni ʻa e Siasí. Naʻá ku kamata ʻi he fononga meʻalele mai ki ʻAlesoná ke u fuofua lotu ʻi he tui—“ʻaki e loto fakamātoato pea mo fakamoʻomoʻoni” (Molonai 10:4). Naʻe hangē ʻi ha taimi ʻe taha ʻo ʻeku fonongá, ne fakamāmaʻi kotoa ʻeku kaá. Naʻá ku ako ai ʻiate au ʻe lava ʻe he māmá ke tekeʻi ʻa e fakapoʻulí.

Naʻe feinga fakaʻosi ʻa e tēvoló ʻi he hili ʻo ʻeku pehē ke u papitaisó. Na‘e feinga mai ʻi hoku fāmilí, ʻa ia ne nau feinga ʻi he meʻa kotoa pē naʻa nau lavá ke fakalotosi‘i au, pea ʻikai ke nau fie omi ki hoku papitaiso.

Ka naʻá ku kei papitaiso pē, pea fāifai pē pea molū honau lotó. Na‘a nau kamata tokoni ʻi he fakatotoloʻi ʻeku hisitōlia fakafāmilí. Hili ha ngaahi taʻu siʻi mei ai, kuó u papitaiso hoku kiʻi tokoua siʻisiʻí. Kuo hoko ʻeni hoku kaumeʻa naʻá ne fakaafeʻi au ke u ʻeva ange ki ai ʻi ʻIutaá, ko hoku uaifi.

4. Loto-fo‘i. ʻOku fakaʻaonga‘i lelei ʻe Sētane ʻa e me‘angāue ko ʻení ‘i he kāingalotu faivelenga tahá, ʻi he taimi ʻoku ʻikai toe lava ai ʻe ha meʻá. Kiate au, ko e taimi ‘oku ou kamata ongoʻi loto fo‘i aí, ʻoku tokoni kapau te u fakatokangaʻi pe ko hai ʻoku feinga ke u foʻí. Ne ueʻi feʻunga au ʻe he meʻá ni ke u fiefia—ke u fakaʻitaʻi ʻa e tēvoló

Naʻe fai ʻe Palesiteni Penisoni ʻi he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí ha malanga naʻe ui ko e “‘Oua ʻe Loto Foʻi.” Naá ne fakatokanga ʻi he malanga maʻongoʻonga ko iá, “ʻOku fakautuutu ange feinga ʻa Sētane ke ikunaʻi ʻa e Kāingalotú ʻaki e siva ʻa e ʻamanakí, lotofoʻí, loto mamahí, mo e loto mafasiá.”10 Naʻe tapou ʻa Palesiteni Penisoni ki he kau mēmipa ʻo e Siasí ke nau tokanga, mo ne ʻomi ha fokotuʻu moʻoni ʻe 12 ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e loto foʻí.

ʻĪmisi
family walking on Boston Massachusetts Temple grounds

ʻOku kau ʻi heʻene ngaahi fokotuʻú hono tokoniʻi ʻo e niʻihi kehé; ngāue mālohí mo e fakaʻehiʻehi mei he nofonoá; fakahoko ʻo e ngaahi tōʻonga moʻui ʻoku leleí; ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e fakamālohisinó mo e kai e ngaahi meʻakai fakanatulá; kole ʻo ha tāpuaki fakataulaʻeikí; fanongo ki he ngaahi fasi fakalaumālié; lau ho ngaahi tāpuakí; mo e fokotuʻu ʻo ha ngaahi taumuʻá. Kae mahuʻinga tahá, hangē ko e akoʻi ʻe he folofolá, kuo pau ke tau lotu maʻu ai pē ke tau lava ʻo ikunaʻi ʻa Sētane (vakai, T&F 10:5).11

ʻOku teketekelili ʻa Sētane ʻi he taimi ʻoku mamata ai

ʻOku tūʻulutui ʻa e tokotaha mēmipa vaivai tahá.12

‘Oku mahuʻinga ke ‘iloʻi ‘oku ʻi ai e ngataʻanga ki he mālohi ʻo e koví. ʻOku fokotuʻu ʻe he Toluʻi ʻOtuá e ngaahi fakangatangata ko iá, pea ‘oku ʻikai fakangofua ‘a Sētane ke kolosi ai. Hangē ko ‘ení, ʻoku fakapapau‘i mai ʻe he folofolá ʻoku ʻikai foaki ʻa e “mālohí kia Sētane ke ‘ahiʻahi‘i ʻa e fānau īkí” (T&F 29:47).

Ko ha fakangatangata mahu‘inga ʻe taha ʻa e ʻikai ʻiloʻi ʻe Sētane ʻetau ngaahi fakakaukaú tukukehe kapau te tau fakahā ki ai. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí, “ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha taha kehe ka ko e ʻOtuá pē ʻokú ne ʻafioʻi hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi holi ʻa ho lotó” (T&F 6:16).

Mahalo ko e ‘uhinga ʻeni kuo foaki mai ai ‘e he ʻEikí ‘a e ngaahi fekau hangē ko e “ʻOua ʻe lāungá” (T&F 9:6) mo e “ʻOua naʻá ke lauʻikoviʻi ho kaungāʻapí” (T&F 42:27). Kapau te ke lava ‘o ako ke mapuleʻi ho ‘eleló (vakai, Semisi 1:26), he ʻikai ke ke iku ʻave ha fakamatala lahi ki he tēvoló. Ko e taimi ʻoku fanongo ai ki hoʻo hanú, lāungá, mo e fakaangá, ʻokú ne fakatokangaʻi lelei ia. ʻOku fakaeʻa ʻe hoʻo ngaahi leá ho ngaahi vaivaí ki ho filí.

ʻOku ʻi ai haʻaku ongoongo lelei maʻau. ʻOku tokolahi ange ʻa e kongakau ʻa e ʻOtuá ʻi he kongakau ʻa Lusefaá. Mahalo te ke vakavakai takai mo pehē, “ʻOku fakaʻau ʻa māmani ke faiangahala lahi ange. ʻOku pau ʻoku ikuna ʻe Sētane ʻa e taú.” ʻOua te ke maʻu hala. Ko hono moʻoní, ʻoku tau tokolahi ange ʻi he filí. Manatu‘i, ko ha vahetolu ʻe ua ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá naʻa nau fili e palani ʻa e Tamaí.

Kāinga, fakapapau‘i ʻokú ke kau ʻi he faʻahi ʻa e ʻEikí. Fakapapau‘i ʻokú ke toʻo e heletā ʻa e Laumālié.

Ko ʻeku lotú ia ʻi he fakaʻosinga ʻetau moʻuí, te ke lava ʻo pehē fakataha mo e ʻAposetolo ko Paulá, “Kuó u tau ʻa e tau lelei, kuo u lava‘i ʻa e fakapuepué, kuó u tauhi ʻa e tuí” (2 Tīmote 4:7).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Guide to the Scriptures, “Lucifer,” scriptures.lds.org.

  2. Ezra Taft Benson, “Tokanga Telia ʻa e Hikisiá,” Ensign, May 1989, 5.

  3. Discourses of Brigham Young, sel. John A. Widtsoe (1954), 72.

  4. Vakai, Francis M. Gibbons, Heber J. Grant: Man of Steel, Prophet of God (1979), 35–36.

  5. Vakai, hangē ko ‘ení, Dieter F. Uchtdorf, “Te ke Mahuʻinga kiate ia,” Liahona, Nōvema 2011, 20; Gordon b. Hinckley, “Ko e Ngaahi Kuonga ‘Oku Tau Moʻui Aí,” Liahona, Sānuali 2002, 86.

  6. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 523--524.

  7. Vakai, Ngaahi Akonakí: Siosefa Sāmita, 239.

  8. Lyman E. Johnson, ʻi he Brigham Young, Deseret News, Aug. 15, 1877, 484.

  9. Dieter F. Uchtdorf, “Haʻu ʻo Kau mo Kimautolu,” Liahona, Nōvema 2013, 23.

  10. Ezra Taft Benson, “ʻIkai ke siva e ʻAmanakí,” Ensign, Nov. 1974, 65.

  11. Vakai, Ezra Taft Benson, “‘ikai ke siva e ʻamanaki,” 65–67.

  12. William Cowper, ‘i he Robert Andrews, comp., The Concise Columbia Dictionary of Quotations (1987), 78.