2017
Ko ha Hala Fakakavakava ki he ʻAmanaki Leleí mo e Fakamoʻuí
April 2017


Ko ha Hala Fakakavakava ki he ʻAmanaki Leleí mo e Fakamouʻí

ʻE lava ʻa e niʻihi kuo ngaohikovia fakasekisualé ʻo maʻu ʻa e fakamoʻui ʻoku nau fie maʻu vivilí, ʻi ha tokoni ʻoku taau.

ʻĪmisi
creating a bridge

Tā fakatātaaʻi ʻe Cristina Bernazzani

Fakakaukau ʻokú ke tuʻu ʻi ha ngutungutu ʻo ha lilifa peá ke fie aʻu ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo e teleʻa lolotó, ʻa ia ne fakahā atu ʻoku tatali mai mei ai ha fiefia lahi kiate koe. ʻI hoʻo kumi ha founga ke ke kolosi aí, ʻokú ke ʻilo ha fokotuʻunga meʻa, kapau ʻe fokotuʻutuʻu totonu, ʻe tokoni ke langa ʻaki ha hala fakakavakava ke ke kolosi ai he teleʻá.

Kapau ʻoku ʻikai ke ke ʻilo e founga ke langa ai ha hala fakakavakavá, he ʻikai hano ʻaonga ʻo e ngaahi naunau langá pea te ke ongoʻi loto foʻi mo mole ʻa e ʻamanakí. Ka kapau te ke maʻu ha tokoni mei ha taha ‘oku taukei ʻi he langa hala fakakavakavá, ʻe lava ke tupulaki hoʻo ʻiló mo e mahinó pea ʻi hono fakatahaʻí ʻe lava leva ʻa e ngāué ke fakahoko.

ʻI he taʻu ʻe 18 kuo hilí, ko ʻeku ngāué ko e ʻai ha ngaahi meʻangāue mo ha fakahinohino ke tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau kolosi ʻi he vanu ʻo e faingataʻaʻia fakaelotó mo fakaʻatamaí. ʻI he kakai kotoa kuó u faleʻí, ʻoku ʻikai ha niʻihi ia ʻe omi faingataʻaʻia lahi hangē ko kinautolu kuo nau kafo ʻi he ngaohikovia fakasekisualé. Kuó u mamata ki he uesia ʻe he palopalema ko ʻení ʻa e ivi fakafoʻituitui ke kātaki ki he ngataʻangá.

Ka neongo ia, kuo aʻu foki ʻou toe ʻilo ko e ola aofangatuku ʻo ʻetau fāifeingá pea mo e fekukí ʻoku malava ia ʻi hotau Fakamoʻuí. ʻOku toʻo ʻe Heʻene ʻofá ʻa e kakaí mei he fakapoʻulí ki he māmá.

Ko e hā ʻOku Fakatupu ai ʻe he Ngaohikovia Fakasekisualé ʻa e Kovi Peheé?

ʻOku fakamatala mai ʻe he kau faingataʻaʻia he ngaohikoviá ha faʻahinga moʻui fonu loto foʻi, taʻepauʻia, mo ha ngaahi mamahi fakaeloto lahi kehe. Naʻe tokoni ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ke mahino kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga ʻoku fakatupu ai ʻe he ngaohikovia fakasekisualé ʻa e faʻahinga kafo lahi peheé:

“‘Oku ʻi ai e akoako fakalilifu, fulikivanu ‘o e ngaohikovia fakasekisuale. ‘Oku ʻikai ke mahino. Ko ha fakatupu houhau ia ki he angatonu, ‘oku totonu ke ‘i he tangata mo e fefine kotoa pē. Ko ha maumau‘i ia ʻo ia ‘a ia ʻoku toputapu mo faka-‘Otua. ‘Oku fakatupu ʻauha ‘i he moʻui ‘a e fanau. ‘Oku halaia mo taau ia mo e fakahala‘iaʻi lahi tahá.

“ Fakamaá ka ko ha faʻahinga tangata pe fefine te ne ngaohikovia fakasekisuale ha fānau iiki. ‘I hono fai iá, ‘oku ʻikai ngata pē e toko taha ngaohikoviá ʻi heʻene fakahoko e fakalavea ‘oku mamafa tahá. ʻOkú Ne toe tuʻu halaia foki ‘i he ʻao ‘o e ʻEikí.”1

Ko e mālohi ‘o e fakatupú ko ha mālohi toputapu mo fakalangi ia kuo foaki he‘etau Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: Ko e mālohi ʻo e fakatupú ʻoku mahuʻinga fakalaumālie. … Ko ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá naʻá Na fai e fakatupú peá Na tuku mai kiate kitautolu takitaha ha konga ʻo Hona mālohi ke fakatupú.”2 ‘Oku ʻikai ha ofo, leva, hono maumau‘i ʻa e ngaahi malohi toputapu ko ‘eni ʻoku “taau mo e fakamala‘ia lahi taha” pea ʻoku ne fakatupu e “fa‘ahinga lavea mamafa tahá.”

Ko e Mahino Kiate Kitautolu e Kafó

ʻĪmisi
looking out a window

Ngaahi tā fakatātaá © nuvolanevicata/iStock/Getty Images

Ko e ngaohikovia fakasekisualé ko ha faʻahinga fetuʻutaki taʻefelotoi pē ʻo kau ai ʻa e alá pe ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai fai ai ha fetuʻutaki ʻo e sinó ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe ha taha ke fakatōliʻa ai e holi fakasekisuale ʻa ha taha. ‘Oku tā-tuʻo-lahi e iku puputuʻu e fakakaukau ʻa kinautolu ne ngaohikovia fakasekisualé, mo ongoʻi taʻetaau mo mā ʻa ia ʻe lava ke fuʻu faingataʻa ke mafuesia. Ko e mamahi mo e faingataʻa‘ia ko ia ʻoku foua ʻe he kau kafó ʻoku faʻa fakalahiʻi ia ʻe ha ngaahi lea ʻoku tupu ʻi he taʻemahino ʻo e ngaohikovia fakasekisualé mo hono ngaahi nunuʻá. ‘Oku tukuakiʻi siʻa kau kafo ʻe niʻihi ʻoku nau loi pe ʻoku talaange ko honau foʻui e ngaohikovia ne hokó. ʻOku taki halaʻi siʻa niʻihi ke nau tui kuo pau ke nau fakatomala, ʻo hangē ne nau faiangahala ʻi he meʻa ne fai kiate kinautolú.

Ko ha tokolahi ʻo e kau kafo kuó u ngāue mo iaá ne nau foua ʻa e ngaohikovia fakasekisualé ʻi heʻenau kei īkí pe tupu haké, naʻe talaange ke “ʻoua ʻe toe fakakaukau ki ai,” “ko e meʻa ia ʻo e kuohilí,” pe “fakamolemoleʻi pē pea fakangaloki.” Ko e fa‘ahinga fakamatala peheé—tautautefito ki he taimi ʻoku fai mai ai mei he ngaahi kaungāmeʻa ofí, kau mēmipa ʻo e fāmilí, pe kau taki ʻo e Siasí—‘e lava ke ne ʻai ʻa e taha kafó ke lahi ange ʻene fūfūnakí mo e maá kae ʻikai fakamoʻui mo nonga. Ko e ngaahi kafo fakaeloto ko ʻení ʻoku ʻikai ke nau mole kapau ʻe tukunoaʻi, ʻo tatau mo e ngaahi kafo fakaesinó pe laveá. Ka, ‘oku fakalalahi ʻa e puputuʻu ne kamata he lolotonga ʻo e ngaohikoviá, pea ʻi heʻene kanoni mo e ngaahi ongoʻi mamahi oku hoko aí, ʻe ala liliu e fakakaukau ʻa ha taha, ʻo iku ai ke tupu ha ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai taau. ‘Oku ʻikai ko ha me‘a foʻou ia ke taʻe fakatokangaʻi ʻe he kau kafo ʻo e ngaohikoviá ko e meʻa naʻe hoko kiate kinautolú ko e fakamālohi, ka te nau kei malava pē ke fakatupulaki ha ngaahi tōʻonga taʻetaau mo ha ngaahi ongo fakamamahi.

Naʻe foua ʻe ‘Ana (kuo liliu e hingoá) ʻa e ngaohikovia fakasekisualé ʻi heʻene kei siʻí. Naʻe tupu hake ai ʻo ongoʻi hangē ha taha kovi ʻoku ʻikai hano mahuʻingá, ʻo tatau mo e kau kafo kehé. Na‘á ne fakamoleki ha konga lahi ʻo ‘ene moʻuí he feinga ke tokoniʻi feʻunga ha niʻihi ke fakakakato ʻaki ʻene ngaahi ongoʻi “taʻe-feʻunga” ki he Tamai Hēvaní pe ha taha pē ke ʻofa ai. Naʻe manavasiʻi ʻi heʻene feohí kapau ʻe ʻiloʻi moʻoni ia ʻe ha taha, te nau fakakaukau ko ha taha kovi ia ʻo hangē ko ʻene fakakaukau kiate iá. Naʻe manavasiʻi lahi naʻa taʻe-tali ia pea iku ai ʻo ilifia ke toe ʻahiʻahiʻi ha ngaahi meʻa foʻou ʻi he moʻuí pe fai ha fanga kiʻi ngāue iiki hangē ko e tā ki ha taha ʻi he telefoní. Na‘e tāpuekina ʻaki ia ha talēniti ke ngāue fakaʻaati, ka naʻá ne taʻofi ʻi heʻene manavasiʻi naʻa ʻikai ke ne lava ʻo matatali ʻa e fakaangá.

Naʻe puleʻi ia ʻe he ngaahi ongo ʻo e ʻamanaki tō noá, taʻemalava ha meʻá, ilifiá, ʻitá, puputuʻú, maá, taʻelatá, mo e liʻekiná, ʻi heʻene ngaahi fili fakaʻahó, ʻi ha taʻu ʻe 50 tupu.

Ko e Fetongi e Mamahí ʻaki e Nongá

Naʻe fuesia ʻe he Fakamoʻuí ʻa e “ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻa pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē” Na‘á Ne fai ʻeni koe‘uhí ke Ne “ʻafio‘i ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ‘a hono kakaí” (ʻAlamā 7:11–12). Na‘e ʻikai ngata pē ‘i heʻetau ngaahi angahalá ʻa ʻEne mamahí, ne kau ki ai foki hotau fakamo‘uií ʻi he taimi ʻoku fakatupu ai ʻe ha faiangahala ʻa ha niʻihi kehe ʻetau mamahí.

Kapau na‘e ʻi heni ʻi he ʻahó ni, ʻoku ou fakakaukau ʻe tangi ʻa e Fakamoʻuí mo tāpuakiʻi kinautolu kuo ngaohikovia fakasekisualé, hangē ko ʻEne tutulu mo tāpuakiʻi ʻa e kakai Nīfaí (vakai, 3 Nīfai 17). Neongo ‘oku ʻikai ke Ne ʻi heni tonu, ka ʻe lava ke ʻiate kitautolu Hono Laumālié, pea kuó Ne ʻosi teuteu ha founga ke fakamoʻui ai kitautolu, ongoʻi e nongá, pea mo fakamolemoleʻi.

ʻĪmisi
reaching through a ladder

Ki ha tokolahi, ko e fakakaukau ko ia ʻe lava ke fetongi ʻa e mamahi ʻoku nau fekuki mo iá ʻaki ha nongá, ʻoku meimei ke ʻikai lava ʻo fai ha tui ki ai. Ko e taimi lahi ʻoku ʻikai faʻa fakatokangaʻi ʻe he niʻihi kehé ʻa e kafo ʻo e kakai kuo ngaohikoviá ʻo lauitaʻu. ʻOku fakapuliki ʻa e kafó ʻe he ngaahi fofonga malimalí, loto ke tokoni ki he niʻihi kehé, mo e moʻui ʻo hangē naʻe ʻikai ha meʻa ʻe hoko, ka ʻoku ʻi ai maʻu pē ʻa e mamahí.

Tau fakafehoanaki muʻa e fakaakeake fakaelotó mo hono tokangaʻi mo faitoʻo ha lavea fakaesino. Tau pehē naʻe fasi ho vaʻé ʻi hoʻo kei siʻí. Naʻá ke tohopo takai pē kae ʻoua kuo ʻikai toe fuʻu mamahi fēfē, ʻo ʻikai ke ke ʻalu ki ha toketā, ka ʻoku ʻi ai maʻu pē ha kiʻi mamahi ʻi hoʻo foʻi laka kotoa. ʻOsi ha ngaahi taʻu mei ai kuó ke loto ke ʻosi ʻa e mamahí, peá ke ʻalu leva ki ha toketā. Kuo pau ke toe i fakafoki ʻe he toketaá ʻa e huí, to‘o ha tunga pē naʻe ʻi ai, simaʻi ia, pea fakakau koe ki he fakamālohisinó ke fakamālohia ho vaʻé.

Ko e founga ʻo e fakaakeake mei he ngaohikoviá ʻoku faitatau he kuo pau ke ʻuluaki ʻiloʻi ʻe he taha kafó ʻoku moʻoni ʻa e mamahí pea ʻe lava ke fai ha meʻa ki ai. ‘Oku kau ʻi he foungá ni hano fakahaaʻi ʻo e meʻa ne hokó pea tuku ʻa e ngaahi ongoʻi loto laveá, ilifiá, mo e mamahí ke ongoʻi, fakamoʻoniʻi, pea mo fakapapauʻi. ‘Oku faʻa ʻaonga ke ngāue mo ha taha palofesinale ʻoku taukei ʻi he founga fakaakeaké. (Vakai ki ho taki lakanga fakataulaʻeikí ke ʻilo pe ʻoku ʻi ai ha LDS Family Services ʻi homou feituʻú.)

Tatau ai pē pe ʻoku maʻu ʻe he tokotaha kafó ha tokoni fakapalofesinale pe ʻikai, ʻoku lelei taha ke lotu, ako e moʻui ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí, pea talanoa maʻu pē mo ha taki lakanga fakataulaʻeiki. Te ne lava ‘o tokoni ke fakamaʻama‘a e ngaahi kavengá mo maʻu ha ue‘i fakalaumālie ke tokoniʻi e taha kafó ke mahino ki ai hono mahuʻinga fakalangí mo ʻene vā fetuʻutaki mo e Tamai ʻi he Langí mo e Fakamoʻuí. Hangē ko hono akoʻi kimuí ni mai ʻe Sisitā Kalo M. Sitīveni ʻo e Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá: “ʻE lava pē ke lōloa e fai fakamoʻuí. ʻE fie maʻu ke ke fekumi ʻi he faʻa lotu ki ha fakahinohino mo ha tokoni ʻoku tāú, kau ai ha talatalaifale mo ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki kuo fakanofo totonu. Ko e taimi te ke ako ai ke fetuʻutaki tauʻatāiná, fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata feʻunga pea kumi ha fale‘i fakapalofesinale, ʻoku ʻ mahuʻinga ke pukepuke e tuʻunga moʻui lelei fakalaumālié ʻi he lolotonga ʻo iá!”3

Ko ʻAná, naʻe aʻu ʻene moʻuí ʻo mātuʻaki taʻe-fakafiemālie pea kumi tokoni leva. Na‘á ne ʻilo mei he‘ene fakamoʻoní te ne ala ongoʻi ha nonga mo ha fiemālie ʻi he moʻuí ka naʻe ʻikai ke ne ongoʻi hokohoko. Naʻe fakahinohino ia ki he faleʻí, ʻi haʻane lotu mo talanoa mo ʻene pīsopé, ʻo ne lava ai ke maʻu ʻa e ngaahi meʻangāue naʻá ne fie maʻu ke ʻomi ʻaki e moʻoní mei he fakapoʻulí mo vahevahe ʻa e kavenga mafasia lahi naʻá ne fuesia tokotahá. Naʻá ne lava ʻi heʻene fai ʻení ke huʻi atu ʻa e mamahí mo maʻu ʻa e nonga naʻe talaʻofa ʻe he Fakamoʻuí (vakai, Sione 14:27). Naʻe haʻu fakataha mo e nonga pea mo e fakafiemālie ko ʻení ʻa e holi pea mo e malava ko ia ke fakamolemoleʻí.

Ko e Fie Maʻu ke Fakamolemoleʻí

‘Oku faʻa faingata‘a ke fakafanongo ʻa kinautolu kuo kafo ʻi he ngaohikoviá ki he foʻi fakakaukau ʻo e fakamolemoleʻí pea ʻoku ʻikai faʻa mahino. Kapau ‘oku pehē ko e fakamolemoleʻí ko hano fakaʻatā ʻo e taha naʻá ne fai e ngaohikoviá pe ko ha pehē ʻoku ʻikai ha toe mahuʻinga ʻo e meʻa naʻa nau faí, he ʻikai ʻongoʻi ʻe he tokotaha mamahí ʻokú ne moʻoni. Neongo ‘oku fekauʻi ke tau fakamolemole‘i (vakai, T&F 64:10), ʻi ha ngaahi tūkunga ʻoku fuʻu fakamamahi hono haʻahaʻá, kuo pau ke tomuʻa kamata ʻa e fakamoʻuí pea toki lava ke fakamolemoleʻi ʻe he taha mamahí ʻa e tokotaha naʻá ne fakahokó.

ʻE ala maʻu ʻe kinautolu ʻoku mamahi tupu mei he ngaohikoviá ha fakafiemālie ʻi he faleʻi ko ʻeni mei he Tohi ʻa Molomoná: “Ko au, Sēkope, ʻoku ou fie lea kiate kimoutolu ʻoku loto-maʻá. Sio ki he ʻOtuá ʻi he ʻatamai ʻoku tuʻu maʻu, pea lotu kiate ia ʻi he fuʻu tui lahi, pea te ne fakafiemālieʻi ʻa kimoutolu ʻi homou ngaahi faingataʻaʻiá, pea te ne taukapoʻi ʻa kimoutolu, ʻo fekau hifo ʻa e tautea kiate kinautolu ʻoku feinga ke fakaʻauha ʻa kimoutolú. (Sēkope 3:1). ʻE lava ʻo tuku ki he ʻEikí ʻa e fie maʻu ʻo e fakamaau totonú pea mo e totonu ki he totongi huhuʻí ke Ne lava ʻo fetongi ʻaki ʻetau mamahí ha nonga.

Naʻe fāifai pea toki ʻilo ʻe ʻAna te ne lava ʻo tuku ki he ʻFakamoʻuí ʻa e fie maʻu ʻo e fakamaau totonú pea te ne ongoʻi ai ha nonga ʻi heʻene moʻuí kuo teʻeki ai ke ne aʻusia ki muʻa. Kimuʻa aí, naʻe manavasiʻi ia ke kau ʻi ha ngaahi feohiʻanga fakafāmili ʻe ʻi ai ʻa e taha naʻá ne ngaohikovia iá. ʻI he taimi ní, tupu mei heʻene loto fiemālie ke fehangahangai mo e ngaahi kafo fakaeloto faingataʻá ʻi heʻene fakaakeaké, naʻe ʻikai ke toe ilifia ia ke na fetaulaki ʻo aʻu pē ki heʻene lava ʻo maʻu ha ʻofa kiate ia ʻi heʻene toulekeleká.

Tau‘atāina mei he Ngaahi Mafasia Taʻeʻaongá

ʻĪmisi
reaching up

Na‘e pehē ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti (1928–2015) ‘o e Kōlomu ʻo e Kau ‘Aposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá “ʻOku maʻu ʻa e fakamoʻui kakató ʻi hoʻo tui kia Sīsū Kalaisi mo Hono mālohí mo e iví, ʻo tuʻunga ʻi Heʻene Fakaleleí, ke fakamoʻui ʻa e kafo ʻo e meʻa ʻoku taʻetotonu mo halá. …

“ʻOku Ne ʻofa ʻiate koe. Na‘á Ne foaki ʻEne mo‘uí koeʻuhí ke ke tau‘atāina mei he ngaahi mafasia taʻeʻaongá. ʻE tokoni atu ke ke fai ia. ʻOku ou ʻiloʻi ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi ke fakamoʻui koe.”4

ʻOku loto ʻa e filí ke pōpula ʻa e kakaí ʻi he mamahí mo e faingataʻaʻiá koeʻuhí he ʻoku mamahi (vakai, 2 Nīfai 2:27). ʻE lava moʻoni ke fetongi e mamahí ʻaki e nongá, ʻi he tokoni ʻa hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, fakatatau pē mo e meʻa ʻoku lava ke fai ʻe he Fakamoʻuí, pea te tau lava o moʻui fiefia. “Naʻe hinga ʻa ʻĀtamá koeʻuhí ke ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá; pea ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhí ke nau maʻu ʻa e fiefiá” (2 Nīfai 2:25). ʻE lava ʻe he moʻui fiefiá ʻo ʻai ʻa e taimi ʻo e faingataʻá ke makātekina ngofua ange mo tau lava ai ke ako mo tupulaki pea mo hoko ʻo tatau ange mo ʻetau Tamai ʻi he Langí.

ʻOku ou ongoʻi loto fakatōkilalo ʻi he tāpuaki kuó u maʻu ʻi heʻeku moʻuí ke tangutu fakataha mo kinautolu kuo uesia ʻe he ngaohikoviá pea mo mamata ʻi he mana ʻo e fakamoʻui ko ē ʻoku toki maʻu moʻoni pē ʻi he Fakamoʻuí. Kapau ‘okú ke faingataʻa‘ia, kātaki ʻo kumi ha tokoni ʻi he faʻa lotu. ʻOku ʻikai ko ha meʻa pau ia ke ke fuesia tokotaha pē kavenga mamafá ni. ‘Oku ou ʻiloʻi ʻokú Ne fakamoʻuí, he kuo tā-tuʻo-lahi ʻeku siotonu aií.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Gordon B. Hinckley, “Fakahaofi e Fānaú,” Ensign, Nov. 1994, 54; ko e tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  2. David A. Bednar, “ʻOku Mau Tui ki he Angamaʻá,” Liahona, Mē 2013, 42.

  3. Carole M. Stephens, “Ko e ʻEiki Faifakamoʻui,” Liahona, Nov. 2016, 11.

  4. Richard G. Scott, “Ke Tauʻatāina mei he Ngaahi Mafasia Mamafá,” Liahona, Nov. 2002, 88.