2014
Ngaahi lēsoni mei he Vao ʻAkau Tapú
Tīsema 2014


Ngaahi Lēsoni mei he Vao ʻAkau Tapú

Mei ha lea ʻi ha fakataha lotu CES, “Tuʻu ʻi he Vao ʻAkau Tapú,” naʻe fai ʻi Kalefōnia, USA, ʻi he ʻaho 6 ʻo Mē 2012. Ke maʻu e leá kakato, vakai ki he cesdevotionals.lds.org.

ʻOku ou tapou atu ke nofo tuʻu maʻu homou ʻatamaí mo e lotó ʻi he Vao ʻAkau Tapú pea moʻui ʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ko ia naʻe kamata fakahā ʻe he ʻOtuá ʻi aí.

ʻI he 1993, hili ia e taʻu ʻe fā hono ui au ki he Kau Fitungofulú, naʻe ui au mo hoku fāmilí ke mau ngāue ʻi he Misiona Lousesitā Niu ʻIoké. ʻOku kau ʻi he misiona ko iá ʻa e kolo ko Palemailá (ʻa ia naʻe nofo ai ʻa Siosefa Sāmita mo hono fāmilí ʻi he konga lahi ʻo e taʻu 1820 tupú) mo Feieti (ʻa ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e Siasí ʻi ʻEpeleli 1830).

Ko ha fonua fakaʻofoʻofa ia, naʻe teuteuʻi ʻaki e ngaahi moʻungá mo e ʻuluʻakaú; ngaahi ano mo e vaitafe maʻá; mo e kakai angaʻofa mo makehe. Ko ha feituʻu toputapu foki koeʻuhí ko e meʻa naʻe hoko aí.

Naʻe mamata e taʻu 14 ko Siosefa Sāmitá ʻi ha meʻa-hā-mai ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí, ʻi ha vao ʻakau lalahi ne kau ai e pīsí, ʻoké, māpelí, mo e ʻuluʻakau kehe naʻe tuʻu ʻi ha vahe fā ʻe taha ʻo ha maile nai ʻi he tafaʻaki fakahihifo ʻo e ʻapi e fāmili ʻo Siosefa mo Lusi Meki Sāmitá ʻo ofi ki Palemaila. Ko e fakahā fakalangi ko ʻení, ʻa ia ko e tali ki he lotu ʻa Siosefa ke ʻiloʻi e moʻoni ʻo e ngaahi siasí, naʻe kamata ai hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻení. Naʻe ngaohi ai foki e vao ʻakau ko iá ko ha feituʻu molumalu ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí—ko ha feituʻu ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi ʻaki e hingoa ko e Vao ʻAkau Tapú.

Naʻe fakaʻau ke u saiʻia mo hoku fāmilí ʻi he vao ʻakau ko iá mo ongoʻi ʻa hono toputapú. Naʻa mau faʻa ō ki ai. Naʻa mau ʻave ki ai ʻa e kau faifekau foʻou ne tau mai ʻi he māhina takitahá mo kinautolu naʻe ʻosi ʻenau ngāué.

ʻI heʻeku luelue atu ʻi he loto ʻapasia ʻi he Vao ʻAkau Tapú pe tangutu ʻi he ʻū sea ʻoku ʻi aí ʻo fakakaukaú, ʻoku ou faʻa fakakaukauloto ai ki he lahi ʻo e ngaahi fakatātā fakafolofolá kau ki ha ʻuluʻakaú, ngaahi vaʻá, aká, tengaʻi ʻakaú, fuá mo e vaó. ʻE lava ke ako ʻe ha tokotaha tokanga ha ngaahi lēsoni mahuʻinga mei he ʻātakai ʻoku ʻi aí. ʻOku ou fie vahevahe nounou ha meʻa ʻe fā mei he ngaahi meʻa ko iá.1

1 ʻOku tupu maʻu pē ʻa e ʻuluʻakaú ke aʻu ki he māmá.

ʻĪmisi
photo of trees in the sacred grove

Ngaahi faitā ʻa Royce Bair

ʻI he Vao ʻAkau Tapú, ʻoku tupu ki tuʻa e ʻuluʻakau ʻi he ngataʻanga ʻo e vaotaá mo ia ʻoku tuʻu ʻi he ngaahi hala ʻi lotó ke mavahe mei he ʻuluʻakau ʻoku nau fakapuliki kinautolu mei he laʻaá pea mo feinga ke maʻu ʻa e ulo lahi taha ʻo e laʻaá. ʻOku kehe ʻaupito honau ngaahi sino mo e aka pikopikó mei he ʻuluʻakau ofi atu ʻoku meimei ke tupu hangatonú. ʻOku hangē ʻuluʻakaú, ko e meimei meʻa moʻui kotoa pē ʻo fie maʻu ʻa e māmá ke moʻui. Te nau feinga ʻi he kotoa honau mālohí ke maʻu e huelo lahi taha ʻo e laʻaá ʻe ala lavá ke tokoni he ngaohi ʻenau meʻakaí (photosynthesis)—ko e founga ia ʻo hono liliu ʻo e ivi mei he māmá ki he ivi fakakemikalé.

Ko e māmá, ʻoku mahuʻinga ange hono mālohí ʻi he tafaʻaki fakalaumālié ʻi he fakanatulá. ʻOku hoko ʻeni koeʻuhí ʻoku mahuʻinga e māmá ki heʻetau tupulaki fakalaumālié pea mo hono fakahoko ko ia hono kakato ʻo e meʻa te tau malavá ʻi heʻetau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

Ko e fehangahangai ʻo e māmá ʻa e fakapoʻulí pea ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi mālohi ʻi he māmaní ʻoku nau feinga ke fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻOtuá mo taʻofi ʻEne palani fakalangi ki heʻetau moʻuí. ʻOku meimei ke faʻa ngāue e mālohi ʻo e tēvoló ʻaki honau ivi takiekina lahi tahá ʻi he hili ʻa e fakapoʻulí pe feituʻu fakapoʻulí. ʻOku faʻa hoko hono maumauʻi ʻo e fono ʻo e angamaʻá, ngaahi ngāue kaihaʻá, maumauʻi e Lea ʻo e Potó, mo e ngaahi ʻulungaanga kehe ʻoku tapuʻi ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻi he malumalu ʻo e fakapoʻulí. Naʻa mo e taimi ʻoku tau fili ai ke fai ha meʻa hala lolotonga e ʻahó, ʻoku tau kei ongoʻi pē ʻa e fakapoʻulí.

Meʻa mālié, he ʻoku “foaki” ʻe he Laumālie ʻo Kalaisí “ʻa e maama ki he tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní; pea ʻoku fakamaama ʻe he Laumālié ʻa e tangata kotoa pē ʻi he māmaní, ʻa ia ʻokú ne tokanga ki he leʻo ʻo e Laumālié.

“Pea ko e tangata kotoa pē ʻoku tokanga ki he leʻo ʻo e Laumālié ʻokú ne haʻu ki he ʻOtuá, ʻio ko e Tamaí” (T&F 84:46–47).

ʻOku fakamatalaʻi fakaʻofoʻofa ʻe he potufolofola ko ʻení ʻa e feinga e fānau ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi meʻa fakalaumālié, ko e natula fakalaumālie ia ne foaki mai ʻe he ʻOtuá ʻoku tau maʻú—kapau he ʻikai ke tau fakaʻauha ia—ke tau ʻalu ki he māmá, pea ʻi heʻetau fai iá, ke ofi ki he ʻOtuá mo Hono ʻAló pea hoko ʻo hangē ko Kinauá. Naʻe folofola ʻa Sīsū Kalaisi fekauʻaki mo Ia ʻo pehē, “Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí” (Sione 8:12).

ʻOku ou tapou atu ke mou fakaʻehiʻehi mei he fakapoʻuli ʻo e angahalá ʻi hono ngaahi fōtunga kovi kotoa pē pea fakafonu hoʻomou moʻuí ʻaki ʻa e Laumālié, moʻoní, pea mo e maama ʻo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. Te ke lava ʻo fai ʻeni ʻaki haʻo fekumi ki ha ngaahi kaungāmeʻa angatonu, hiva mo e ʻaati fakalaumālié, ʻa e ʻiló mei he ngaahi tohi lelei tahá (tautautefito ki he ngaahi folofolá), ngaahi mōmēniti ʻo e lotu fakamātoató, taimi lōngonoa ʻi natulá, ngaahi ʻekitivitī mo e fepōtalanoaʻaki ʻoku fakatupulakí, mo ha moʻui ʻoku fakatefito ʻia Kalaisi mo ʻEne ngaahi akonaki ʻo e ʻofá mo e ngāue tokoní.

2 ʻOku fie maʻu ʻe he ʻuluʻakaú e fehangahangaí ke fakahoko e ʻuhinga ʻo honau fakatupú.

ʻĪmisi
photo of a row of stones in the sacred grove

Kuo muimuiʻi e ngaahi fakakaukau kehekehe fekauʻaki mo e tokangaʻi ʻo e vaotaá ʻi hono tokangaʻi ʻo e Vao ʻAkau Tapú ʻi ha ngaahi taʻu lahi. ʻI ha taimi ʻe taha ne fili ai ha konga ke fakahoko hano ʻauhani ʻo e ʻuluʻakaú. Naʻe ʻiloʻi ʻe he kau tauhi vaotaá e meʻa naʻa nau pehē ko e ʻuluʻakau lalahi taha mo e ʻakau iiki moʻui lelei tahá ʻi he konga ko iá, pea nau tā mo ʻauhani e ʻakau naʻe ʻikai tupu leleí mo e vaó. Ko e fakakaukaú, ko hono toʻo ko ia e konga lahi ʻo e ʻakaú ʻoku feʻauhi ki he vaí, laʻaá, mo e ivi ʻo e kelekelé, pea tukuange e ʻuluʻakau kuo filí ke tupu mo fakalakalaka ʻi ha ngaahi founga makehe.

Hili ha ngaahi taʻu siʻi, naʻe mahino naʻe ʻikai ke hoko ia. Hili hono fakaʻataʻatā mei he feʻauʻauhí, naʻe kamata ke vaivai e ʻuluʻakau kuo filí. Naʻe ʻikai ke nau tupu ki he māmá, ka naʻe kamata ke tuai ʻenau tupu ki ʻolungá, mate mo e ngaahi vaʻa maʻulalo ʻa ia naʻe iku taʻeʻaonga ʻi he taimi ʻoku pulia ai mei he laʻaá, pea kamata ke matolu. Naʻe ʻikai ha vāvāofi ʻi he ʻuluʻakau he konga naʻe filí ki he ʻuluʻakau naʻe pau ke feʻauʻauhi mo ikunaʻi e fakafepakí, kae lava ʻo moʻui mo tupulakí.

Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi tokāteline ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko e pau ko ia ke ʻi ai “ʻa e fehangahangai ʻi he ngaahi meʻa kotoa peé” (2 Nīfai 2:11). ʻOku ʻomai ʻe ha māmani ʻo e fehangahangaí e ngaahi fili ʻi he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví kae lava ke ngāue ʻa e tauʻatāina ke filí. Neongo ia, ʻoku mahuʻinga tatau pē mo e tefitoʻi moʻoni ko ia kuo pau ke ʻi ai ʻa e fehangahangaí kae hoko e tupulaki fakalaumālié. Ko e mahino mo e tali ko ia ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ko ha kī ia ki he tali mo e fiefia kakato ʻi he moʻuí. ʻOku toe mahuʻinga foki ia ki he aʻusia ʻo e tupulaki fakatāutaha ʻoku fie maʻú mo e fakalakalaká.

Te tau aʻusia kotoa pē ʻa e fehangahangaí mo e faingataʻá. Ko ha niʻihi ai ʻe hoko mai ia ko ha ola ʻo ʻetau ʻi he moʻui fakamatelié ni ʻi ha māmani hinga. ʻE lava ke kau ai ʻa e ngaahi mālohi ʻo natulá, puké mo e mahakí, ngaahi ʻahiʻahí, tuēnoá, pe ngaahi taʻehaohaoa fakaesinó pe fakaʻatamaí. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko mai e fehangahangaí mo e faingataʻá koeʻuhí ko ʻetau ngaahi fili halá. ʻOku totonu ke tau houngaʻia ʻaupito ki hotau Fakamoʻuí, ʻa ia naʻe ʻomi ʻe Heʻene Fakaleleí ha founga ke monomono ʻaki e meʻa kotoa pē ʻoku maumaú.

ʻOku ou maʻu ha fakafiemālie lahi mei he folofola ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi ha taimi naʻe meimei taʻe makātakiʻi ai e ngaahi kavenga mafasia ʻa Siosefá ʻo ne pehē: “ʻIloʻi, ʻe hoku foha, ʻe foaki ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa pē ʻa e potó kiate koe, pea ʻe hoko ia ʻo ʻaonga kiate koe” (T&F 122:7 ).

ʻOku fakahaaʻi ʻe he ʻuluʻakau ʻe niʻihi ʻi he Vao ʻAkau Tapú ʻe lava ke ngāue ʻa e fehangahangaí ke tau lelei ai pea faʻa lahi e meʻa ke maʻu ʻi heʻetau faingataʻaʻia taupotú. Ko e ʻuluʻakau ko ʻení naʻe pau ke fakaakeake mei he ngaahi founga kehekehe ʻo e fehangahangaí mo e faingataʻá—ʻa e tau ai e tapa ʻa e ʻuhilá, havili mālohi, ko ha sinou pe ʻaisi matolu mo lahi, fakautuutu ʻo e ngaohikovia mo e taʻetokanga ʻa e tangatá, pea taimi ʻe niʻihi ko e mālohi ange ha fuʻu ʻakau ofi mai. Mei he ngaahi tūkunga fakamamahi ko ʻení kuo maʻu ai e ʻuluʻakau fefeka mo makehe taha ʻi he vao ʻakaú.

3. ʻOku tupu lelei taha e ʻuluʻakaú ʻi he vaotaá, kae ʻikai ʻi he mavahevahé.

ʻĪmisi
photo of tree trunks in the sacred grove

ʻOku tātaaitaha ke ʻi ai ha fuʻu ʻakau ʻe tuʻu toko taha ʻi natula. ʻOku faʻa tupu maʻu pē e ʻuluʻakaú ʻi he ngaahi vao ʻakaú, pea ʻi ha vahaʻataimi lōloa, ʻe lava ke hoko ko ha vaotā. Ka neongo ia, ko e Vao ʻAkau Tapú ʻoku ʻikai ko ha ʻuluʻakau pē. Ko ha ʻātakai faingataʻa ia ʻa ia ʻoku ʻi ai e faʻahinga lahi ʻo e ʻakaú mo e fanga monumanú.

ʻOku ʻi ai ha fehokotaki ʻe lava ʻo fakatokangaʻi ʻi he lotolotonga ʻo e kalasi kehekehe kotoa pē ʻo e matalaʻiʻakau vaó, vaó, ʻakau īkí, ʻakaú, limulimú, fanga manupuná, fanga kumaá, fanga lāpisí, tiá, mo e ngaahi fakatupu kehe ʻoku maʻu aí. ʻOku fengāueʻaki e ngaahi faʻahinga ko ʻení pea nau fefalalaʻaki ke maʻu e meʻakaí, nofoʻangá, mo ha ʻātakai maʻumaʻuluta mo fakasosiale ʻe lava ke nau aʻusia ai ʻenau siakale ʻo e moʻuí.

ʻOku kau ʻi he palani ʻa e ʻOtuá ki heʻetau moʻuí ha fehokotaki tatau maʻatautolu. Kuo pau ke tau ngāueʻi fakataha hotau fakamoʻuí, kae ʻikai mavahevahe. ʻOku langa ʻe he Siasí ha ngaahi falelotu, kae ʻikai ko ha ngaahi fale tautau toko taha.

Mei he kamataʻanga ʻo hono Fakafoki Mai e Ongoongoleleí, ko e fekaú, ke tau fakatahataha ʻi he ngaahi tukui kolo, ʻa ia te tau lava ai ʻo nofo fakataha pea fepoupouʻaki ʻi hono fakaʻapaʻapaʻi ʻetau fuakava ʻi he papitaisó (vakai, Mosaia 18:8–10). ʻI heʻetau hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá, he ʻikai ke tau lava ʻo tupulaki toko taha ʻo laka ange ʻi ha fuʻu ʻakau liʻekina. ʻOku fie maʻu ʻe he ʻuluʻakau moʻui leleí ha ʻātakai; ʻoku fie maʻu ʻe he kakai moʻui leleí ʻa e taha kotoa.

Ko e meʻa mālié, ʻoku ʻiate kitautolu kotoa e fakaʻamu ke feohi fakakāingá, takauá, mo e kaungāmeʻa mateakí. ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e fāmili taʻengata ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau holi kotoa ki he fiemālie mo e malu ʻa ē ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi feohi vāofi mo tuʻuloá. Neongo ʻoku ʻomi taʻe veiveiua ʻe he ngaahi uepisaiti fakasosialé ha konga ʻo e feohi fakakāingá, ka ʻoku ʻikai ke nau fetongi e fetuʻutaki mata-ki-he-mata totonu, mo tauʻatāina ʻa ia kuo pau ke hoko kae lava ke fokotuʻu e ngaahi feohi ʻoku moʻoni mo tuʻuloá.

Ko hono moʻoní ko e ʻapí ʻa e feituʻu lelei taha ke ako ai ke feohi mo e niʻihi kehé. ʻOku tau ako ʻi he ʻapí e ngaahi lēsoni ʻo e ngāue tokoní, taʻesiokitá, faʻafakamolemolé, mo e faʻa kātakí, ʻa ē ʻoku mahuʻinga ki hono faʻu ʻo e ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku tuʻuloá mo e niʻihi kehé.

Ko e fakafiefiá, he ʻoku toe ʻomi foki ʻe he houalotu ʻo e Siasí ʻa ia ne tataki fakalangí ha ʻātakai ʻa ia te tau lava ʻo fakatupulaki fakasosiale ai. ʻOku tau fakatupulaki ha ngaahi ʻulungaanga mo e taukei fakasosiale ʻi he ngaahi uiuiʻi ʻi he Siasí, ngaahi fakatahá, kalasí, kōlomú, ngaahi fakataha alēleá, ʻekitivitií, mo ha ngaahi faingamālie kehekehe ki he feohí ʻa ia ʻokú ne teuteuʻi ai kitautolu ki he feohi fakasosiale ʻe fakahoko ʻi he langí.

Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene lea kau ki he tuʻunga māʻolunga ko ʻení, “Pea ko e feohi fakakāinga ʻa ia ʻoku ʻiate kitautolu ʻi hení ʻe ʻiate kitautolu ia ʻi ai, ka ʻe ō fakataha ia mo e nāunau taʻengatá, ʻa ia ko e nāunau ʻoku ʻikai ke tau fiefia ai ʻi he taimí ni” (T&F 130: 2).

4. ʻOku maʻu ʻe he ʻuluʻakaú ha mālohi mei he ngaahi ivi naʻe fakatupu ʻe he ngaahi toʻu tangata kimuʻa ʻo e ʻuluʻakaú.

ʻĪmisi
photo of a tree with fungus at the base of tree

Naʻe ʻi ai ha taimi naʻe fakakaukau ai ʻa kinautolu ʻoku nau tokangaʻi e Vao ʻAkau Tapú ʻoku totonu ke matamata lelei ʻa e vao ʻakaú. Naʻe fokotuʻutuʻu leva ha ngaahi ngāue ʻofa ke fakamaʻa mei he vao ‘akaú e ʻuluʻakau holó mo e ngaahi vaʻa kuo popó, ʻikai tupu leleí, tungaʻi ʻakaú, mo e lauʻiʻakau maté. Hili iá, naʻe ʻikai fuoloa kuo kamata ke tamatemate e moʻui ʻo e vao ʻakaú. Naʻe tupu māmālie e ʻakaú, siʻisiʻi ange mo e ʻuluʻakau ne huli foʻoú, kamata ke mole atu e faʻahinga ʻo e matalaʻiʻakau vaó mo e ʻakaú, pea holo mo e tokolahi ʻo e fanga manupuná mo e ngaahi meʻa moʻui kehe ʻo e vaó.

Kimui angé, hili ha fokotuʻu ke tuku e vao ʻakaú ʻi hono tuʻunga fakanatula lahi taha ʻe lavá, naʻe tuku pē ʻa e ʻuluʻakaú mo e ngaahi vaʻa popó ke popo mo fakalelei e kelekelé. Naʻe tuku pē e ngaahi lauʻiʻakaú ʻi he feituʻu ne ngangana aí. Naʻe kole ki he kau ʻaʻahí ke nau fakaʻaongaʻi pē e ngaahi hala kuo fakaʻilongaʻí kae lava ke fakasiʻisiʻi hono uesia ʻo e vao ʻakaú mo e kelekelé. ʻI ha ngaahi taʻu siʻi pē, ne kamata ke toe moʻui mo fakafoʻou e vao ʻakaú ʻi ha founga fakaofo. ʻI he ʻahó ni ʻoku maʻuiʻui ia ʻi ha tuʻunga meimei taʻe hano mele, mo e ʻuluʻakau fakaʻofoʻofa mo ha ʻātakai mahu.

ʻOku mahuʻinga kiate au e lēsoni ke ako mei he aʻusia ko ʻení. Naʻá ku fiefia ʻi heʻeku maʻu ha faingamālie ke hoko ai ko ha fai hisitōlia mo e tauhi lekooti ʻa e Siasí ʻi ha taʻu ʻe fitu. Ko e hā ʻoku mahuʻinga fau ai e tauhi lekōtí mo e suveniá, fakatolongá, mo e vahevahe ʻo e hisitōliá ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau tokanga mo maʻu ha mālohi mei he ngaahi toʻu tangata ʻo e kuo hilí? (Vakai, T&F 21:1; 69:3, 8.)

ʻOku ou fokotuʻu atu he ʻikai malava ke tau moʻui kakato ʻi he lolotongá—ʻo hangē pē ko ʻetau palani hotau ikuʻanga ki he kahaʻú—taʻe kau ai e fakavaʻe ʻo e kuo hilí. ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he mahino ko ia ʻo e felāveʻi e kuo hilí ki he lolotongá mo e kahaʻú ke tau toe houngaʻia ange ai ʻi he fakaʻuhinga ʻa e ʻEikí ki he moʻoní ʻi hono fakahā kia Siosefa Sāmitá: “Ko e moʻoní ʻa e ʻiloʻi ʻo e ngaahi meá ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí” (T&F:93:24).

ʻOku ʻomi kiate kitautolu ʻe he ʻilo ʻoku tau maʻu ki hotau kuohilí koeʻuhí ko e ngaahi lekooti kuo tauhí pea mo hotau kahaʻú koeʻuhí ko e folofolá mo e ngaahi akonaki ʻo e kau palōfita moʻuí ha ʻātakai ʻoku tau lava ai ʻo fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí.

ʻOku mahuʻinga ke tau maheni mo e hisitōlia ʻo e Siasí, tautautefito ki he ngaahi talanoa ki hono fokotuʻú. ʻOku maʻu ʻi he ngaahi talanoa ko ʻení—ʻa e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá, ʻa hono liliu mo pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ʻa e ʻaʻahi ʻa e kau ʻāngelo ko Sione Papitaiso, Pita, Sēmisi, Sione, ʻIlaisiā, ʻIlaiase, mo ha niʻihi kehe—ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakavaʻe ʻaki e Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí.

Ko e pangó, ʻi he kuonga fakatekinolosia ko ʻení, ʻoku lahi mo maʻu ngofua ai e fakamatalá—ʻoku fakaangaʻi ʻe ha niʻihi e mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó mo e kakai ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí—kuo kamata ke mole e tui ʻa e kāingalotu ʻe niʻihi pea nau fehuʻia e ngaahi tui ne tuʻuloá. ʻOku ou fakahā ha ʻofa, mahino, mo fakapapauʻi ki he niʻihi fakafoʻituitui ko iá, kapau te nau muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea fakahoko ʻenau ako e hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he faʻa lotu—ke ako feʻunga ke maʻu ha ʻilo fakaʻāuliliki ange kae ʻikai ko ha ʻilo fakakonga pe taʻe kakato—ʻe fakapapauʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻenau tui ki he ngaahi meʻa mahuʻinga naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí ʻaki haʻane lea ʻaki ha nonga ki honau ʻatamaí. Te nau lava leva ʻi he foungá ni ʻo fakapapauʻi ʻenau tui fekauʻaki mo e hisitōlia ʻo e Siasi kuo fakafoki maí.

Fakaʻosí

ʻI he taimi ne mau ngāue ai ʻi homau misioná ʻo ofi ki Palemailá, ne u ʻalu toko taha ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he Vao ʻAkau Tapú ʻo tuʻu ʻi he loto ʻapasia ʻi he tafaʻaki ʻo ʻeku fuʻu “ʻakau fakamoʻoni” ʻoku ou saiʻia taha aí—ko e taha ʻo e fuʻu ʻakau ʻe tolu ʻoku kei moʻui ʻa ia naʻe tupu hake ʻi he vao ʻakaú ʻi he taimi ʻo e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Maí. Naʻá ku faʻa fakakaukauloto kapau naʻe lava ke lea ʻa e fuʻu ʻakau ko iá, te ne talamai kiate au e meʻa naʻe mamata tonu ai ʻi he ʻaho ko iá ʻi he faʻahitaʻu failau ʻi he 1820. Ka naʻe ʻikai ke u fuʻu fie maʻu ke fakahā mai ʻe he fuʻu ʻakau ko iá kiate au—naʻá ku ʻosi ʻiloʻi pē ʻe au.

Kuó u ʻilo ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá, ko ʻetau Tamaí, ʻo fakafou ʻi he ngaahi aʻusia fakalaumālie mo e ongo naʻe kamata ʻi heʻeku kei talavoú ʻo aʻu mai ki he houa ní. ʻOku ou ʻiloʻi foki ko Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku ou ʻilo naʻe hā e ongo Tangata nāunauʻiá ni kia Siosefa Sāmita.

Ko e ngaahi moʻoni nāunauʻia ko ʻení naʻe kamata ʻi he Vao ʻAkau Tapú. ʻOku ou tapou atu ke nofo maʻu homou ʻatamaí mo e lotó ʻi he potu toputapu ko iá pea moʻui ʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ko ia naʻe kamata fakahā ʻe he ʻOtuá ʻi aí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻOku ou fakamālō ki he tokoni ʻa Lōpeti Pelotí (Robert Parrot), ko ha tokotaha tauhi vaotā mo e mataotao ʻo natula ʻoku ngāue ʻi he Siasí pea ʻoku nofo ʻi Palemaila, ʻi hono ʻomi kiate au e ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e Vao ʻAkau Tapu ʻoku ou vahevahé.