Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú
Ke ke Toʻa, Ke ke Moʻui Lelei, Ke ke Poto
ʻOkú ke fie ongoʻi lelei ange mo lotolahi fakaesino mo fakaeloto? ʻE tokoni e fakamālohisino maʻu peé.
Naʻá ku lau ki muí ni ha fakakaukau mālie ki he fakamālohisinó. Naʻá ku lau ai kapau te ke ʻā hengihengi hake he pongipongí, tui ho vala fakamālohisinó, pea fakakaukau, “Te u tui ʻeni, hū ki tuʻa ʻo luelue, pea kapau te u ongoʻi lelei, te u lele,” ʻoku ngalingali te ke fai ha fakamālohisino lelei ki muʻa peá ke toki fakatokangaʻi. ʻE lava haʻo maʻu ha palani faingofua hangē ko ʻení ke ke fakatupulaki ai ha ʻulungaanga fakamālohisino lelei ki ho sinó. Ko ha kakai tokolahi, ko e konga faingataʻa tahá ko e kamatá mo e fakahoko maʻu peé. Kapau teke manatuʻi, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono tāpuakiʻi ʻe he fakamālohisinó ho sinó ka ko ho ʻatamaí mo hoʻo fakakaukaú foki, ʻe tokoni ia ke ke maʻu ai ha holi ke ke moʻui lelei fakaesino ange. ʻI hoʻo fakamālohisinó, te ke hoko ko ha taha iviʻia lahi ange pea ongoʻi mālohi, lotolahi, tokanga, pea mo malu.
ʻOua te ke tatau mo e foʻi manupuna fakapikopiko naʻá ne fakafetongi hono fulufulú ke maʻu mai ha ngaahi foʻi ʻunufé.
Tā fakatātaaʻi ʻe Greg Newbold
ʻOku ou manatuʻi ha talanoa ʻo ha kiʻi manupuna naʻe kamata ke ne fetongi ʻaki hono fulufulú ha ngaahi foʻi ʻunufe. Naʻe faingofua ke maʻu ha meʻakai he founga ko iá, pea naʻe fakakaukau ʻa e foʻi manupuná ʻoku lahi hono fulufulú. Ka ʻi heʻene kei hoko atu hono fakafetongi hono fulufulú, naʻe kamata ke fiefia ʻa e foʻi manupuná ʻi he ʻikai fie maʻu ke toe ʻā hengihengi ʻo kumi ha ngaahi foʻi ʻunufé. Naʻe hekeheka pē ʻi hono punungá he ʻahó kotoa ʻo ʻikai ngaue hano uoua. Neongo ia, ne fāifai, kuo anga ʻa e foʻi manupuná ʻi he meʻá ni ka ne fakatokangaʻi kuo ʻikai toe lava ia ʻo puna koeʻuhí kuo ʻosi kotoa hono fulufulú.
ʻE lava ke hoko ʻeni ki ha taha pē ʻoku tō ki he tauhele ʻo e tōʻonga moʻui koví, fakapikopikó pe fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻokú ne maʻunimaá. ʻOku tau lau ʻi he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ko e ngaahi meʻá ni ʻoku nau “maumauʻi…ʻa hoʻo lelei fakatuʻasinó, fakaʻatamaí, fakaelotó, mo fakalaumālié. ʻOku nau maumauʻi ho ngaahi vā-fetuʻutaki mo e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá pea holoki hoʻo ongoʻi ʻoku ʻi ai ho mahuʻingá. ʻOku nau fakangatangata hoʻo malava ke fai pē ʻe koe hoʻo ngaahi filí.”1 ʻOku tokoni ʻa e longomoʻuí mo e kai e meʻakai totonú ke tau taʻofi ai e ngaahi ʻulungaanga kovi ko ʻení. Kapau naʻe hoko atu pē foʻi manupuná ke puna mo kumi, ne mei ʻikai mole kotoa hono fulufulú. Ko e meʻa tatau pē, kapau te tau “ueʻi hotau ngaahi uouá” mo fakamālohisino maʻu pē, te tau fakatupulaki ha ivi ke taʻofi e fakahehema ʻokú ne uesia mo tukuhifo kitautolú.
Hangē ko e fefaʻuhi ʻa ha niʻihi mo e moʻui lelei fakaesinó, ʻoku fefaʻuhi mo ha niʻihi kehe mo e moʻui lelei fakaelotó. ʻE lava ke faingataʻa ʻa e moʻuí, pea ko ha taimi ʻe niʻihi te tau ongoʻi hohaʻa, mafasia, pe taʻe falala ai kiate kita. Ka ke manatuʻi ʻoku tokoni ʻa e fakamālohisinó mo e ngāue mālohí ke tau pukepuke ha tafaʻaki ʻoku lelei fakatuʻasino mo fakaeloto fakatouʻosi. ʻOku toe tāpuakiʻi foki ʻe he tokangaʻi ho sinó ʻa ho ʻatamaí mo tokoni ke ke manatuʻi ko e fānau koe ʻa e ʻOtuá pea te ke lava ʻo loto lahi mo fiefia. ʻOku fehokotaki kotoa ʻetau ngaahi tafaʻaki fakaelotó, fakatuʻasinó, mo fakalaumālié. ʻOku akoʻi ʻe he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú: “ʻOku mahuʻinga foki mo hoʻo moʻui lelei fakaelotó pea te ne ala uesia hoʻo lelei fakalaumālie mo fakatuʻasinó. Ko e siva e ʻamanakí mo e loto mamahí ko e konga pē ia ʻo e moʻui fakamatelié. Neongo ia, kapau kuo fuoloa mai haʻo ongoʻi lotomamahi, ʻikai ha toe ʻamanaki, loto moʻua, pe ongoʻi mafasia, talanoa mo kumi tokoni mei hoʻo mātuʻá pea mo hoʻo pīsopé.”2
Ko e hā ʻoku tau maʻu ai ha kakai ʻoku tau feohi ʻoku hangē ʻoku nau iviivi mo fiefia angé? Ko e taha e ngaahi tefitoʻi ʻuhingá ko e ngaahi ʻulungāngá. Kapau te tau vakai ki hotau sinó mei ha tafaʻaki fakalaumālie mo mahino ko “ha temipale, ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá,” te tau ʻofa ai mo tauhi ia ke toputapu.3
ʻOku ʻuhinga kiate au ʻa e toputapú ko e maʻa, fafangaʻi, mo mālohi. Ko e taha e ngaahi founga ʻoku tokoni ai e Tamai Hēvaní ke tau tauhi hotau sinó ke toputapú ko hono foaki mai ʻe Lea ʻo e Potó. ʻOku fakamatala ʻe he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú: “ʻI hoʻo talangofua ki he [Lea ʻo e Potó], te ke tauʻatāina ai mei he ngaahi maʻunimā fakatuʻutāmakí peá ke mapuleʻi hoʻo moʻuí. ʻOkú ke maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ha sino moʻui lelei, ʻatamai ʻāʻā, pea mo e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Te ke mateuteu ke ngāue maʻá e ʻEikí. ʻOua naʻá ke teitei tuku ʻa Sētane pe ko e niʻihi kehé ke nau kākaaʻi koe ke ke fakakaukau ai te ke fiefia ange ʻi hono maumauʻi e Lea ʻo e Potó, ʻe manakoa ange koe, pe hā fakaʻofoʻofa ange.”4 ʻI hoʻo muimui ʻi he Lea ʻo e Potó, manatuʻi ko hoʻo tauhi fakatouʻosi ho sinó mo ho ʻatamaí pea ʻokú ne fakaʻatā ai koe ke ke “maʻu ʻa e potó mo e ngaahi fuʻu koloa mahuʻinga ʻo e ʻiló” (T&F 89:19).
Tui ho sū tenisí pea ngāue kae ʻoua te ke hoko ko ha foʻi manupuna fakapikopiko ʻoku fakafetongi hono fulufulú. Fakamālohisino maʻu pē. Kau ʻi he sipoti ʻokú ke manako taha aí pe fakakaungāmeʻa mo kinautolu te ke lava ʻo lele pe fai ha ngaahi ʻekitivitī fakatupulaki fakatahá. ʻI hoʻo fai e ngaahi meʻa fakatuʻasinó, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hoʻo fakamālohisinoʻi ho sinó ka ko ho ʻatamaí foki. ʻOku toe fakamālohia ʻe he fakamālohisinó ʻa e moʻui lelei fakaelotó. Manatuʻi ko e meʻa mahuʻinga tahá ʻoku ʻikai ko e vavé pe ko ho natula sipotí—ko hoʻo fakahoko maʻu peé. ʻI hoʻo fakamālohisino maʻu peé, he ʻikai ngata pē ʻi hoʻo fiefiá ka te ke mālohi, moʻui lelei, mo poto ange foki.