2011
Ko e Tukufakaholo ʻo ha Moʻui Angatonu ʻOku Potupotutatau
ʻAokosi 2011


Ko e Tukufakaholo ʻo ha Moʻui Angatonu, ʻOku Potupotutatau

Mei ha lea naʻe fakahoko ʻi he ʻaho 15 ʻo Sānuali 2010, ʻi he ʻUnivēsiti ʻo e Teleʻa ʻIutaá.

ʻOku tāpuekina kimoutolu ʻe he ʻOtuá ʻaki e loto mo e holi ke hoko ko ha sīpinga ki he māmaní pea ke mou moʻui angatonu mo potupotutatau ʻo hangē ko ia ʻokú Ne fie maʻu mei Heʻene fānaú lolotonga ʻenau nofo fakataimi he moʻui fakamatelié.

ʻĪmisi
Elder L. Tom Perry

ʻI he kamataʻanga ʻo e faiva hiva ʻiloa ko e Fiddler on the Roof (Tokotaha Tā Vālingi he Funga Falé), naʻe fakafeʻiloaki mai ʻaki ʻe Teivi ko e tokotaha ʻoku fai ki ai ʻa e talanoá, ʻa e foʻi talanoá ʻo pehē:

“ʻI homau kiʻi kolo ko ʻAnatavaká, te ke lava ke pehē ko e taha kotoa ʻo kimautolu ko ha taha tā vālingi he funga falé, ʻoku feinga ke ne tā ha foʻi fasi mālie mo faingofua mo tokanga telia naʻa tō ʻo fasi. ʻOku ʻikai ke faingofua. Mahalo te mou ʻeke, ko e hā e ʻuhinga ʻoku mau nofo ai ʻi ʻolungá kapau ʻoku fuʻu fakatuʻutāmaki? ʻOku mau nofo aí he ko homau ʻapí ʻa ʻAnatavaka. Pea ʻoku anga fēfē ʻemau ʻai ke palanisi ʻemau tuʻú ʻo ʻikai ke mau tō? Tuku ke u talaatu ʻi he foʻi lea pē ʻe taha—tukufakaholó!

“Koeʻuhi ko homau tukufakaholó, kuo lava ke tuʻu lahi e palanisi ʻemau moʻuí. … Koeʻuhi ko homau tukufakaholó, ʻoku ʻiloʻi ʻe he taha kotoa pē ko hai ia pea mo e meʻa ʻoku ʻamanaki mai ʻa e ʻOtuá ke ne faí.”1

Kuó u maʻu mo e kau mēmipa matuʻotuʻa ange ʻo e Siasí ha faingamālie ke moʻui ʻi ha taimi makehe he hisitōlia ʻo e Siasí. Kuo hanga ʻe he kuonga ʻo e kau paioniá ʻo ʻomi kiate kimautolu ha ngaahi tukufakaholo maʻongoʻonga. Naʻe fakatupulaki ʻe he kau paioniá ha ongo fakaʻofoʻofa ʻo e uouangatahá koeʻuhí he naʻe fakafalala ki ai ʻenau hao moʻuí. Ko e hako au ʻo e toʻu tangata hono tolu ʻo ha fāmili paionia Māmonga fakaʻeiʻeiki, ka kuó u fiefia he ngaahi tāpuaki ʻo ha ʻapi fakaeonopooni, meʻalele fakaʻofoʻofa, mo e ako lelei. Ka naʻá ku kei nofo pē he moʻui fakapaioniá, pea hokohoko atu hono tauhi e ngaahi tukufakaholo fakapaioniá ʻi homau fāmilí, uōtí, mo e tukui koló.

ʻI heʻeku kei tamasiʻí naʻe mahino pē ʻi ʻapi ʻa e feʻofaʻaki ʻa e Tamaí mo e Faʻeé peá na ʻofa heʻena fānaú kotoa. Naʻe ʻikai ke na siokita ʻi hono tukutaha e konga lelei taha ʻo ʻena moʻuí ki he fāmilí. Naʻa mau maʻu meʻatokoni fakafāmili tuʻo tolu maʻu pē he ʻaho. Ko e faʻahinga ʻapi ko ia ne mau maʻú ʻoku hāhāmolofia ia he ʻahó ni. ʻOku mau faʻa manatu ki he “ngaahi ʻaho fakaʻofoʻofa he kuohilí.”

Naʻe fakatefito ʻemau ngaahi ʻekitivitī fakasōsialé ʻi he uōtí pe ko ʻemau kiʻi ako fakakoló. Naʻe haʻu e uōtí ke mamata ʻi heʻemau sipotí. Naʻe kau kotoa e ngaahi fāmilí ki he hulohula ʻa e uōtí. Naʻe hoko e ngaahi fakafiefia hangē ko e Kilisimasí, ʻAho ʻo e Tauʻatāiná, ʻAho ʻo e Paioniá, pea mo e fakaʻaliʻali koloa fakavahefonuá ko ha kātoanga fakakolo ʻa ia ne kau kotoa ki ai e fāmilí.

Naʻe toe ʻi ai pē mo ʻemau ngaahi tukufakaholo fakafāmili. Naʻe akoʻi mai ʻe he ngaahi meʻa ne mau aʻusia mei he ngaahi tukufakaholo fakafāmilí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní. Naʻe ʻi ai ha tukufakaholo fakafiefia ʻe taha naʻe fai ʻi homau fāmilí naʻe ongo ʻaupito ia kiate kimautolu. Ko ʻene aʻu pē ha taha ʻo e fānaú ʻo taʻu tahá, ʻe tuku ia he tuliki ʻe taha ʻo e lokí pea nofo atu e fāmilí he tuliki ʻe tahá. Naʻe tuku ʻi he falikí he feituʻu naʻe nofo ai e fāmilí ha meʻa ʻe fā: ko ha hina huʻakau pēpē, meʻavaʻinga, kiʻi pangikē tānakiʻanga paʻanga, mo e folofolá. Naʻe fakaʻaiʻai leva e pēpeé ke totolo ki he ngaahi meʻa ko iá ʻo fili ai ha taha.

Naʻá ku fili e pangikeé pea ne u hoko ko ha tokotaha pule he ngaahi meʻa fakapaʻangá. Naʻe fili ʻe hoku tokoua ko Tetí ʻa e folofolá, pea naʻe manako ia he lautohí, pea hoko ko ha loea. Ko hoku tokoua ko Popí naʻe sai taha he fāmilí. Naʻe totolo mai ia ʻo hekeheka he folofolá, toʻo hake e pangikeé ʻo tuku ʻi hono vaʻe toʻomataʻú, pea puke e foʻi hiná ki hono ngutú ʻaki e nima ʻe taha pea puke e meʻa vaʻingá ʻaki e nima ʻe tahá. Naʻá ne hoko ko ha tokotaha tauhi tohi. Naʻá ne maʻu ha moʻui naʻe potupotutatau.

ʻOku ou fie fakamatala ki he moʻui ʻoku potupotutataú, ʻaki hono fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻá ni ʻe fā ko ha sīpinga.

Ko Hotau Sinó ko e Temipale

ʻOku fakafofongaʻi ʻe he foʻi hina huʻakaú ʻetau moʻui lelei fakasinó. ʻOku fakamoʻoniʻi mai ʻe he folofolá ʻa e mahuʻinga hotau sinó ki heʻetau fakalakalaka taʻengatá.

“ʻIkai ʻoku mou ʻilo ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻa kimoutolu, pea ʻoku nofoʻia ʻa kimoutolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá?

“Kapau ʻe maumau[ʻi] ʻe ha taha ʻa e fale tapu ʻo e ʻOtuá, ʻe maumau[ʻi] ia ʻe he ʻOtuá; he ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻoku māʻoniʻoni, pea ko e fale tapu ko iá ʻa kimoutolu” (1Kolinitō 3:16–17).

ʻOku tuku mai ʻe he ʻEikí ha tuʻunga moʻui māʻolunga maʻatautolu ʻi hono talamai ke manatuʻi ko hotau sinó ko e temipale. Kuó u maʻu e faingamālie ke fononga fakataha mo e Palesiteni ʻo e Siasí ki hano fakatapui ʻo ha ngaahi temipale lahi. Ki muʻa pea fai e ouau fakatapuí ʻoku loto maʻu pē ʻa e Palesitení ke siviʻi e ngāue ʻi he temipale foʻoú, ʻa ia ʻoku ngaohi ʻaki ʻa e nāunau lelei tahá pea fakaʻofoʻofa hono teuteú. Ko e ngaahi konga ko ia ʻi tuʻa he temipalé ko e feituʻu fakaʻofoʻofa taha maʻu pē ia ʻi he kolo ʻoku langa aí.

ʻAlu ʻo tuʻu ʻi muʻa ʻi ha temipale. Siofi fakalelei e fale ʻo e ʻEikí peá ke vakai pe te ne lava ʻo ueʻi koe ke ke fakaleleiʻi e temipale fakasino naʻe ʻoatu ʻe he ʻEikí kiate koe ke nofo ai ho laumālie taʻengatá. Kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ha ngaahi tefitoʻi tuʻunga moʻui ki hono tokangaʻi hotau sinó. ʻOku fie maʻu ke talangofua ki he ngaahi tuʻunga moʻui ko ʻení kae toki fakanofo ha taha ki he lakanga fakataulaʻeikí, maʻu ha lekomeni temipale, pea mo hono maʻu ha fatongia ʻi he Siasí.

ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻoku tau pehē he ʻikai tali kitautolu ʻe he kakaí koeʻuhí ko e tuʻunga moʻui māʻolunga ʻoku tau maʻú. Ka ʻoku kei ʻi ai pē ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau fai. ʻOku tau maʻu e Lea ʻo e Potó, ʻa ia ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke maʻu ha moʻui ʻoku lelei angé, ko ha faʻahinga moʻui ʻoku hoa mo ʻetau tupulakí mo e moʻui leleí. ʻOku ʻi ai hotau ngaahi tuʻunga ʻulungāanga, ngaahi tā sīpinga, mo ha founga moʻui ʻoku mānumanu mai ki ai ʻa e māmaní. Kuó u ʻiloʻi kapau te ke moʻui ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku totonu ke ke moʻui ʻakí, ʻe fakatokangaʻi ia ʻe he kakaí pea nau fakaʻofoʻofaʻia ʻi hoʻo tuí pea te ke tākiekina ai e moʻui ʻa e niʻihi kehé ki he leleí.

Ne u ngāue he ngaahi falekoloa lalahí. Koeʻuhí naʻá ku kau he kau pulé, naʻe mahuʻinga ai ke mau feohi mo e ngaahi kautaha pisinisi fakalotofonuá. Naʻe kamata ʻaki maʻu pē ʻa e ngaahi fakatahá ha kai maʻamaʻa mo ha inuinu. Ko ha taimi ia ke feohi mo maheni ai mo e kakai tangata ʻi he kautahá. ʻOku ou faʻa ongoʻi faingataʻaʻia maʻu pē he ngaahi fakasōsiale ko ʻení. ʻI he kamataʻangá ne u faʻa kole ha kapa lēmani. Ne vave pē haʻaku ʻiloʻi ʻoku mei fai tatau pē ʻa e kapa lēmaní ia mo e ngaahi inu kehé. He ʻikai lava ke mahino ʻoku ʻikai ke u inu kava mālohi kapau ʻoku ou puke ha kapa inu ʻi hoku nimá. Ne u feinga he kapa inu ʻoku meimei hangē ha piá. Ka ko e meʻa tatau pē.

Faifai ne u pehē ke ʻai ha inu ʻe mahino lelei ai ʻoku ʻikai ke u inu kava mālohí. Ne u ʻalu leva ki he tokotaha tauhi paá ʻo kole ange ha ipu huʻakau. Naʻe teʻeki ai pē ke ne fetaulaki ia mo ha kole pehē ki muʻa. Naʻá ne ʻalu leva ki peito ʻo ʻomi haʻaku ipu huʻakau. Ko ia kuó u maʻu ʻeni ha inu ʻe kehe ʻaupito ia mei he ʻolokaholo ʻoku inu ʻe he niʻihi kehé. Ne fakafokifā hono fuʻu fakatokangaʻi aú. Naʻe lahi hono fakakataʻaki ʻeku inú. Naʻe hoko ʻeku inu huʻakaú ko ha meʻa ke talanoaʻi lahi. Ne tokolahi ange e kau taki pisinisi naʻa mau talanoa he efiafi ko iá, ʻi ha toe taimi ki muʻa.

Naʻe hoko e huʻakaú ko ʻeku inu ia ʻi he ngaahi fakatahaʻanga pehení. Naʻe mahino moʻoni ko ha Māmonga au. Ne u fuʻu ʻohovale he tokaʻi naʻe fai maí, he naʻe fakaofo e meʻa naʻe hoko atú. Naʻe lahi leva ha niʻihi ne nau inu huʻakau mo au he ngaahi fakatahaʻanga pehení!

Lototoʻa ke ke makehe. Moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻoku akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he ongoongoleleí.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini (1917-2008) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “ʻE lava ke tokoni e moʻui lelei fakasinó mo fakalaumālié ke tau nofo maʻu he hala fāsiʻi mo lausiʻí. Naʻe foaki mai ʻe he ʻEikí ʻene tuʻutuʻuni ki he moʻui leleí ʻi he Lea ʻo e Potó, ‘ko ha tefitoʻi moʻoni mo hano talaʻofa’ ʻa ia ʻoku hokohoko atu hono fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi fakatotolo fakasaienisi ʻo onopōní. T&F 89:3 ʻOku fakalaumālie kotoa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, kau ai e Lea ʻo e Potó. Vakai, T&F 29:34–35. ʻOku fie maʻu ke fafangaʻi fakalaumālie kitautolu ʻo lahi ange ia ʻi he fakatuʻasinó.”2

ʻOku totonu ke tau houngaʻia he ngaahi akonaki ʻa e ongoongoleleí kau ki he mahuʻinga hono tauhi hotau sinó ke maʻa mo taau ke nofo ai hotau laumālie taʻengatá.

Ngaahi Meʻavaʻinga ʻo e Māmaní

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani mālie. Hangē ʻoku mālohi ange ʻa e holi ki he ngaahi meʻa vaʻinga fakamāmaní. Koeʻuhí ko e fuʻu fakafalala ʻa e ngaahi puleʻanga kuo fakalakalaká ki he poto fakaʻatamaí ʻo fakatefito ai ʻenau tuí mo e ngāué, ʻoku nau tala leva ʻoku maʻu ʻe he tangatá ʻa e tauʻatāina kakató. ʻOku nau tui ʻoku ʻikai ke tau taliui ki ha taha pe ha faʻahinga meʻa ka kiate kitautolu pē, pea mo e sosaieti ko ia ʻoku tau ʻi aí, ʻi ha ngaahi meʻa pē ʻe niʻihi.

ʻOku fakatokanga mai ʻa e folofolá kiate kitautolu, “ʻOku ʻikai te nau kumi ki he ʻEikí ke fokotuʻu ʻene māʻoniʻoní, ka ʻoku ʻaʻeva ʻa e tangata taki taha ʻi hono hala pē ʻoʻona, pea fakatatau ki he tatau ʻo hono ʻotua ʻoʻoná, ʻa ia ko hono tataú ʻoku hangē ko e māmaní, ʻa ia ʻoku ʻi he tatau ʻo ha tamapua, ʻa ia ʻoku fakaʻaʻau ʻo motuʻa pea ʻe ʻauha ia ʻi Pāpilone, ʻio ʻa Pāpilone ko e lahí, ʻa ia ʻe tō” (T&F 1:16).

ʻI he ngaahi sosaieti kuo fuʻu tōtuʻa ai e ngaahi founga moʻui ʻoku fakapotó, ʻe uesia lahi ai e ngaahi meʻa ʻoku totonú mo fakalaumālié. Ko e fekumi ko ia ki he meʻa ʻoku ui ko e tauʻatāina fakafoʻituituí ʻo ʻikai tokaʻi atu e ngaahi fono naʻe fokotuʻu ʻe he ʻEikí ke puleʻi ʻaki ʻEne fānau he māmaní, ʻe tōtuʻa ai e mānumanu ia ki he ngaahi meʻa fakamāmaní mo e siokitá, holo e tuʻunga angamaʻa ʻo e kakaí mo e fakatāutahá, pea fakafepaki ki he maʻu mafaí. Neongo ʻa e hohaʻa ʻa e māmani ʻo e akó, mo ʻene taʻepaú, ka kuo pau ke ʻi ai ha ngaahi feituʻu ke maʻu ai ha hūfangaʻanga fakalaumālie, ha fakafoʻou, ʻamanaki lelei, mo e melino.

Ke fakafaikehekeheʻi e faʻahinga moʻui fakapoto ko ʻení, naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻa e mahuʻinga ke fekumi ke maʻu ʻa e ʻiló mei he ʻOtuá:

“ʻI hono fakahokohoko totonú, ko e ʻuluakí ko e ʻilo ki he ʻOtuá mo ʻene polokalamá, ʻa ia ko e hala ia ki he moʻui taʻengatá, pea toki hoko mai ai e ʻilo ki he ngaahi meʻa fakaʻatamaí, ʻa ia ʻoku mahuʻinga ʻaupito pē mo ia. …

“Naʻe siʻisiʻi ʻaupito e ako fakaʻatamai ʻa Pita mo Sioné, pea lau ʻokú na taʻeako. Ka naʻá na ʻilo ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e moʻuí, ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ko e ʻEiki naʻe tutuki pea toetuʻú ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá. Naʻá na ʻilo ʻa e hala ki he moʻui taʻengatá. Naʻá na ako ʻeni ʻi he ngaahi taʻu siʻisiʻi pē ʻo ʻena moʻui matelié. Naʻe hanga ʻe heʻena moʻui angatonú ʻo fakaava ʻa e matapā ke na hoko ko ha ʻotuá pea fakatupu ha ngaahi māmani ʻoku taʻe-faʻa-laua. Ke fai ha meʻa pehení kuo pau ke na maʻu ha ʻilo fakasaienisi kakato. Ka koeʻuhí naʻe fakamoleki pē ʻe Pita mo Sione ha ngaahi taʻu ke ako mo fai ai e meʻa fakalaumālié, kuó na ʻosi maʻu ʻe kinaua ha senituli ʻe hongofulu mā hiva ke ako ai ki he meʻa fakaʻatamaí pe ko e natula ʻo e māmaní, ko e natula mo e anga e ngāue mo e māfihunga ʻo e ngaahi meʻa moʻui ʻo e māmaní. Ko e moʻui matelié ko e taimi ia ke fuofua ako ai ki he ʻOtuá mo e ongoongoleleí pea fakahoko e ngaahi ouaú. Hili hono fokotuʻu maʻu hotau vaʻé ʻi he hala ki he moʻui taʻengatá ʻe lava leva ke toe lahi ange e ngaahi meʻa fakaʻatamai te tau tānakí. …

“Neongo e mahuʻinga ʻo e ʻilo fakamāmaní, ka he ʻikai pē ke ne lava ʻe ia ʻo fakahaofi ha taha pe fakaava e puleʻanga fakasilesitialé pe faʻu ha māmani pe ʻai ha tangata ke hoko ko ha ʻotua, ka ʻe lava ke tokoni lahi ʻaupito ia ki he tangata ʻokú ne fakamuʻomuʻa ʻa e meʻa ʻoku mahuʻingá, pea ʻilo ʻa e hala ki he moʻui taʻengatá pea kuó ne lava he taimí ni ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e ʻilo kotoa ko iá ko ʻene meʻangāue mo e tokotaha ke fai ʻene ngāué.”3

Fekumi ki he ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku fakatatali mai ai ha ngaahi pale taʻengata.

Laukau ʻAki e ʻUlungāanga Leleí

Naʻe akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí, hangē ko ʻene hā ʻi he Luke 14, ʻa e lēsoni ko ʻení:

“He ko hai ʻiate kimoutolu ʻoku teu langa ha fale, kae ʻikai tomuʻa nofo hifo ia ʻo lau hono totongí, pe ʻoku ʻiate ia ke faʻa fakaʻosi ʻaki?

“Telia naʻa hili hono ʻai ʻa e tuʻungá, ka ʻoku ʻikai te ne faʻa fakaʻosi ia, ʻe kamata manuki kiate ia ʻa kinautolu kotoa pē ʻe mamata aí,

“ʻO pehē, Ko e tangata ʻeni naʻe kamata fokotuʻú, ka naʻe ʻikai faʻa fakaʻosí” (Luke 14:28–30).

ʻI hoʻo teuteu ki he kahaʻú, kuo pau ke fakapapauʻi ko e meʻa ko ia ʻokú ke fakahoko ʻi he moʻui matelié ni te ne lava ʻo tokoniʻi koe ke mālohi hoʻo ikuná peá ke maʻu ai ha pale ʻoku taʻengatá.

ʻOku fakautuutu e vave mo faingataʻa ange hotau māmani he ʻaho ní. ʻOku ʻi ai maʻu pē ʻa e faingamālie ki he fakafoʻituituí ke ngāue taʻetotonu. ʻOku lahi ha kakai ʻoku nau kau ki ha ngaahi ʻekitivitī ʻe maʻu vave ai haʻanau tupu pea nau tāmoloki e niʻihi ʻoku nau ngāue ʻaki e ngaahi lao totonu ne fokotuʻu ke fakahoko ʻakí. Kuo fakatupulaki ʻe he māmani fakavavevavé ni hono fakataueleʻi e kakaí ke nau ngāue pē ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻutuʻuni kuo nau fokotuʻu pē ʻe kinautolu.

Neongo iá, kuo pau ke tau tali ui maʻu pē ki he fono ʻo e ututaʻú. “He ko e meʻa ko ia ʻokú mo tūtuuʻí, ko e meʻa pē ia te mo utú; ko ia, kapau te mo tūtuuʻi ʻa e lelei te mo utu foki ʻa e leleí ko hoʻomo totongi” (T&F 6:33). Ko ha fono he ʻikai toe lava ʻo liliu.

“Ko e tuʻunga totonu pē ʻo ha tangata ʻa hono ʻulungāangá.—Ko hono ongoongó ʻoku makatuʻunga ia he fakakaukau ʻa e niʻihi kehé kiate iá.—ʻOku ʻiate ia ʻa e ʻulungāangá;—ko e ongoongó ʻoku mei he kakai kehé—ko e [ʻulungāangá] ʻa e sinó, ko e [ongoongó] ko e ʻata pē.”4

Ko e ʻulungāanga leleí ko e meʻa ia kuo pau ke ke fakatupu pē ʻe koe. ʻOku ʻikai ke foaki atu ia ʻe he mātuʻá. ʻOku ʻikai fakatupu mei hano maʻu ha ngaahi tūkunga makehe. Pe ko ha meʻaʻofa ʻoku fāʻeleʻi mai mo koe, koloa, talēniti, pe tuʻunga ʻi he moʻuí. Ka ko e ola ia hoʻo feinga pē ʻaʻau. Ko e pale ia ʻoku maʻu mei hono moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku leleí, ʻo hā ia ʻi he moʻui maʻa mo fakaʻeiʻeikí.

Pea ʻi he anga fakaʻeiʻeiki ko ia ʻo e falalá ʻoku maʻu ai ʻa e ongoongo ʻo ha taha ʻoku faitotonu mo angatonu. Ko e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻeni te ne fakapapauʻi atu ha ngāue ʻe tolonga mo lavameʻá. Ko e koloa mahuʻinga taha te ke lava ʻo tānakí ko hoʻo hoko ko ia ko ha taha falalaʻangá.

Ako Fakaʻaho e Folofolá

ʻI hono tohi ʻe Nīfai e ongo naʻá ne maʻu ki he folofolá, naʻá ne pehē: “Pea ʻoku ou tohi ʻi he ngaahi peleti ko ʻení ʻa e ngaahi meʻa ʻa hoku laumālié, mo e ngaahi folofola lahi kuo tongitongi ʻi he ngaahi peleti ʻo e palasá. He ʻoku fiefia ʻa hoku laumālié ʻi he ngaahi folofolá, pea ʻoku fakalaulauloto ki ai ʻa hoku lotó, pea ʻoku tohi ia ʻe hoku lotó ke ako mei ai pea ʻaonga ki heʻeku fānaú.” 2 Nīfai 4:15

ʻOku tau maʻu ha koloa ʻo e tuí mo e ʻiló mei heʻetau ngaahi folofolá: ko e Tohi Tapú, Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pea mo e Mataʻitofe Mahuʻingá. Te tau lava ke maʻu meiate kinautolu takitaha ha ngaahi ueʻi fakalaumālie. ʻE lava ke ʻilongofua kinautolu ʻi heʻetau ako ki aí.

ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá. ʻOkú Ne moʻui pea ko Ia hotau Huhuʻí mo e Fakamoʻuí. ʻOku totonu ke tau muimui kiate Ia pea fakahaaʻi ʻetau ʻofa kiate Iá ʻi heʻetau manatuʻi Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú ʻi he loto fakatōkilalo.

Pea ʻoku tau lava ʻo fakatomala mo maʻa ʻi Heʻene Fakaleleí. ʻOku totonu ke tau tauhi maʻu pē ʻa e ngaahi fuakava kuo tau faí he ko ʻEne kakai fuakavá kitautolu.

ʻOku totonu ke tau maʻu ʻa e tuí, fakatomala, papitaiso, maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea kātaki ki he ngataʻangá.

ʻOku fakatupu ʻe he tokanga fakatāutaha mo fakamātoato ki he folofolá ʻa e tuí, ʻamanaki leleí, mo e tali ki heʻetau ngaahi faingataʻaʻia fakaʻahó. ʻOku hoko hono toutou lau, fakalaulauloto, mo fakaʻaongaʻi e ngaahi lēsoni mei he folofolá, fakataha mo e lotú, ko ha konga tuʻu maʻu he ʻikai lava ke fetongi ke maʻu ʻaki ha fakamoʻoni mālohi, mo longomoʻui.

Naʻe fakamanatu mai ʻe Palesiteni Kimipolo kiate kitautolu ʻa e mahuʻinga ke toutou lau e folofolá ʻi heʻene pehē: “ʻOku ou ʻilo ko e taimi ko ē ʻoku ou fakavaʻivaʻinga ai ʻi heʻeku ngaahi fetuʻutaki mo e ʻOtuá pea mo e taimi ʻoku hangē ai… ʻoku ʻikai fanafana mai ʻa e laumālié, ʻoku ou fuʻu mamaʻo ʻaupito mei he ʻOtuá. Kapau te u moʻui ʻaki e folofolá, ʻoku ou vāofi ange ai mo e ʻOtuá pea foki mai hoku tuʻunga fakalaumālié.”5

ʻAi ke hoko ko ha ngāue fakaʻaho hono ako e folofolá.

Ko ha Sīpinga ki he Māmaní

ʻOku vave e ʻauha hoku toʻu tangatá. ʻOku mau loto ke ʻoatu ʻa e fatongiá ki ha toʻu tangata foʻou mo mateuteu lelei ange ʻo e Siasí. ʻOku mau ʻamanaki te nau fai ʻeni:

  1. Tauhi honau sino fakaʻofoʻofá ke maʻa mo māʻoniʻoni ko e temipale ʻo e ʻOtuá

  2. Fakamuʻomuʻa ʻa e ako fakalaumālié mo e ʻilo mei he ʻOtuá.

  3. Hoko ko ha toʻu tangata ʻoku falalaʻanga pea fakaʻaongaʻi ʻa e fakavaʻe ʻo e ngaahi moʻoni taʻengata ʻo e ongoongoleleí ke fokotuʻu ai e ngaahi tuʻunga moʻuí mo e ngaahi meʻa mahuʻingá.

  4. Fekumi ʻo ako mei he ngaahi moʻoni taʻengata ʻoku ʻi he folofola māʻoniʻoní.

ʻOku tāpuekina kimoutolu ʻe he ʻOtuá ʻaki e loto mo e holi ke hoko ko ha sīpinga ki he māmaní pea ke mou moʻui angatonu mo potupotutatau ʻo hangē ko ia ʻokú Ne fie maʻu mei Heʻene fānaú lolotonga ʻenau nofo fakataimi he moʻui fakamatelié.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Joseph Stein, Jerry Bock, Sheldon Harnick, Fiddler on the Roof (1964), 2–3.

  2. Joseph B. Wirthlin, “The Straight and Narrow Way,” Ensign, Nov. 1990, 65.

  3. Spencer W. Kimball, President Kimball Speaks Out (1981), 90, 91, 92.

  4. Henry Ward Beecher, ʻi he Tryon Edwards, fakatahatahaʻi., The New Dictionary of Thoughts (1944), 67.

  5. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo (2006), 82.

Faitā ʻa e © iStockphoto

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe John Luke

Toʻohemá: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Frank Helmrich; toʻomataʻú: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe John Luke

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Christina Smith