iKola Vuni
Me kakua ni yaco ki na veitabatamata sa bera mai na veicati, na cudru ni noda gauna. Me da kauta tani e dua ga na ikola vuni ka na sega ni vakayacora rawa e dua na ka, ia e na veivakarusai ga.
E na Epereli ni 1966, e na koniferedi raraba vakayabaki ni Lotu e a tauca kina ko Elder Spencer W. Kimball e dua na vosa ka ivakananumi. E a tukuna kina e dua na itukutuku a vola ko Samuel T. Whitman ka kena ulutaga “Na iKola Guilecavi.” Edaidai, koi au talega, au digitaka me’u tukuna na veika mai vei Samuel T. Whitman, veimuri kei na ivakaraitaki mai na noqu bula sara ga vakaiau.
A vola ko Whitman: “Na cava cevata ni vula ililiwa o ya e a sega soti sara ni vakacaca. E dina, ni a cacavukavuka kina e so na wa ni livaliva, ka tubu sara vakatotolo na leqa ni vakacalaka e na salatu … Dau kena ivakarau, na vu ni niu levu (walnut tree) e dau rawarawa me taura na bibi ni wai cevata ka daukovuta tu na tabana ka veiteteyaki tu. Ia na tiki ni kaukamea vuni ka tiko e lomadonu sa ikoya sara ga e vakavuna na vakacaca.
“Na italanoa ni tiki ni kaukamea a tekivu e na veiyabaki yani ki liu e na gauna e sa gone tagane kina na dauteitei ulu sikasika ka sa taukena tu oqo na vanua e tubu tiko kina na vunikau, na vanua ka a nei tamana tu. Na ivaro ni kau e sa qai tokitaki wale tikoga mai oqo mai na buca, ia era sa kunea tikoga mai na tawavanua na veitikitiki ni yaya e duatani sara ka sa kabuwacara tu ga.
“E na siga sara ga oqo a kunea kina na cauravou na kaukamea era dau vakayagataka na dautakau—rabailevu, tautauvata ka bibi, rauta e dua na fute se balavu tale beka vakalailai, ka tevuki tu mai na bibi ni ituki [—sa ikoya sara ga a kunea na cauravou] … e na ceva ni iteitei. [Nona kaukamea na dautakau e vakayagataki me vukea na vakabalei ni vunikau ni dau daramaki ki na vanua e sa varo oti tu qai dautuki yani e na itukituki lelevu, bibi ka balavu na kena itautauri me vakarabailevutaka na vanua ka sa varo tu] … Baleta ni a sa berata tiko na nona ivakayakavi, a vakadavora tu ga na kaukamea … e na maliwa ni veitaba ni vuniniu lalai a tea tu ko tamana volekata na matamata e liu. E na qai kauta na kaukamea ki na volau ni oti ga nona vakayakavi, se e na dua ga na gauna e na lako tale yani kina e na sala o ya.
“E a nakita me na vakayacora, ia e sega ni qai vakakina. “E a tu ga [na kaukamea] e na maliwa ni veitaba ni kau, sa oso tiko mai vakalailai, me yacova na nona sa uabula mai. E a tu ga ekea, ka sa qamuta vakaukauwa sara oqo, ni sa vakawati ka sa taukena na iteitei itamana. A ra sa tubu veimama e na siga era vakayakavi tiko kina na dau tatamusuki e na ruku ni vunikau … Tubucake ka mamaca mai na we ni varo, a sa tikoga na kaukamea e loma ni vunikau e na vula ililiwa a yaco kina na cava cevata.
“E na gauna ni vakanomodi ni bogi batabata cagicagi o ya … e dua vei iratou na tolu na tabana a ramusu tani mai tolona ka tavulaki ki na qele. E vakavuna oqo me sega ni tautauvata kina na bibi ni veitabana e vo tiko e cake, oqo talega, era sa raramusumusu ka lutu ki ra. Ni sa oti na cava, e sega ni qai duabulu na taba lailai ni vunikau ka dau isakisaki tu e na dua na gauna e vo.
“E na mataka lailai ka tarava, a gole yani na dauteitei me lolositaka na nona veika sa yali …
“A qai raica e dua na ka e na kakamusumusu ni kau. ‘Na kaukamea’ a vosa kudrukudru e na veibeitaki, sa ikoya ka’u a kunea e na ceva ni iteitei.’ E dua ga na rai kivi a tukuna vua na vuna e a bale kina na vunikau. Na tolo ni vunikau a tubu vata tiko kei na gagata ni tutu ni kaukamea ka vukicake tu e na lomadonu ni tolo ni vunikau, sa ikoya e tarova na waka ni veitabana me veisemati vata me vaka e dodonu me vakakina.”1
Kemuni na taciqu kei na ganequ, e tu e so na ikola vuni e na nodra bula e lewe levu sara eda kilai ira—io, de dua e na noda dui matavuvale sara ga.
Ni laiva me’u wasea vei kemuni na italanoa ni dua na itokani dede sara, ka sa takali mai na vuravura oqo. Na yacana ko Leonati. E sega ni lewe ni Lotu o koya, e dina ga ni o watina kei iratou na gone eratou lewenilotu. Ko watina e peresitedi ni iSoqosoqo ni Lalai; o luvena tagane a veiqaravi e na dua na kaulotu vakaturaga. O luvena gone yalewa kei na luvena cauravou erau a vakamautaka na kedrau dui isa e na kena ivakarau e rui bibi ka rau sa dui vakamatavuvale.
Ko ira kecega era kilai Leonati era taleitaki koya, ka vakakina o au. E dau tokoni watina kei iratou na gone e na nodratou ilesilesi vaka-Lotu. E dau tiko kei iratou e na levu sara na soqo e cicivaka na Lotu. E bulataka e dua na bula vinaka ka savasava, na bula sara mada ga ni veiqaravi kei na dauloloma. Na nona matavuvale, kei na lewe levu sara, era kurabuitaka se cava na vuna e lakova kina na bula vakayago ka sega ni vakalougatataki me vaka e dau kauta mai na Kosipeli ki vei ira na lewena.
Ni sa qase sara ko Leonati, sa veilecayaki na itovo ni nona bula. Sa qai curu ki valenibula ka sa toro sobu sara na bula. E na iotioti ni neirau veivosaki kei Leonati a tukuna kina, “Tomu, au sa kilai iko mai na gauna sara ni nomu gonetage lailai. Au vakila ni’u uqeti me’u tukuna vei iko na vuna au sega kina ni sema ki na Lotu.” Ni oti a qai tukuna e dua na ka erau a sotava na nona itubutubu ka sa yaco e na vuqa sara na veiyabaki sa oti yani. E a sega ni rawarawa, ia eratou a yacova na nona matavuvale e dua na itutu eratou vakila ni sa dodonu me ratou sa volitaka na nodratou iteitei, ka sa dua e lavaka mai e dua na ilavo vinaka sara me volia kina na nodratou iteitei. Na wekadratou dauteitei a kerea me volitaki ga vua na iteitei, e na vuku ga—e dina ga e na isau e lailai sobu—tomana, “Edatou sa dau veitokani voleka sara. E na sala oqo, kevaka me’u taukena na vanua, e na rawa me’u na dauvakaraica vinaka.” Sa balavu sara ka rau sa qai vakadonuya na itubutubu iLeonati, ka sa volitaki sara na iteitei. Na dauvolivoli—koya ga na wekadratou—vakaitutu kilai e na Lotu kei na veivakabauti e kauta mai e vukea me cikeva kina na matavuvale me volitaka vua, e dina ga ni ratou sega ni vakila na levu ni ilavo eratou na rawata mai na veivoli kevaka me ratou a volitaka vua e vinakata taumada. E sega ni dede na caka ni veivoli, a volitaka na wekadratou na nona iteitei ruarua vakaikoya kei na iteitei ka tauri mai na matavuvale iLeonati me sa qai wili vata taucoko ka sa vakalevutaka na isau ni qele ka la’ki vakalevutaka talega na isau e volitaki kina. Na taro sa dautarogi balavu voli mai se cava na vuna e sega kina ni sema ki na Lotu ko Leonati sa qai mai saumi. E dau vakila tu ga o koya ni a dabuitaka na nona matavuvale na wekadratou.
E a tukuna sara ga vakaikoya vei au me veimuri na neirau a veitalanoa ni vakila o koya ni dua na icolacola levu sa qai laveti tani me vaka ni sa vakavakarau tiko me na sota kei na nona Dauniveibuli. Na leqa sa ikoya na ikola vuni ka tarovi Leonati tu me rawata na veivakalougatataki cecere.
Au a veikilai kei na dua na matavuvale ka a lako mai ki Amerika mai Jamani. E a dredre sara vei iratou na vosa Vakavavalagi. E lailai sara na ka e tu vei iratou, ia eratou vakalougatataki yadua e na yalo ni cakacaka kei na loloma ni Kalou.
A sucu na ikatolu ni luvedrau, a bula tiko me rua na vula sa qai mate. E daucaka kebineti o tamadratou ka qai ukutaka e dua na kato totoka ni yago ina luvena e dau taleitaka. E a rugurugua sara na siga ni veibulu, ka vakaraitaka tu na nodratou lolositaki koya sa yali. Ni ratou lako ki valenilotu na matavuvale, e a kauta voli yani ko tamadratou na kato lailai, era sa soqoni vata toka mai e so na itokani. Ia, e a loka tu na katuba ni valenilotu. A guileva sara na bisopi na veibulu baleta ga na levu ni cakacaka. E a tawa yaga kece na sasaga ni veitaratara kei koya. Ni sa sega ni kilai na ka me caka a mai kiriwana o tamadratou na kato, ka ratou lako e yasana na nona matavuvale, e a kauta lesu tale ki nodratou ka ratou lakova yani na uca eratou suasua kina.
Kevaka beka me ratou a matavuvale sega ni taucoko tu nodratou itovo ke ratou a beitaka na bisopi me vakavuna e dua na veimaliwai ca. E na gauna sa kila kina na bisopi na leqa, a sikova na matavuvale ka kere veivosoti. Ni se kilai tu ga na mosi e na kena irairai, ka tonawanawa tu na wai ni matana, a ciqoma na tamadratou na kere veivosoti, ka rau mai veimokomoko yani e na yalo ni veikilai. E a sega na ikola vuni e vo me vakavuna na cudru, sa kaukauwa sara na loloma kei na veiciqomi.
Na yalo e dodonu me galala mai na veika e dau tauri keda lesu kei na veicati ka da daumaroroya tu me na rawa kina ni da laveti cake vakayalo ka kauta mai na veivakadeitaki ki na yaloda. E na levu sara na veimatavuvale, e sa tikoga kina na veicati kei na sega ni lomasoli ni veivosoti. E sega soti ni bibi sara na cava e vakavuna. E sega ni rawa ka sega ni dodonu me vakalaivi tu me tosoya tiko na nona veivakamavoataki. Na veibeitaki e dau vakalaiva na mavoa me tetela. Na veivosoti duadua ga e na vakamavotaka. George Herbert, na dauniserekali taumada ni ka 17 na senitiuri a vola, “o koya e sega ni rawa me vosoti ira na tani sa musuka tiko na ikawakawa o koya e dodonu me na lakova vakataki koya kevaka me na yacovi lomalagi, me vaka ni tamata kece e vinakata tu na veivosoti.”
Totoka na veivosa ni iVakabula e na Nona sa vakarau mate tiko e na kauveilatai tawa loloma. A kaya o Koya “I Tamaqu, kakua ni cudruvi ira; ni ra sa sega ni kila na ka era sa kitaka.”2
E tu e lewe levu sara ka dau dredre me ra vosoti ira vakaiira ka ra dau tikoga e na veika kece sara era kila ni nodra malumalumu. Au taleitaka na italanoa ni dua na iliuliu vakalotu o koya ka lako vakavoleka yani vua e dua na marama ka davo matemate no, ka tovolea me vakacegui koya—ia a sega ni rawata. “Au sa vakadrukai.” A kaya o koya. “Au sa vakacacana na noqu bula kei na veibula kecega e wavoliti au. Sa sega na inuinui me baleti au.”
A raica na tagane e dua na itaba vakawaqa ni dua na gone yalewa totoka ni toka e na drowa ni vakaisulu. “O cei qo?” e a taroga.
E a serau mai na mata iyalewa. “O koya e luvequ gone yalewa, e dua na ka totoka e na noqu bula.”
“Ko na rawa ni vukei koya beka kevaka e rarawa se vakayacora e dua na cala? Ko na vosoti koya beka? Ko na lomani koya tiko li?”
“Io au na vakayacora vakakina!” a tagicaka na yalewa. “Au na vakayacora e dua ga na ka e baleti koya. Na cava na vuna o taroga kina na mataqali taro va o ya?”
“Baleta au vinakata mo kila,” a kaya na tagane, “e na vosa vakaibalebale, na Tamada Vakalomalagi e tiko Vua e dua na kemu itaba ka toka e na Nona drowa ni vakaisulu. E lomani iko ka na vukei iko. Masuti Koya.”
Na ikola vuni ki na nona mamarau sa kau tani.
E na dua na siga ni ca se na dua na gauna ni veivakatovolei, na vuku vaka o ya, na inuinui vaka o ya, na kila vaka o ya e na kauta mai na vakacegu ki na leqa ni vakasama kei na rarawa ni lomada. Na itukutuku taucoko ni Veiyalayalati Vou e ceguva e dua na yalo ni veivakayadrati ki na yalo ni tamata. Na iyaloyalo ni yalolailai e a vakaseyavutaki mai na rarama ni nuinui, na rarawa sa yaco kina na reki, kei na vakilai ni da yali e na osooso ni bula e sa takali yani kei na kila ka e dei ni Tamada Vakalomalagi e kilai keda vakayadudua.
E vakarautaka na iVakabula na veivakadeitaki ni dina oqo e na gauna e vakatavulica kina ni sega ni dua na separo e na lutu walega ki na qele me tabogo mai na Tamamudou. A tinia na vakasama lagilagi qori e na nona kaya, “O koya mo dou kakua ni rere; dou sa uasivi cake vei ira na separo e vuqa.”3
E na so na gauna sa oti au a wilika na veitukutuku e tarava ni Associated Press ka veisoliyaki ni sa tabaki e na niusipepa: E dua na tagane sa qase toka e a vakaraitaka e na veibulu nei tacina, o koya erau a wasea vata mai na nodrau gauna ni cauravou e dua na rumu lailai ni dua na icili volekati Canisteo, New York, e veimuri kei na dua na veiba; erau a wasea veimama na rumu e na volai ni dua na laini e na joke ka sega ni dua vei rau e takosova se vosataka e dua na vosa ki vua e dua tale mai na siga o ya—62 na yabaki sa oti. Sa dua na ikola vuni kaukauwa ka veivakarusai.
Me vaka e vola ko Alexander Pope, “Na cala, e ka vakatamata; na veivosoti e ka vakalou.”4
E na so na gauna eda taura vakarawarawa na cala. E dau vagauna me da yalodredre ni ciqoma na kere veivosoti e na yalodina. Me biu vakatikitiki na nanumi keda vakaikeda, dokadoka, kei na rarawa—a toso ki liu kei na “Au kerea mo vosoti au! Me daru vaka ga e liu: veitokani. Me kakua ni yaco ki na veitabatamata sa bera mai na veicati, na cudru ni noda gauna. Me da kauta tani e dua ga na ikola vuni ka na sega ni vakayacora rawa e dua na ka, ia e na veivakarusai ga.
E tekivu beka mai na ikola vuni? E so e lako mai na veivala ka sega ni vakavinakataki rawa, ka dau vakavuna na veicacati, veimuri mai na veivutuni kei na rarawa. E so tale e kune na kedra itekitekivu e na veilecayaki, vuvu, veiba, kei na rarawa e vakananumi tu ga. E dodonu me da vakavinakataki ira—laivi ira me ra cegu ka kakua ni vakalaivi ira me ra tubu ka veivakarusai, vuca ka tini e na rusa.
E dua na marama rairai totoka sa sivia na yabaki ciwasagavulu a mai sikovi au e na dua na siga ka sega ni namaki me vakaraitaka e so na veika rarawa. E a tukuna ni so na veiyabaki taumada e dua na wekadrau dauteitei ka rau sega ni dau duavata kei koya vakaveiwatini e na so na gauna, a kerea se rawa ni takoso , me vaka ni gaunisala lekaleka ki na nona vanua vakataki koya. A cegu me rawa ni vakalekalekataka na nona italanoa, sa sautaninini , ka kaya, “Tomi, au a sega ni laivi koya me takoso e na neirau vanua, ia e vakalaivi ga me muria vakabalavu na gaunisala—veitalia ga ni taubale me yaco yani ki na nona vanua. Au a cala ka’u rui rarawataka dina. Sa lako oqo ko koya, ia, au a gadreva mada ga me’u a kerea vua ‘me vosoti au.’ E na rawa beka vakacava me soli vei au e dua tale na gauna.”
Ni’u vakarogoci koya tiko, e a lako mai mai vei au na veivosa a vola ko John Greenleaf Whittier: “Na veivosa kece ni rarawa ni yame se peni, o koya ka rarawataki sara sa ira oqo. ‘E na vaka beka kina!’”5
Mai na 3 Nifai e na iVola iMomani e lako kina na ivakasala veivakauqeti oqo: “Dou kakua ni veileti e na kemudou maliwa… . E dina, e dina, au sa kaya vei kemudou, ko koya sa tiko vua na yalo ni veileti, sa sega ni noqu; ia sa nona ga na tevoro, ni sa ikoya na vu ni veileti, ka sa dauvakauqeti ira na tamata me ra veileti ka veicudruvi vakaiira. Raica e sega ni noqu ivakavuvuli me ra vakauqeti na tamata me ra veileti; ia au sa vakaroti kemudou me muduki sara na veileti vakaoqo.”6
Me’u tinia e na italanoa ni lewe rua na tagane erau noqu qaqa. Na nodrau itovo ni yalodei e sega ni a vakayacori me kila na vanua taucoko, ia e na bucabuca maravu ka kilai tu me Mideway, Utah.
E na veiyabaki balavu sa oti erau a veiqaravi vata kina e na Lotu ko Roy Kohler kei Grant Remund. Erau a veitokani dredre vakaidina. Erau dauteitei ka daususu manumanu. E na dua na veilecalecavi lailai sara e a tubu a mani vakavuna na nodrau veitawasei.
E muri, e na gauna sa tauvimate bibi kina ko Roy Kohler e na kenisa ka sa vakaiyalayala walega na gauna me bula kina, na watiqu, o Varanisese, kei au keirau a sikovi Roy kei na watina ka vosa vakalougatataki koya. Ni sa oti keirau a veitalanoa, a qai tukuna ko Baraca Kohler, “Laivi au me’u tukuna vei iko e dua na ka taleitaki au a sotava e na gauna ni noqu bula.” Oti a qai tukuna vei au na nona veilecalecavi kei Grant Remund kei na veitawasei e a muria mai. E vakaoqo na ka e kaya, “Keirau sa sega sara ga ni qai veitaratara tale.”
“Ni oti,” a tomana ko Roy, “au a tamusuka na neirau co madu ka maroroya tu me waraka na vula ililiwa, e na dua na bogi a qai yaco e dua na kama ka sega ni dua e vuna, e a kama mai kina na co madu, na co madu ka sa maroroi tu, na lololo, kei na veika kece sara e a kama yavu ki na qele. “Au a vakarusai dina,” a kaya ko Roy. “Au a veilecayaki ka sega ni kila se cava me’u cakava e vuravura. E a butobuto na bogi, vakavo ga na tikitiki ni kau mai na kama. Mai kea au raica ni vakadodonu tiko mai vei au mai gaunisala e na yasana nei Grant Remund na cina ni terekita kei na veiyaya bibi lelevu. Ni ra sa yaco mai na ilala mai veivuke ka keimami sota ni sa tonawanawa tu ga na wai ni mataqu, e a kaya ko Grant, ‘Roy, sa ka levu sara na nomu benu me na vakasavasavataki. Oi au kei ira na noqu cauravou keimami sa tu oqo. Me keimami sa tekivu cakacaka yani.’” Eratou tekivu qarava vata na cakacaka me vakasavasavataki na benu ni kama. Sa yali vakadua yani na ikola vuni o koya ka vakavuna na nodrau veitawasei e na dua na gauna lekaleka. Eratou cakacaka e na bogi taucoko ki na siga tale ka dua, vata kei ira e lewe levu tale era vakaitikotiko vata.
Sa mai mate ko Roy Kohler ka sa qase sara ko Grant Remund. Erau veiqaravi vata na luvedrau e na matabisopi e na dua vata ga na tabana levu. Au taleitaka vakaidina na nodrau veitokani na matavuvale vinaka oqo.
Me da ivakaraitaki tikoga e na noda veivale ka yalodina ni maroroya na ivakaro me da kakua kina ni maroroya na ikola vuni; ia me da nanuma deivaki ga na veivakadreti ni iVakabula: “A ka oqo era sa kila kina na tamata kecega ni dou sa noqu tisaipeli; kevaka dou sa veilomani.”7
Sa noqu kerekere ka noqu masu oqo, e na yaca iJisu Karisito, emeni.