2010–2019
Mālohi ke Ikunaʻi ʻa e Filí
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2019


Mālohi ke Ikunaʻi ʻa e Filí

Te tau maʻu fēfē nai ʻa e melinó, manatuʻi ko hai kitautolu, pea ikunaʻi ʻa e ngaahi F ʻe tolu ʻa e filí?

ʻE kāinga, fakamālō atu ʻi he meʻa kotoa kuo mou faí, pea mo hoʻomou tokoniʻi e niʻihi kehé ke mou hoko ko e kau muimui moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi pea fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e temipale māʻoniʻoní. Fakamālō atu ʻi hoʻomou faileleí. ʻOku mou fakaofo; ʻoku mou fakaʻofoʻofa.

Ko ʻeku lotú ke tau ʻiloʻi ʻa e ivi tākiekina fakapapau ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau maʻu e mahino kakato ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá. ʻOku pehē ʻe he “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmaní: Ko e kakai kotoa pē—ʻa e tangata mo e fefine—naʻe fakatupu ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá. Ko e toko taha fakafoʻituitui kotoa pē ko e foha mo e ʻofefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he toko taha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau.”1 Ko e ngaahi laumālie kitautolu “naʻe fakatatali ke toki haʻu ʻi he kakato ʻo e ngaahi kuongá ke [tau] kau ʻi hono fokotuʻu ʻo e ngaahi makatuʻunga ʻo e fuʻu ngāue lahi ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní.”2 Ne pehē ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni: “Naʻe akoʻi koe ʻi he maama fakalaumālié ke teuteu ki ha faʻahinga meʻa pē mo e meʻa kotoa te ke aʻusia ʻi he konga kimui ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní. (vakai, T&F 138:56). ʻOku tuʻuloa e akonaki ko iá ʻiate koe!”3

Ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fili kimoutolu ʻo e ʻOtuá. ʻOku mou maʻu ʻa e mālohi ke ikunaʻi ʻa e filí. Ka ʻoku ʻiloʻi foki kimoutolu ʻe he filí. ʻOkú ne ʻiloʻi ho tukufakaholo fakalangí pea feinga ke fakangatangata ho ivi malava fakamāmaní mo fakalangí ʻaki hono fakaʻaongaʻi ʻa e F ʻe tolú:

  • Fakatakākaá

  • Fakahohaʻasi

  • Fakalotosiʻi

Fakakākaá

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he filí ʻa e meʻangāue ʻo e ngāue fakakākaá ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Mōsesé. Naʻe folofola ʻe he ʻEikí kia Mōsese:

“Vakai, ko hoku foha koe. …

“ʻOku ʻi ai haʻaku ngāue ke ke fai, … pea ʻokú ke ʻi he tatau ʻo hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú.”4

Hili ha taimi nounou mei he mata meʻa-hā-mai nāunauʻia ko ʻení, naʻe feinga ʻa Sētane ke ne kākaaʻi ʻa Mōsese. ʻOku mālie ʻa e ngaahi lea naʻá ne ngāue ʻakí: “ʻE Mōsese, ko e foha ʻo e tangata, ke ke hū kiate au.”5 Naʻe ʻikai ngata pē ʻa e ngāue kākaá ʻi he fakaafe ke hū kia Sētané, ka naʻe kākā foki mo e founga naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa Mōsese ko ha foha ʻo e tangatá. Manatuʻi, naʻe toki folofola ʻa e ʻEikí kia Mōsese ko e foha ia ʻo e ʻOtuá, naʻe fakatupu ʻi he tatau ʻo e ʻAlo pē Taha ne Fakatupú.

Naʻe feinga taʻetūkua ʻa e filí ke kākaaʻi ʻa Mōsese, ka naʻe fakafisingaʻi ia ʻe Mōsese, ʻo ne pehē ange: “ʻAlu meiate au ʻe Sētane, he ko e ʻOtua pē taha ko ʻení te u hū ki aí, ʻa ia ko e ʻOtua ʻo e nāunaú.”6 Naʻe manatuʻi ʻe Mōsese ko hai ia—ko ha foha ʻo e ʻOtuá.

ʻOku kaungatonu ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá kia Mōsesé kiate koe mo au. ʻOku fakatupu kitautolu ʻi he ʻīmisi totonu ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku ʻi ai Haʻane ngāue maʻatautolu ke fai. ʻOku feinga ʻa e filí ke kākaaʻi ʻaki hono ʻai ke ngalo ʻiate kitautolu ʻa hotau tuʻunga totonú. Kapau ʻoku ʻikai mahino kiate kitautolu pe ko hai kitautolu, ʻe faingataʻa leva ke tau ʻiloʻi ʻa e meʻa te tau lava ʻo hoko ki aí.

Fakahohaʻasi

ʻOku toe feinga foki ʻa e filí ke fakahohaʻasi ʻetau tokangá meia Kalaisi mo ʻEne hala ʻo e fuakavá. Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Lānolo A. Lasipeni ʻa e meʻá ni: “Ko e palani ʻa e filí ke takihalaʻi kitautolu mei he ngaahi fakamoʻoni fakalaumālié, ka ko e fakaʻamu ʻa e ʻEikí ke fakamāmaʻi mo fakakau kitautolu ʻi Heʻene ngāué.”7

ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa fakahohaʻa ʻi hotau kuongá, ʻo kau ai ʻa e Twitter, Facebook, Instagram, keimi ʻoku ngali moʻoní, mo ha ngaahi meʻa kehe. ʻOku fakaofo ʻa e ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia ko ʻení, ka ʻo kapau he ʻikai ke tau tokanga, te nau fakahohaʻasi ʻetau tokangá mei hotau ivi malava fakalangí. ʻE lava ke hoko ʻa hono fakaʻaongaʻi totonu kinautolú ke ʻomi ai e mālohi ʻo e langí pea fakaʻatā kitautolu ke tau mamata ki he ngaahi maná ʻi heʻetau feinga ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí ʻi he fakatou tafaʻaki ʻo e veilí.

Ke tau tokanga muʻa kae ʻikai fakavaʻivaʻinga ʻi heʻetau ngāue ʻaki ʻa e tekinolosiá.8 Hokohoko atu ke fekumi ki he ngaahi founga ʻe lava ai ʻe he tekinolosiá ʻo tākiekina kitautolu ke tau ofi ange ki he Fakamoʻuí mo fakaʻatā kitautolu ke tau fakahoko ʻEne ngāué ʻi heʻetau teuteu ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí.

Fakalotosiʻi

Ko e fakaʻosí, ʻoku fakaʻamu ʻa e filí ke tau loto-siʻi. Mahalo te tau loto-siʻi ʻi heʻetau fakafehoanaki kitautolu ki he niʻihi kehé pe ongoʻi ʻoku ʻikai ke tau moʻui ʻo fakatatau mo e meʻa ne tau ʻamanaki ki aí.

Ko e taimi naʻá ku kamata ako ai ki heʻeku mataʻitohi toketaá, naʻá ku ongoʻi loto-siʻi. Naʻe tali ʻe he polokalamá ha tamaiki ako pē ʻe toko fā he taʻu ko iá, pea naʻe ʻatamai poto ʻaupito ʻa e tamaiki kehé. Naʻe māʻolunga ange ʻenau ngaahi maaka he siví pea naʻe lahi ange ʻenau taukei ʻi he ngaahi lakanga pule māʻolungá, pea naʻa nau fakahaaʻi ʻa e loto-falala ki he meʻa te nau malavá. ʻI he hili ʻeku ʻuluaki uike ʻe ua ʻi he polokalamá, naʻe kamata ke u ongoʻi loto-foʻí mo e veiveiuá, naʻá ne meimei lōmekina au.

Naʻá ku fakakaukau kapau te u fakakakato ʻa e polokalama taʻu fā ko ʻení, te u lava ʻo lau ke ʻosi ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻi he semesitā takitaha. ʻI heʻeku laukonga he ʻaho kotoa peé, naʻá ku fakatokangaʻi ai ʻa e fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻe akoʻi mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e meʻa kotoa pē pea ʻomi ʻa e meʻa kotoa pē ki heʻeku manatú.9 Naʻá ne fakapapauʻi mai hoku tuʻunga ko e foha ʻo e ʻOtuá, fakamanatu mai ke ʻoua naʻá ku fakahoa au ki he niʻihi kehé, pea ʻomi ʻa e loto-falala ʻi hoku fatongia fakalangi ke lavameʻá.10

Siʻoku kaungāmeʻa ʻofeina, ʻoua muʻa naʻa mou tuku ke kaihaʻasi ʻe ha taha homou fiefiá. ʻOua naʻa mou fakahoa kimoutolu ki he niʻihi kehé. Manatuʻi muʻa ʻa e ngaahi folofola ʻofa ʻa e Fakamoʻuí: “ʻOku ou tuku ʻa e melinó kiate kimoutolu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolu: ʻoku ʻikai hangē ko e foaki ʻa māmaní, ʻa ʻeku foaki kiate kimoutolú. ʻOua naʻa mamahihomou lotó, pea ʻoua naʻa manavahē ia.”11

Pea ko e hā e founga te tau fakahoko ʻaki iá? Te tau maʻu fēfē nai ʻa e melino ko ʻení, manatuʻi ko hai kitautolu, mo ikunaʻi ʻa e F ʻe tolu ʻa e filí?

ʻUluakí, manatuʻi ko e ʻuluaki pea ko e lahi ʻo e fekaú ke ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau lotó, iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa.12 Ko e meʻa kotoa pē ʻoku tau faí ʻoku totonu ke fakalotoa ia ʻe heʻetau ʻofa kiate Ia mo Hono ʻAló. ʻI heʻetau fakatupulaki ʻetau ʻofa kiate Kinauá ʻaki hono tauhi ʻEna ngaahi fekaú, ʻe fakalahi ʻetau malava ke ʻofa ʻiate kitautolu mo e niʻihi kehé. Te tau kamata ke tokoni ki he fāmilí, kaungāmeʻá, mo e kaungāʻapí he te tau vakai kiate kinautolu ʻo hangē ko e ʻafio mai ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolú—ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.12

Ko hono uá, lotu ki he Tamaí ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ʻaho kotoa pē, ʻaho kotoa pē, ʻaho kotoa pē.14 ʻOku fakafou ʻi he lotú ʻa e malava ke tau ongoʻi ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá mo fakahaaʻi ʻetau ʻofa kiate Iá. ʻOku fakafou ʻi he lotú ʻa ʻetau fakahaaʻi ʻa e loto-houngaʻiá mo kolea ʻa e ivi mo e loto-toʻa ke fakavaivai hotau lotó ki he ʻOtuá pea tataki mo fakahinohinoʻi ʻi he meʻa kotoa pē.

ʻOku ou tapou atu ke mou “lotuki he Tamaí ʻaki ʻa e ivi kotoa ʻo e lotó, koeʻuhi ke fakafonu ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e ʻofá ni, … koeʻuhi ke mou hoko ko e ngaahi foha [mo e ngaahi ʻofefine] ʻo e ʻOtuá; koeʻuhi ka hoko ʻa e taimi te ne hā mai aí te tau tataumo ia.”15

Ko hono tolú, lau mo ako ʻa e Tohi ʻa Molomoná he ʻaho kotoa pē, ʻaho kotoa pē, ʻaho kotoa pē.16 ʻOku lelei ange ʻeku ako ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻi he taimi ʻoku ou lau ai mo fakakaukau ki ha fehuʻi paú. Ko e taimi te tau lau ai mo ha fehuʻí, ʻe lava ke tau maʻu ai ha fakahā pea ʻiloʻi naʻe lea ʻaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e moʻoní ʻi heʻene pehē, “Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e tohi totonu taha ia ʻi he ngaahi tohi kotoa pē ʻi he māmaní, … pea ʻe ofi ange ha tangata [pe fefine] ki he ʻOtuá ʻi haʻane tauhi ki hono ngaahi akonakí, ʻi ha toe tohi kehe.”17 ʻOku ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa e folofola ʻa Kalaisí pea ʻokú ne tokoni ke tau manatuʻi ko hai kitautolu.

Ko hono fakaʻosí, maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he faʻa lotu ʻi he uike kotoa pē, uike kotoa pē, uike kotoa pē. ʻOku fakafou ʻi he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kau ai ʻa e sākalamēnití, ʻa hono fakahaaʻi e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí.18 Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo pehē: “Ko e ouau ʻo e sākalamēnití ko ha fakaafe māʻoniʻoni ia ʻoku toutou fakahoko ke fakatomala fakamātoato mo fakafoʻou fakalaumālie ai. ʻOku ʻikai ke fakamolemoleʻi e angahalá ia ʻi hono maʻu pē ʻo e sākalamēnití. Ka ʻi heʻetau mateuteu moʻoni mo kau atu ki he ouau toputapú ni ʻaki ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala, pea ko e talaʻofá leva te tau maʻu maʻu pē ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí.”18

Ko e taimi ʻoku tau maʻu ai ʻa e sākalamēnití ʻi he loto-fakatōkilaló, ʻoku tau manatuʻi ʻa e mamahi ʻa Sīsū ʻi he ngoue toputapu ko ia ko Ketisemaní pea mo ʻEne feilaulau ʻi he funga kolosí. ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ki he Tamaí ʻi hono fekauʻi mai ʻa Hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, ko hotau Huhuʻí, pea fakahaaʻi ʻetau loto-fiemālie ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú mo manatu maʻu pē kiate Iá.19 ʻOku ʻi ai ha fakamaama fakalaumālie ʻoku fekauʻaki mo e sākalamēnití—ʻoku fakataautaha, ʻoku mālohi, pea ʻoku fie maʻu ia.

ʻE hoku ngaahi kaungāmeʻa, ʻoku ou palōmesi atu ko e taimi te tau feinga ai ke ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau lotó kotoa, lotu ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ako e Tohi ʻa Molomoná, pea maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he faʻa lotú, te tau maʻu ai ʻa e ivi, ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí, ke ikunaʻi ʻa e ngaahi tōʻonga ngāue fakakākā ʻa e filí, ke fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi fakahohaʻasi ʻokú ne fakangatangata hotau ivi malava fakalangí, pea tekeʻi ʻa e fakalotosiʻi ʻokú ne holoki ʻetau malava ko ia ke ongoʻi ʻa e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló. Te tau maʻu ha mahino kakato pe ko hai kitautolu ʻi heʻetau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

ʻE kāinga, ʻoku ou fakahā heni ʻeku ʻofa kiate kimoutolu mo ʻeku fakamoʻoni ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku moʻui ʻa e Tamai Hēvaní pea ko Sīsū ʻa e Kalaisí. ʻOku ou ʻofa ʻiate Kinaua. Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko e puleʻanga ia ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku ʻi ai haʻatau ngāue fakalangi ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli mo teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Mīsaiá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.