2010–2019
Ko Hoʻo Fononga Maʻongoʻongá
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2019


Ko Hoʻo Fononga Maʻongoʻongá

ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí, ʻi he ʻaho takitaha, ke tukuhifo ʻetau fiemālié mo e malú, pea kau fakataha mo Ia ʻi he fononga fakaākongá.

Fekauʻaki mo e Hōpití (Hobbits)

ʻOku kamata ha talanoa faʻufaʻu manakoa ʻa e fānaú naʻe tohi ʻi ha ngaahi taʻu lahi kimuʻa ʻaki e sētesi ʻoku pehē, “Naʻe nofo ha kiʻi hōpiti ʻi ha luo he kelekelé.”1

ʻOku fekauʻaki e talanoa ʻo Pilipo Peakiní mo ha kiʻi hōpiti angamaheni pea taʻeʻiloa naʻe ʻoange ki ai ha faingamālie makehe—ko ha faingamālie fakaofo ke fononga, pea mo ha talaʻofa ʻo ha pale maʻongoʻonga.

Ko e palopalemá, he ko e tokolahi taha ʻo e fanga hōpití ʻoku nau tokaʻi pē kinautolu pea ʻoku ʻikai ke nau fie kau ki ha fononga. Ko ʻenau moʻuí ke fiemālie pē. ʻOku nau manako ke maʻu meʻatokoni tuʻo ono he ʻaho ʻo ka faingamālie, pea nofo pē ʻi heʻenau ngoué ʻo talanoa mo e kau ʻaʻahí, hiva, tā meʻalea, mo fiefia ʻi he meʻa angamaheni ʻo e moʻuí.

Ka neongo iá, ʻi hono fakahā kia Pilipo e fakakaukau ʻo ha fononga fakaofó, naʻe toʻoa ai hono lotó. ʻOku mahino kiate ia mei he kamataʻangá ʻe faingataʻa e fonongá. Pea aʻu ʻo fakatuʻutāmaki. ʻE malava pē ke aʻu ki ha tuʻunga he ʻikai ke ne toe foki.

Ka naʻe toʻoa lahi hono lotó ʻe he ui ki ha fonongá. Pea ko ia ai, naʻe mavahe atu e kiʻi hōpiti taʻeʻiloá ni mei he fiemālié, ʻo fou atu ʻi he hala ki ha fononga fakaofo te ne ʻave ia “ki ai pea toe foki mai.”2

Ko Hoʻo Fonongá

Mahalo ko e taha e ngaahi ʻuhinga ʻoku ongo ai ki he tokolahi e talanoá ni, he ko hotau talanoá foki ia.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuohilí, kimuʻa pea fanauʻi kitautolú, ʻi ha taimi fuoloa fau kuo ngalo ʻi heʻetau manatú, naʻe fakaafeʻi foki mo kitautolu ke tau kau atu ki ha fononga. Naʻe fokotuʻu mai ia ʻe he ʻOtuá, ko ʻetau Tamai Hēvaní. ʻE ʻuhinga hono tali e fononga ko ʻení ke mavahe mei he fiemālie mo e malu ʻo e nofo ʻi Hono ʻaó. ʻE ʻuhinga ia ke haʻu ki māmani ki ha fononga fonu ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki mo e ʻahiʻahi taʻeʻiloá.

Naʻa tau ʻiloʻi he ʻikai faingofua ia.

Ka naʻa tau ʻiloʻi foki te tau maʻu ai ha ngaahi mataʻikoloa mahuʻinga, kau ai ha sino fakamatelie mo aʻusia e fiefia mo e mamahi lahi ʻo e moʻui fakamatelié. Te tau ako ke feinga, fekumi, pea faingataʻaʻia. Te tau ʻiloʻi ha ngaahi moʻoni kau ki he ʻOtuá mo kitautolu.

ʻIo, naʻa tau ʻiloʻi te tau fakahoko ha ngaahi fehalaaki lahi ʻi he fonongá. Ka naʻa tau maʻu foki ha talaʻofa: koeʻuhí ko e feilaulau maʻongoʻonga ko ia ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke tau maʻa mei heʻetau ngaahi maumau-fonó, fakafoʻou mo fakahaohaoaʻi hotau laumālié, pea toetuʻu mo fakataha ʻi ha ʻaho mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí.

Naʻa tau ʻilo ki he lahi e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻiate kitautolú. Naʻá Ne ʻomi e moʻuí peá Ne finangalo ke tau lavameʻa. Ko ia ai, naʻá Ne teuteuʻi ha Fakamoʻui maʻatautolu. Naʻe folofola ʻetau Tamai Hēvaní ʻo pehē, “Ka neongo iá, ʻoku ngofua ke ke fili maʻau, he ʻoku foaki ia kiate koe.”3

ʻOku pau pē naʻe ʻi ai ha ʻū konga ʻo e fononga fakamatelié naʻe fakatupu hohaʻa pea aʻu ʻo ilifia ai e fānau ʻa e ʻOtuá, he ko e tokolahi hotau fanga tokoua mo e tuofāfine fakalaumālié naʻe ʻikai ke nau fili ki ai.4

Ka ʻi he meʻaʻofa mo e mālohi ʻo e tauʻatāina ke filí, naʻa tau fakapapauʻi ai naʻe mahuʻinga e meʻa te tau ala ako mo aʻusia taʻengatá, neongo ʻene faingataʻá.5

Pea ko ia, ʻi heʻetau falala ki he ngaahi talaʻofa mo e mālohi ʻo e ʻOtuá mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, naʻa tau tali ai e polé.

Naʻá ku tali ia.

Pea pehē foki kiate koe.

Naʻa tau loto-lelei ke mavahe mei he malu ʻo hotau ʻuluaki tuʻungá pea kamata ʻetau fononga maʻongoʻonga “ki ai pea toe foki maí.”

Ko e Ui ki he Fonongá

Ka neongo iá, ʻoku faʻa lava ke takihalaʻi kitautolu ʻi he moʻui fakamatelié, ʻikai ko ia? ʻOku faʻa ngalo ʻetau fononga fakaofó, ʻo tau saiʻia ange ʻi he fiemālié mo e faingofuá, kae ʻikai ko e tupulakí mo e fakalakalaká.

Ka ʻoku kei ʻi ai pē ha meʻa he ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi, ʻoku loloto ʻi hotau lotó, ʻo holi ki ha taumuʻa māʻolunga mo fakaʻeiʻeiki ange. Ko e holi ko ʻení ko e ʻuhinga ia ʻe taha ʻoku tohoakiʻi mai ai e kakaí ki he ongoongoleleí mo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku hoko e ongoongolelei kuo fakafoki maí ʻi ha founga, ko ha fakafoʻou ʻo e ui fononga naʻa tau tali kimuʻa atú. ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí, ʻi he ʻaho takitaha, ke tukuhifo ʻetau fiemālié mo e malú, pea kau fakataha mo Ia ʻi he fononga fakaākongá.

ʻOku lahi ha ngaahi faingataʻa taʻeʻiloa ʻi he halafonongá ni. ʻOku ʻi ai ha ngaahi tafungofunga, teleʻa, mo e hala kehe. Mahalo naʻa ʻi ai foki ha fakataipe ʻo ha fanga hina, fanga kiʻi ʻinisi e ono, pea naʻa mo ha talākoni ʻe taha pe ua. Ka ʻo kapau te ke nofo maʻu ʻi he halá pea falala ki he ʻOtuá, ʻe faifai pē peá ke ʻiloʻi e hala ki ho ikuʻanga nāunauʻiá pea foki ai ki ho ʻapi fakalangí.

ʻE fēfē leva hoʻo kamatá?

ʻOku faingofua pē ia.

Ofeʻi Ho Lotó ki he ʻOtuá

ʻUluakí, ʻoku fie maʻu ke ke fili ke ofeʻi ho lotó ki he ʻOtuá. Feinga ʻi he ʻaho takitaha ke kumi kiate Ia. Ako ke ʻofa kiate Ia. Pea tuku leva ke ueʻi koe ʻe he ʻofa ko iá ke ke ako, mahino, mo muimui ki Heʻene ngaahi akonakí pea ako ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Kuo ʻomi kiate kitautolu e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, ʻi ha founga mahinongofua mo faingofua ʻe lava ke mahino ki ha kiʻi tamasiʻi/taʻahine. Ka ʻoku maʻu ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí e tali ki he ngaahi fehuʻi faingataʻa taha ʻo e moʻuí pea ʻoku lahi mo loloto fau ia, he naʻa mo haʻate ako mo fakalaulaulotoa he kotoa ʻo e moʻuí, ʻe ʻikai lava ke mahino kiate kitautolu naʻa mo hono konga siʻisiʻi tahá.

Kapau te ke momou ʻi he fonongá ni koeʻuhí ko haʻo veiveiua ʻi he meʻa ʻokú ke malavá, manatuʻi ʻoku ʻikai fekauʻaki e moʻui fakaākongá mo e haohaoa hono fakahoko e ngaahi meʻá; ka ʻoku fekauʻaki ia mo e ʻi ai ha taumuʻá. Ko hoʻo ngaahi filí ʻokú ne fakahaaʻi ko hai moʻoni koé, ʻo laka hake ʻi he ngaahi meʻa ʻokú ke lavá.6

Naʻa mo e taimi ʻokú ke tōnounou aí, te ke lava ʻo fili ke ʻoua ʻe holomui, ka ke loto-toʻa, vilitaki atu ki muʻa, pea tali ia. Ko e sivi maʻongoʻonga taha ia ʻo e fonongá.

ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻoku ʻikai ke ke haohaoa, pea te ke tōnounou he taimi ʻe niʻihi. Ka ʻoku ʻofa tatau pē ʻa e ʻOtuá ʻiate koe ʻi he taimi ʻokú ke faingataʻaʻia mo lavameʻa aí.

Hangē ko ha mātuʻa ʻofa, ʻokú Ne finangalo pē ke ke feinga pē mo haʻo taumuʻa. ʻOku hangē ʻa e tuʻunga fakaākongá ko e ako ke tā pianó. Mahalo ko e meʻa pē te ke ʻuluaki lava ʻo faí ko hano tā ha foʻi hiva ʻoku fakaofiofi ki he fasi ʻo e “Chopsticks.” Ka ʻo ka hokohoko atu hoʻo akoakó, ʻe lava ke iku e fanga kiʻi fasi faingofuá ki ha ngaahi hiva faingataʻa, ongo mālie, pea fakaofo ʻi ha ʻaho.

Mahalo he ʻikai hoko e ʻaho ko iá ʻi he moʻuí ni, ka ʻe hoko ia. Ko e meʻa pē ʻoku kole ʻe he ʻOtuá, ke ke fāifeinga pē.

Fakahaaʻi ha ʻOfa ki he Niʻihi Kehé

ʻOku ʻi ai ha meʻa mālie, pea meimei fehangahangai mo e hala ko ʻeni kuó ke filí: ko e founga pē ke ke fakalakalaka ai ʻi hoʻo fononga he ongoongoleleí, ko hoʻo tokoniʻi e niʻihi kehé ke nau fakalakalaka foki.

Ko e tokoni ki he niʻihi kehé ʻa e hala ki he tuʻunga fakaākongá. ʻOku fakafoʻou kitautolu ʻe he tuí, ʻamanaki leleí, ʻofá, manavaʻofá, mo e ngāue tokoní ʻi heʻetau hoko ko e kau ākongá.

ʻE lava ʻe hoʻo ngaahi feinga ke tokoni ki he masivá mo e faingataʻaʻiá, mo tokoni kiate kinautolu ʻoku loto-mamahí, ʻo fakahaohaoaʻi mo fakafoʻou ho ʻulungāngá, fakatupulaki ho laumālié, pea te ke faivelenga lahi ange ai.

Ka he ʻikai lava ke maʻu e ʻofá ni ʻi ha ʻamanaki ke maʻu ai ha totongi. He ʻikai lava ke hoko ia ko e faʻahinga ngāue tokoni ʻoku ʻamanaki ke fakamālōʻiá, fakahīkihikiʻí, pea manakoá.

ʻOku ʻofa ʻa e kau ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú ʻo ʻikai ʻamanaki ke maʻu ai ha meʻa. ʻOku tau ʻofa ʻiate kinautolu ʻoku nau fakamamahiʻi mo ʻikai saiʻia ʻiate kitautolú. Naʻa mo kinautolu ʻoku nau manukia, ngaohikovia, mo feinga ke fakamamahiʻi kitautolú.

ʻI hoʻomou fakafonu homou lotó ʻaki e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí, ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha faingamālie ki he loto-tāufehiʻá, loto-fakamāú, mo hono tukuhifoʻi e niʻihi kehé. ʻOkú ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá he ʻokú ke ʻofa kiate Ia. Pea ʻi hoʻo fakahoko iá, ʻoku fakaʻau māmālie ke faka-Kalaisi ange hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e tōʻongá.7 Pea ko e hā mo ha fononga ʻe toe maʻongoʻonga ange heni?

Vahevahe Hoʻo Talanoá

Ko e meʻa fika tolu ʻoku tau fāifeinga ke taukei ai lolotonga e fonongá ni, ko hono ʻai kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí pea ʻikai mā ʻi he hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻikai ke tau fufū ʻetau tuí.

ʻOku ʻikai ke tau tanu ia.

Ka ʻoku tau talanoa kau ki heʻetau fonongá mo e niʻihi kehé ʻi ha ngaahi founga angamaheni. Ko e meʻa ia ʻoku fai ʻe he ngaahi kaungāmeʻá—ʻoku nau talanoa kau ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga kiate kinautolú. ʻA e ngaahi meʻa ʻoku tuku ai honau lotó pea fakahoko ha liliu ʻiate kinautolú.

Ko e meʻa ia ʻokú ke faí. ʻOkú ke fai hoʻo talanoá mo hoʻo ngaahi aʻusia ʻi hoʻo hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe kata e kakaí ʻi hoʻo talanoá. ʻE tō honau loʻimatá he taimi ʻe niʻihi. Te nau tokoni ki he kakaí he taimi ʻe niʻihi ke nau hokohoko atu ʻi he faʻa kātaki, loto-vilitaki, mo e loto-toʻa ke lavaʻi ha toe houa pe ʻaho ʻe taha, pea ʻunuʻunu ʻo ofi ange ai ki he ʻOtuá.

Vahevahe tonu hoʻo aʻusiá, ʻi he mītia fakasōsialé, ʻi he ngaahi kulupú, mo e feituʻu kotoa pē.

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa fakaʻosi naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsū ki Heʻene kau ākongá, ko e pau ke nau ō atu ki he funga ʻo e māmaní ʻo vahevahe e talanoa ʻo e Kalaisi kuo toe tuʻú.8 ʻOku tau tali fiefia foki ʻi he kuongá ni ʻa e fekau maʻongoʻonga ko iá.

ʻOku tau maʻu ha pōpoaki nāunauʻia moʻoni ke vahevahe: koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi, ʻe lava ʻa e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē ʻo foki malu ki honau ʻapi fakalangí, pea nofo ai ʻi he nāunau mo e māʻoniʻoni!

ʻOku ʻi ai mo ha ongoongo lelei lahi ange ke vahevahe.

Kuo hā mai ʻa e ʻOtuá ki he tangatá ʻi hotau kuongá! ʻOku tau maʻu ha palōfita moʻui.

Tuku muʻa ke u fakamanatu atu ʻoku ʻikai finangalo e ʻOtuá ke ke “fakatau atu” e ongoongolelei kuo fakafoki maí pe ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOkú Ne ʻamanaki mai pē ke ʻoua naʻá ke fufū ia he lalo puha fuá.

Pea ka fakakaukau e kakaí ʻoku ʻikai totonu e Siasí kiate kinautolu, ko e fili pē ia ʻanautolu.

ʻOku ʻikai ʻuhinga ia kuó ke tōnounou. Hokohoko atu hoʻo angaʻofa kiate kinautolú. Pea ʻoua foki naʻa ngalo ke toe fakaafeʻi pē kinautolu.

Ko e faikehekehe ʻi he fetuʻutaki angamaheni fakasōsialé mo e tuʻunga fakaākonga manavaʻofa mo loto-toʻá ko e—fakaafe!

ʻOku tau ʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau tuʻunga ʻi he moʻuí, matakalí pe ko ʻenau tui fakalotú, mo ʻenau ngaahi fili ʻi he moʻuí.

Ko hotau fatongiá, te tau lea ʻo pehē, “Haʻu ʻo mamata! Ke ke aʻusia tonu ʻa e tuʻunga fakafiefia mo fakaʻeiʻeiki ʻo e fononga ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá.”

ʻOku tau fakaafeʻi e kakaí ke nau “haʻu ʻo tokoni, ʻi heʻemau feinga ke hoko e māmaní ko ha feituʻu lelei angé.”

Pea ʻoku tau pehē, “Haʻu ʻo nofo! Ko ho kāinga kimautolu. ʻOku ʻikai ke mau haohaoa. ʻOku mau falala ki he ʻOtuá mo feinga ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú.

“Kau mo kimautolu pea te ke ngaohi kimautolu ke mau lelei ange. Pea, ʻi hono fakahoko iá, te ke lelei ange foki mo koe. Tau fononga fakataha muʻa.”

Te u Kamata Fakakū Nai?

ʻI he ongo ki he loto ʻo hotau kaungāmeʻa ko Pilipo Peakiní ʻa e ui ke fonongá, naʻá ne fakakaukau ke ne mālōlō lelei he pō ko iá, maʻu ha meʻatokoni pongipongi fakaʻofoʻofa pea kamata leva ʻene fonongá.

ʻI he ʻā hake ʻa Pilipó, naʻá ne fakatokangaʻi naʻe moveuveu hono falé, pea naʻe mei tohoakiʻi ai ia mei heʻene palani fakaʻeiʻeikí.

Ka naʻe haʻu hono kaungāmeʻa ko Kenitolofí ʻo fehuʻi ange, “Te ke haʻu fakakū koā?”9 Naʻe pau ke fakakaukau ʻa Pilipo pe ko e hā ʻene meʻa ʻe fai ke ne maʻu atu hono ngaahi kaungāmeʻá.

Pea ko ia, naʻe fakavavevave atu e kiʻi hōpiti angamaheni mo taʻeʻiloá ni he matapaá ki tuʻa ki he halafonongá, ʻo fakatovave kae ngalo hono tataá, tokotokó, mo e holoholó. Naʻe ʻikai ʻosi foki ʻene kai pongipongi fika uá.

Mahalo ʻoku ʻi ai foki ha lēsoni ke tau ako.

Kapau kuo tau ongoʻi e ueʻi ke kau ki he fononga maʻongoʻonga ʻo hono moʻui ʻaki mo vahevahe e meʻa kuo teuteu maʻatautolu ʻe heʻetau Tamai Hēvani ʻofá talu mei tuaí, ʻoku ou fakapapauʻi atu, ko e ʻaho ʻeni ke muimui ai ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá mo hotau Fakamoʻuí ʻi Hono hala ʻo e ngāue tokoní mo e tuʻunga fakaākongá.

ʻE lava ke tau fakamoleki ʻetau moʻuí kotoa ʻi he tatali ki he momeniti ko ia ʻe tokamālie ai e meʻa kotoa pē. Ka ko e taimi pē ʻeni ke tau tukupā kakato ai ke fekumi ki he ʻOtuá, ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé, mo vahevahe ʻetau aʻusiá mo e niʻihi kehé.

Liʻaki hoʻo tataá, tokotokó, holoholó, mo e fale moveuveú.10

Ko kinautolu ko ia kuo nau ʻosi lue ʻi he hala ko iá, mou loto-toʻa, manavaʻofa, loto-falala, pea hokohoko atu!

Ko kinautolu ko ia kuo mavahe mei he halá, kātaki ʻo foki mai, ke tau toe kau fakataha, tokoni mo fakamālohia kimautolu.

Pea ko kinautolu kuo teʻeki kamatá, ko e hā ʻoku mou fakatoloi aí? Kapau ʻoku mou fie aʻusia e ngaahi meʻa fakaofo ʻo e fononga maʻongoʻonga fakalaumālié ni, kamata leva hoʻo fononga fakaofó! Talanoa ki he kau faifekaú. Talanoa ki homou ngaahi kaungāmeʻa ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Talanoa mo kinautolu kau ki he ngāue lahi mo fakaofo ko ʻení.11

Kuo taimi ke ke kamata!

Haʻu, ʻo Kau mo Kimautolu!

Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻe lava ke ʻuhingamālie ange hoʻo moʻuí pea maʻu ha taumuʻa māʻolunga ange, ngaahi haʻi fakafāmili mālohi ange, mo ha vā fetuʻutaki ofi ange mo e ʻOtuá; kātaki haʻu ke tau kau fakataha.

Kapau ʻokú ke fekumi ki ha kakai ʻoku nau ngāue ke aʻusia honau tuʻunga lelei tahá, tokoniʻi kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá, mo ngaohi e māmaní ko ha feituʻu lelei ange, haʻu ʻo kau fakataha mo kimautolu!

Haʻu ʻo mamata pe ko e hā e fononga lahi, fakaofo, mo fakalata ko ʻení.

Te ke ʻiloʻi ai koe lolotonga e fonongá.

Te ke ʻiloʻi ai ʻoku ʻuhingamālie.

Te ke ʻiloʻi ai e ʻOtuá.

Te ke ʻiloʻi ai e fononga fakalata mo nāunauʻia taha ʻo hoʻo moʻuí.

Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi he huafa ʻo hotau Huhuʻi mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. J. R. R. Tolkien, The Hobbit or There and Back Again (Boston: Houghton Mifflin, 2001), 3.

  2. Subtitle of The Hobbit.

  3. Mōsese 3:17.

  4. Vakai, Siope 38:4–7 (naʻe kalanga fiefia e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá); ʻĪsaia 14:12–13 (“fokotuʻu ke māʻolunga hake ʻa hoku nofoʻangá ʻi he ngaahi fetuʻu ʻo e ʻOtuá”); Fakahā 12:7–11 (naʻe ʻi ai ha tau ʻi he langí).

  5. “Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e tauʻatāina ke filí ko e ‘tauʻatāina ʻo e ʻatamaí ʻa ia kuo foaki manavaʻofa ʻe he langí ki he faʻahinga ʻo e tangatá ko e taha ʻo ʻene ngaahi meʻaʻofa maʻongoʻonga tahá’ [Teachings of the Prophet Joseph Smith, comp. Joseph Fielding Smith (1977), 49]. Ko e ‘tauʻatāina [ko ʻeni] ʻo e ʻatamaí,’ pe tauʻatāina ke filí, ʻa e mālohi ʻokú ne tuku ki he fakafoʻituituí ke hoko ko e ‘niʻihi ke fili maʻanautolu’ (T&F 58:28). ʻOku kau fakatouʻosi ai hono fakaʻaongaʻi ʻo e holi ke fili ʻi he leleí mo e koví pe ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e leleí pe koví pea mo e faingamālie foki ke aʻusia e ngaahi nunuʻa ʻo e fili ko iá. ʻOku ʻofa lahi e Tamai Hēvaní ʻi Heʻene fānaú ʻokú Ne finangalo ai ke tau aʻusia hotau tuʻunga malava kakató—ke hoko ʻo hangē ko Iá. Ke fakalakalaká, kuo pau ke maʻu ʻe ha taha e tuʻunga malava ʻi loto ke fakahoko ʻene filí. ʻOku matuʻaki mahuʻinga e tauʻatāina ke filí ki Heʻene palani maʻa ʻEne fānaú pea ‘naʻa mo e ʻOtuá he ʻikai ke Ne ngaohi e tangatá ʻi Hono tataú kae ʻikai tuku ke nau tauʻatāina’ [David O. McKay, “Whither Shall We Go? Or Life’s Supreme Decision,” Deseret News, June 8, 1935, 1]” (Byron R. Merrill, “Agency and Freedom in the Divine Plan,” in Roy A. Prete, ed., Window of Faith: Latter-day Saint Perspectives on World History [2005], 162).

  6. ʻI he nōvolo ʻa J. K. Rowling ko e Harry Potter and the Chamber of Secrets, naʻá ne ʻai ke lea ʻaki ʻe he faiako pule ʻo Hokiuati ko Tamatoá ha meʻa tatau kia Hale Pota ʻi heʻene kei siʻí. Ko ha akonaki lelei foki ia kiate kitautolu. Kuó u fakaʻaongaʻi ia ʻi ha ngaahi pōpoaki kimuʻa peá u pehē ʻoku ʻaonga ke toutou vahevahe ia.

  7. “ʻE kāinga ʻofeina, ko ʻeni ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻakitautolu, pea ʻoku teʻeki ai hā mai pe te tau hoko ko e hā: ka ʻoku tau ʻilo, ʻo ka hā mai ia, te tau tatau pē mo ia; he te tau mamata totonu kiate ia” (1 Sione 3:2; tānaki atu e fakamamafá).

    Neongo ʻe lava ke mahulu atu e liliu ko iá ʻi he meʻa ʻoku lava ke mahino kiate kitautolú, ka “ʻoku fakamoʻoni ʻe he Laumālie pē ko iá mo hotau laumālié, ko e fānau ʻa e ʻOtuá ʻa kitautolu:

    “Pea kapau ko e fānau, pea tā ko e kau hoko; ko e kau hoko ki he ʻOtuá, pea ko e kau hoko fakataha mo Kalaisi; ʻo kapau te tau mamahi mo ia, koeʻuhí ke tau maʻu ʻa e hakeakiʻí fakataha mo ia.

    “He ʻoku ou pehē, ʻoku ʻikai ngali ke fakatatau ʻa e ngaahi mamahi ʻo e moʻuí ni ki he nāunau ʻa ia ʻe fakahā kiate kitautolú” (Loma 8:16–18; tānaki atu e fakamamafá).

  8. Vakai, Mātiu 28:16–20.

  9. Tolkien, The Hobbit, 33.

  10. Vakai, Luke 9:59–62.

  11. Vakai, LeGrand Richards, A Marvelous Work and a Wonder, rev. ed. (1966).